Канал бойындаы су реттегіш рылымдар. Су ткізгіш рылымдар- науалар мен дюкерлер
Саба жоспары:
· Cу ламалары мен су иылыстырыш рылымдар, оларды конструкцияларымен таныстыру
· Су реттегіш рылымдара ойылатын жалпы талаптармен таныстыру
· Ашы су реттегіш рылымдар, оларды конструкцияларымен таныстыру
· бырлы жне диафрагмалы су реттегіш рылымдар, оларды конструкцияларымен таныстыру
· Су тасымалдаыш рылымдар: акведуктар, науалар, дюкерлер
· Су иылыстырыш рылымдар, оларды конструкциялары, олдану жадайлары
Cу ламалары мен су иылыстырыш рылымдар, оларды конструкциялары.
Су алыш рылымдар рамындаы реттегіш-шлюздер арылы зеннен магистралды канала су алынады, осы су реттегіш рылымдар арылы тменгі реттегі шаруашылыты ішкі каналдарына су беріледі, суды дегейі реттеледі, жарым-жартылай каналдаы су отарылады, апатты жадайда каналдаы су отарылады, учаскелер бойына каналдаы тасындылар жуылады. Конструкциялы ерекшеліктеріне байланысты реттегіш рылымдар: ашы, бырлы жне диафрагмалы болып келеді.
Су реттегіш шлюздарды бірттас бетоннан яды не ралмалы темірбетоннан салады. Суару жйелерінде суды аымын жне дегейін реттеу шін кптеген майда гидротехни калы рылымдар салынады, су ткізу ммкіндігі бірнеше 100 литрден 10 м3/с дейінгі. Ашы жне жабы суару жйелерінде бір мы гектар суармал жерге ртрлі 50 шаты гидротехникалы рылымдар салынады, ал суландыру жне рату жйелерінде 40-50 рылыма дейін, ал кріш сіретін жйелерде 150 рылыма дейін салынады.
Мелиоративтік жйелерде майда гидротехникалы рылымдарды кптеп олданылатынын ескере отырып, оларды жобалу барысында типтік шешімдер олданып, оларды рылысын салуа ралмалы темір бетон элементерді кеінен олданады.
Су реттегіш рылымдара ойылатын жалпы талаптар:
а) су аымы мен дегейін дрыс реттеп, рылым жмысын автоматтандыруа ммкіндік беруі;
б) пайдалануы арапайым болуы;
в) рылымдарды сенімділігі мен за уаыт пайдалануын амтамасыз ете отырып, арзан жне рылыс салу мерзімі ыса болуы ажет;
г) типтік шешімдерді кеінен олдану;
д) жаа рылыс материалдарын кеінен олдану;
е) рылыс салуда жаа, жетілдірілген тсілдері олдану.
Ашы су реттегіштерді- су кздерінен бгетті жне бгетсіз трде су аланда, арна арылы суды е кп аымы ткенде жне реттегіш алдындаы су дегейі кп згермейтін жадайда олданады. Бл рылымдарды каналдан су аланда су тірек рылымдар ретінде керекті су тередігін амтамасыз ету шін, су ттынушылара суды блгенде жне ішкі шаруашылы каналдарына су беруге кеінен олданады. Ашы су реттегіштер рылымдарды жыл бойына пайдаланатын каналдарда жне де анжыр мен мздарды ткізетін жадайда олданан тиімді. (10.1. жне 10.2 суреттер).
10.1. сурет. Каналдаы ашы су реттегішті схемасы
1. понурды адасы; 2. понур; 3. орталы ада; 4. су рма; 5. су рманы адасы; 6. рисберма; 7. каналды лама беткейін татамен бетондап бекіту; 8. рылымны жаалы тіреуі; 9. ызметкерлер жретін кпір; 10. апа; 11. каналды жоары бьефтегі лама беткейін татамен бекіту;12. рылымны айтармалы абырасы;
10.2. сурет. ралмалы темірбетон элементтерден, типтік жобамен салынан ашы су реттегіш рылым. а) рылымны зына бойына имасы; б) рылымны тбесінен араандаы крінісі
бырлы су реттегіштерді-суару жйелерінде су реттегіш жне су иылыстырыш рылымдармен бірге, жоары жне тменгі бьефтегі су дегейі айырмасы 0,5 м кп болан жадайда, ткел (кпір) жне де су жібергіш рылым ретінде кеінен олданады. сіресе бырлы су реттегіштерді ралмалы элементерден растырылатын трлері кеінен тараан. бырлар слбасы дгелек не тртбрышты болып келеді. (10.3. сурет)
10.3. сурет. бырлы су реттегішті схемасы.
Диафрагмалы су реттегіштер- бл рылымды зендегі су дегейі кп биіктікке згеріп тратын болса олданады жне каналдан арты суды тастайтын рылым ретінде де пайдаланады. Бл диафрагмалы су реттегіш рылымны конструкциясы ашы су реттегіш рылыма сас, диафрагма рылым апаыны биіктігін суды тменгі дегейімен абылдап, кішірейтіп алуа ммкіндік береді. Бл шара апаты конструкциясын оайлатып, оны ашап жабатын механизмні жеіл жк ктеретін трін абылдауа ммкіндік береді. (10.4. сурет)
10.4. сурет. Диафрагмалы су реттегішті схемасы.
1. диафрагма; 2. апа; 3. ада абыра; 4.рылымны жаалаулы тіреуі;
Су тасымалдаыш рылымдар:
а) Акведуктар- каналдаы суды зенні, жолды, шаталдыстінен ткізу керек болан жадайда олданады жне де акведукты, иып тетін кедергілерді дегейлері каналдаы су дегейінен кп тмен болан жадайда олданады. Акведукты су тасымалдайтын жоары рылысы науадан трады, оны аралыа (балкаа), рамалы не аркалы констр-укцияны стіне орналастырады. Акведукты ааштан, темірбетоннан не металдан дайындайды. (10.5. сурет)
10.5. сурет. Рамалы тіреуге орналастырылан акведукты схемасы.
б) Сел ткізетін рылылар – канал, жол жне зен стінен селді ткізуге арналан науалар. Бл рылыларды конструкциясы акведуктара те сас. (10.6. сурет)
10.6. сурет. Темірбетон элементтерден салынан сел ткізетін рылылар.
1. тастан аланан участок; 2. габиондар; 3. ада-шпора; 4. топырапен кмілген жер; 5. зен арнасыны топырапен кмілген жері.
в) Науалар – бл рылымды топографиялы, геологиялы, гидрогеологиялы жне де баса рылысы жргізу жадайларына байланысты каналды салу жмысы науаны салудан ымбатыра тсетін жадайда олданады. Науа дегеніміз олдан жасалан арна, ааштан, темірбетоннан, металдан жасалып, топыраты стіне не эстакаданы стіне ойылатын. Суару жйелерінде жерге сііп шыын болатын су клемін азайту шін, каналды орнына науаларды олданады. (10.7. сурет.)
10.7. Темірбетоннан істелген парабола слбалы науа.
1. науа секциясы; 2. науа тратын тірек; 3. су ткізбеу шін олданатын ныыздаыш резенке.
г) Дюкер дегеніміз- каналдаы суды жне иып тетін кедергінін дегейі бір- біріне жаын болан жадайда олданатын арынды быр - жол, канал не зен астымен жргізілетін, каналдаы суды кедергі арылы ткізуге арналан рылы. Салынатын материалдары на байланысты дюкер бетоннан, темірбетоннан, темірден, ааштан жне аралас материалдардан дайындалады. Бетоннан салынан дюкерлерді су арыны 30-50 м дейін боланда; ал алдын- ала кернелген темірбетонды олдананда су арыны 100 м дейін боланда, ал темірден салынан дюкерлер арынмен шектелмейді, дегенмен олар те ымбат, сондытан олар ды олдану шін арнайы техника-экономикалы негіздеу ажет.
Дюкерді конструкциясына мынандай талаптар ойылады:
а) пайдалану барысында траты арап, жндеп жне талазап тру ммкіндігі болуын;
б) бырларды тйіскен жеріндегі саылаулардан су шыпауын;
в) дюкерді жндеу кезінде каналдан су келмеуін амтамасыз етіп, ондаы суды отару ммкіндігі болуын;
г) сзіліп аатын жне баса суларды дюкер маынан алып кету ммкіндігі болуын.
Дюкер ішіне тасындылар шкпеуін амтамасыз ету шін, оны ішіндегі су жылдамдыы 1,5 - 4 м/с аралыында болуы ажет. (10.8 жне 10.9 суреттер.)
|
10.8.сурет. дыты дюкер
10.9. Темірбетоннан салынан екі бырлы дюкер.
Су иылыстырыш рылымдарды мына жадайларда олданады:
а) каналды ртрлі дегейде орналасан учаскелерін иылыстыру шін;
б) топыратан салынан бгет рамында жаалы су тастаыш рылым ретінде;
в) ааш аызатын рылымдарды рамында брене аызуа.
Су иылыстырыш рылымдарды негізгі атаратын ызметі–жоары дегейде орналасан учаскеден тменгі дегейде орналасан учаскеге су аып тскенде, суды жылдамдыын азайтып, энергиясын бседету.
Суды ткізу жадайына байланысты бл рылымдар екі топа блінеді:
1. трассаны бкіл зына бойына су рылымнан ажырамайды, блара тез су аарлар мен бырлар жатады;
2. трассаны бір блігінде су рылымнан ажырамайды, ал келесі блігінде еркін, ауа кеістігінде болады, бл рылымдара баспалдаты жне консолді тік ламалар жатады.
Тез су аарлар- конструкциясы е арапайым рылымдар, оларды кез келген инженер- лік-геологиялы жадайларда салуа болады. Тез су аарларды: бетоннан, темірбетоннан, ірі тастардан жне баса рылыс материалдарынан салады. Тез су аарды еістігін жерді еістігіне сйкес, жер азу жмыстарыны клемін азайту масатында - оны зындыыны нерлым ыса болу жадайына байланысты абылдайды.
Бетоннан жне темірбетоннан салынан науалар суды жылдамдыыны 12-13 м/с-а дейін, одан да жоары болуына ммкіндік береді, ал рамалы темірбетоннан салынан тез су аарларда суды жылдамдыын 7-10 м/с аралыында абылдайды. Тез су аарды еістігі кп болан жадайда i0,15 жне те зын болса, онда тез су аардаы суды жылдамдыын азайту шін науа табанын кедір-бдыр ылып салады.
Тез су аарды бырлы конструкциясы да кездеседі, бл бырлар ішінде суды арынсыз озалысы орын алады. рамалы элементерден тратын бырлы тез су аарды 50 м3/с су аымын ткізетін типтік жобасы Ленгипроводхозда, ал 1,46-дан 5,67 м3/с-ке дейінгі су аымын ткізуге арналан тез су аар-ламаны типтік жобасы Гипроводхозда дайындалды. (10.10 сурет.)
10.10. Бетоннан салынан тез су аарды схемасы
1. су келетін канал; 2. тез су аарды кіре беріс блігі; 3. тез су аарды науасы; 4. су рма ды; 5. тез су аарды шыа беріс блігі; 6. суды алып кететін канал.
Баспалдаты ламаларды- жер бетіні еістігі кп болан жадайда олданады (i>0,2), яни, тез су аар салу тиімсіз болан жадайда, баспалдаты лама салынады. лау биіктігіне байланысты бір не кп баспалдаты лама салынады. ламаны бетоннан, темірбетоннан, ірі тастардан не кірпіштен салады. Бір баспалдаты ламаны лау биіктігі 5 м дейін боланда олданады.
лама ашы, жартылай арынды жне арынды болып келеді. Ашы ламаларды клдене кесіндісіні слбасы трапеция не тртбрыш тріздес болып келеді.
Жартылай арынды ламаларда арынды учаске болады (10.11. сурет).
10.11. Бетоннан салынан кп баспалдаты лама.
1. понур; 2. кіре беріс; 3. лама абыра; 4.флютбет; 5. бірінші баспалда; 6. екінші баспалда; 7. суды атаратын тесік; 8. соы баспалда; 9. шыа беріс; d- су рма дыты тередігі; P- суды лап аатын абырасыны биіктігі;
Консолді ламаларда – консолді тез су аардан аан су канала лап аады. Консолді су аарды есептегенде, е жауапты кезеі, лап аан суды астындаы жуылу шырыны тередігін анытау болып табылады. Бл консолді астындаы тіректі орнату тередігін анытауа ажет, рылымны орнытылыын амтамасыз ету шін. Жуылу шырын лап аатын суды зі азады, шыр каналдан сырта шыып кетпеу шін суды алып кететін каналды осы шыра дейін жобалайды. Бл жадай пайдалануды басы кезінде орын алуы ммкін.
Жуылу шырыны тередігіні алыптасуына суды салыстырмалы аымы кп сер етеді. Бл салыстырмалы аымды азайту шін консолді су аарды науасыны ая жаын 10º-12º кеейтіп, ая жаына секіртпе орнату арылы ол жеткізуге болады (10.12. сурет.).
10.12. сурет. Темірбетоннан салынан консолді лама.
1. ызметкерлер жретін кпір; 2. консоль; 3. трамплин-секіртпе; 4. бекітілген жаалау; 5. суды аызатын тесік.
Баылау сратары:
1. Cу ламалары мен су иылыстырыш рылымдар, оларды конструкцияларыны схемасын сызыыз
2. Су реттегіш рылымдара ойылатын жалпы талаптарды атаыз
3. Ашы су реттегіш рылымдар, оларды конструкцияларын сызып крсетііз
4. бырлы жне диафрагмалы су реттегіш рылымдар, оларды конструкцияларын сызып крсетііз
5. Су тасымалдаыш рылымдар: акведуктар, науалар, дюкерлер оларды сызып крсетііз
6. Су иылыстырыш рылымдар, оларды конструкцияларын крсетііз, олдану жадайларын атаыз
Ші дріс
Су рылымдарыны апатарыны трлері мен топтары. Гидротехникалы рылымдарды жалпа бетті жне сегментті апатары.
Саба жоспары:
· Гидроотехникалы рылымдарды апатарыны топталуымен таныстыру
· Ашы гидротехникалы рылымдарды апатарыны трлерімен таныстыру
· Гидротехникалы рылымдарды жазы, жалпа апатарыны трлерімен таныстыру
· Гидротехникалы рылымдарды сегментті апатарыны трлерімен таныстыру
· Ашы гидротехникалы рылымдарда олданылатын баса апа трлерімен таныстыру
Гидротехникалы рылымдарды пайдалану барысында суды дегейін не аымын реттеу шін, кемелерді не аып келген ааштар мен оыстарды ткізу шін, рылымны су жіберетін тесіктерін толы не жартылай ашып-жабу ажет болады. Осы жмыстарды атаратын инженерлік конструкцияларды гидротехникалы апатар деп атайды. Пайдалану масатына арай гидротехникалы апатар: негізгі, апатты, рылысты салу барысында жне жндеу кездерінде пайдаланатын деп топталады.
Негізгі апатар: су аымын реттеп ттынушыа беруге, немесе бьефтердегі су дегейін белгілі бір дегейде стап труа арналан.
Апатты апатар: апат езінде су жібергіш рылымдара суды келуін тотатуа немесе негізгі апатара тсетін арынды азайтуа арналан.
Жндеу кезінде пайдаланатын апатар: су жібергіш рылымдарды уаытша жауып, су жретін бырларды, ысырмаларды, рал-жабдытарды арап шыуа, жндеу барысында пайдалануа арналан.
Апатты жне жндеу кезінде пайдаланатын апатар: аты аталан екі апаты да ызметін атарады.
рылыс салу кезінде пайдаланатын апатар: рылысты салу кезінде су жіберетін тесіктерді жабуа арналан (рылысты салу кезіндегі тасын суды ткізуге арналан).
Жабатын тесіктеріні орналасына байланысты апатар жаарыдаы не тереде орналасан тесіктерді жабатын апатар деп топталады.