Ашы гидротехникалы рылымдарды апатары.
Жазы, жалпа апатар: блар жалпа темірмен апталан жазы ригелдер конструкциясынан трады, рылым тірегіндегі саылаудаы швеллер бойымен не тірек доалатармен тмен не жоары жылжып, су ысымын тірекке беретін рылы. Су апа астынан жіберіледі. Жалпа апатармен арыны 12-15 метрге дейінгі жне 30-40 метр ара ашыты жабылады. Жазы, жалпа апатар - апатарды е кп тараан трі (ашы рылымдарды апатарыны 80%-не кбінде жалпа апатар олданылады). (11.1.а сурет)
Шандорлы апатар: деген рылымдар блек-блек баандардан- шандорлардан трады, тіректердегі саылауа кіргізіп, бір-біріні стіне алап оятын. Бл рылымдар- ды тіректер арасындаы ара ашыты 10-12 м, ал арын шамасы 5-6 метрден аспаанда жне негізінде рылымды жндеу барысында олданады. азіргі кездерде шандорлы апатарды те сирек олданады. (11.1.б сурет)
Сегментті апатар: алы бетіне жалпа темір днекерленген сегмент слбалы ригелдерден трады. Сегментті рылы фермадан тратын аяындаы шарнир арылы тірекке бекітіліп, су ысымын гидротехникалы рылымны тірегіне береді. Сегменті ригелді аптаан темірді исыыны ортасы осы шарнирді білігінде (осінде) болады. Сегментті апатармен жабылатын ара ашыты 40-50 м, ал су арыны 12-18 метрге дейін жетеді. Сегментті апатарды пайдалану дегейі, жалпа аратардан кейін екінші орында тр, жне бл апатар тек ана негізгі апатар ретінде су аар бгеттерде, су реттегіштерде жне каналдаы баса рылымдарда, су алыш рылымдарда кеінен олданылады. (11.1.в сурет)
Толы брылатын апатар: екі жаы бітелген быр тріздес нрсе, шарнир арылы тірекке бекітіледі. апа тек бір баытта озалады жне 360º айнала алады. Бл а- патар арылы 5-7 м дейінгі арын жне 30 м дейінгі ара ашыты жабылады. Бл апа тарды пайдалану жадайы сегментті апатарды пайдалану жадайымен бірдей. Европада бл апатарды 1920-1930 жылдары кеінен олданды, ал Советтер Одаында бл апатарды 70-ші жылдары кеме ткізетін шлюздарды апаы ретінде олдана бастады. (11.1.г сурет)
Екі апалы апатар: блар тік біліктер арылы айналып тратын, жабы кезінде бір-біріне сйенетін екі ападан трады. апатар жабы кезінде жоары бьефке арап 20º шыыырап трады. р апа ригелден тратын темір конструкция. Бл апатар су дегейіні статикалы айырмасын стап труа арналан, апатарды су арыны жо кезде ашып жабады. апаты толы ашан кезде, апалар тіректегі арнайы уыса кіріп трады. Бл екі апалы апатар арыны 45 м, ара ашытыы 30 м дейінгі аралыты жабуа арналан. Мндай конструкциялы апатарды кеме жретін шлюздарды жабуа жне негізгі апатар ретінде олданады. (11.1.д сурет)
11.1. сурет. Жазы-жалпа апатарды е коп тараан трлері.
а) жазы-жалпа апатар; а' жне а" сыранайтын жне тербетілетін тіреулері бар апатар; б) шандорлы апатар; в) сегментті апатар; г) толы брылатын апатар; г'- толы брылатын апатарды орналасу жадайлары; д) екі апалы апатар.
1. аптаан темір; 2. апатар бйіріндегі тірек аятар; 3. диафрагмалар; 4. ригелдер; 5. темірден, темірбетоннан, ааштан шандорлар;
Баылау сратары:
1. Гидроотехникалы рылымдарды апатарыны топтарын келтірііз
2. Ашы гидротехникалы рылымдарды апатарыны трлерін келтірііз
3. Гидротехникалы рылымдарды жазы, жалпа апатарыны трлерін келтірііз
4. Гидротехникалы рылымдарды сегментті апатарыны трлерін атаыз
5. Ашы гидротехникалы рылымдарда олданылатын баса апа трлерін келтірііз
Ші дріс
Зен арнасын реттеу масаты жне реттеу тсілдері трлері. Су алыш рылымдар тсында зен арнасын реттеу тсілдері жне реттегіш рылымдар.
Саба жоспары:
· зеннен су алу туралы тсінік беру
· зеннен су алыш рылымдарды топталуы
· Су алыш рылымдарды салу масатымен таныстыру
· Ирригациялы су алыш рылымдарды ерекшеліктерімен таныстыру
· зеннен су алыш рылымдара ойылатын талаптар.Бгетсіз су алыш рылымдарды конструкциялары
· зен арнасын реттеу тсілдерімен жне реттегіш рылымдармен таныстыру.
зеннен су алу туралы тсінік: Ауыз суа жне шаруашылыа пайдаланатын су кздері р алуан. Су кздері ретінде зен сулары, зендегі су оймалары, клдер мен тоан сулары, жер асты сулары олданылады. быра немесе тікелей ттынушыа су алынатын табии су кзерін ртрлі ондырылармен жабдытайды.
Су алыш рылымдарды: здігінен су аып келетін немесе машиналы (сорымен) су ктеретін рылылармен жабдыталан деп бледі. рі арай зеннен, су оймаларынан су алып, суы здігінен канала, бырлара, науалар мен тунелдерге аып баратын гидротехникалы рылымдар трі ана арастырылады.
Мндай гидротехникалы рылымдар егістік жерлерді суаруа, жерді суландыруа, деривациялы су электрстанцияларында жне де жылу, атом электрстанцияларына су жеткізуге, кей жадайларда ауыз су беруге пайдаланылады.
Су алыш рылымдарды топталуы: зеннен су алыш рылымдар норматив бойынша топталмайды, ал 11-52-74 НжЕ «Мелиоративтік жйедегі рылымдар» бойынша оларды плотиналы жне плотинасыз деп блген. Плотиналы су алыш рылымдарды су аысыны тпкі тасындылара сер ететін гидравликалы рылыларына арай былай топтайды: бйірлей су алатын рылымдар, тікелей су алатын рылымдар жне теренен су алатын рылымдар деп, кейде бларды табалдырыын- даы торлы галерея арылы су алатын рылымдар деп те атайды.
Су алыш рылымдарды салу масаты: су алыш рылымдарды бріне ойылатын талаптар:
1) суды ттыну графигіне сйкес зеннен здіксіз, траты трде су алуды амтамасыз ету;
2) су алыш рылымдарды жне каналдарды тпкі тасындылардан, оыстан, сумен аып келетін лкен ааштар мен мзбен кептелуден орау;
3) су алыш рылымдар арылы су абылдаанда арынны шектен тыс шыын болуына жол бермеу;
4) жндеу кезінде, жоары бьефтегі тасындыларды жуу кезінде су алыш рылымды немесе оны бліктерін толы жабу ммкіндігін амтамасыз ету;
5) балы орайтын немесе балыты баыттайтын рылымдар арылы балы орыны оралуын амтамасыз ету.
Осы талаптармен атар, су алыш рылымдар гидротехникалы рылымдара ойылатын жалпы талаптар: берік, орныты, за уаыт пайдалануа жне пайдалануа ыайлы болу керек деген талаптара сйкес болуы шарт.
Бір жаа немесе екі жаа су алатын рылымдар: суармалы жерлер не су ттынушылар зенні бір жаасында немесе екі жаасында да орналасуы ммкін. зенні екі жаасына су рылым рамындаы екі су абылдаыш шлюзер арылы алынуы ммкін, немесе бір жаадаы су абылдаыш шлюз арылы алынып, екінші жааа су тастаыш плотина ішіне салынатын дюкер арылы, немесе зен стінен жргізілетін акведук арылы жеткізілуі ммкін. Тасындылары кп зендерге суды екі жааа бір жаадаы су абылдаыш шлюз арылы беру тиімді, бл шара тасындылармен кресуді жеілдетеді.
Ирригациялы су алыш рылымдарды ерекшеліктері: егістікті суаруа алынатын су аымы нерксіпті баса салаларына алынатын су аымынан лдеайда кп. Мысалы арам каналына алынатын су аымы 1000 м3/с те.
Егістік жерге су здігінен аып келетін болса, онда суарылатын жерге жеткеше су ары ны шыыны аз болады. Егістікті суаруа пайдаланатын зендер кпшілік жадайда мздатар еруінен оректенетін болып келеді. Осы себепті, су ттыну графигін зенні гидрографымен беттестіргенде, оны клемі гидрографтан кіші болып келеді де, зен суын маусымды кезеде реттеуді ажеті болмайды. Осыан байланысты ирригациялы су тораптарыны негізгі атаратын ызметі канала су беру шін суды дегейін ктеру болып табылады. Егістікке су беретін зендер - сумен бірге кп млшерде алымалы тасындылар мен тпкі тасындыларды аызып келеді. Су алыш рылымдарды міндеті осы тпкі тасындыларды канала жібермей, оларды плотинаны су тастаыш тесіктеріне баыттап, тменгі бьефке тастау. Ал алыма тасындылар кедергісіз аын сумен канала тседі, олармен кресу шін магистралды каналды бас жаына су тндырылары салынады.
зеннен су алу коэффициенті: су алыш рылымдарды зеннен су алу млшері су алу коэффициентімен сипатталады, бл канала алынан су аымыны зендегі су аымына атынасы. Су алу коэффициентіні мні кп шама арасында згеріп трады, кейде бл шама бірге де жетуі ммкін, егер зендегі су аымы толыымен канала алынатын болса. Су алу коэффициентіні мніні кп згеруіне себеп, зендегі су аымыны кп згеруіне байланысты, ал су ттыну шамасы кпке згермейді. Орта Азия мен Кавказ зендерінде е кп су аымыны (Qmax) е аз су аымына (Qmin) атынасы 100 жне оданда кп шама болуы ммкін.
Су алыш рылым алдында кесе клдене циркуляцияны пайдалану: су алыш рылыма тпкі тасындыларды тспеуімен кресу шін, осы кесе клдене циркуляцияны олдап дету тсілі кеінен олданылады. Кесе клдене циркуляция табии арнада здігінен пайда болады немесе оны олдап жасайды. Циркуляция пайда болан кезде суды тпкі аысы – рамында тпкі тасындылар бар, су алыш рылымнан брылып кетеді де, аысты жоары бетіндегі таза су рылыма баытталады.
Су аысында кесе клдене циркуляция мына жадайларда туындайды:
1) рылым алдындаы табии немесе олдан жасалан исы арна салу арылы;
2) суды бйірлей аланда;
3) су абылдаыш тесікті лестік су аымы су тастаыш тесікті лестік су аымынан аз болан жадайда;
4) тігінен ойылан кедергіні су айналып аанда;
5) профессор М.В.Потаповты кесе клдене циркуляция туызатын жйесін пайдалананда;
6) биіктігі ртрлі табалдырыты пайдалананда.
Осы айтылан кесе клдене циркуляция туызатын рылыларды пайдалану арылы су алыш рылыма тпкі тасындыларды тспеуін азайтуа, немесе тіптен тспеуіне ол жеткізуге болады.