Бгетті, бйірлей су алыш рылымдар.
Канала бйірлей су алатын тораптарда су алыш рылымдар ретінде ашы реттегіш шлюздар олданылады. Реттегіш шлюзды білігі (осі) аыс баытына тік (90º) не доал брыш райды. Бйірлей су алатын рылымдарды аыс баытымен иылысу брышы 130º-140º аспау керек деп есептеледі. Бйірлей су алатын рылымдарды жетістіктері: оларды рылысын салу жне пайдалану оай да жеіл, оны стіне жоары бьефтегі суды дегейі траты жадайда, суды есепті аымын канала траты беруді амтамасыз етеді. Су ресурстары комитетіні деректері бойынша азастанда салынан су алыш рылымдарды 70-80 % осы бйірлей су алыш рылымдар. Ал енді бл рылымдарды кемшілігі, зеннен су алу коэффициенті 0,5-0,6 жеткенде тпкі тасындыларды 90 % дейінгі клемі канала тседі. Бйірлей су алыш рылымдарды жетілдірген конструкциялары тпкі тасындыларды канала аын сумен тсуін азайтады. Тменде 13.3. суретте Турген зеніне салынан бйірлей су алыш рылым суреті жне бйірлей су алыш рылымдарды жалпы орналастыру схемасы келтірілген.
13.3. сурет. Бйірлей су алыш рылымдарды орналастыру схемасы.
а) су абылдаыш рылым зен арнасымен тік брышты трде иылысан;
б) су абылдаыш рылым зен арнасымен доал брыш трінде иылысан
Бйірлей су алыш рылымдар трлері жне оларды олдану жадайлары: бйірлей су алатын рылымдарды негізінде зен арнасы тік учаскелерге, суды бір жа жааа, кейде екі жа жааа да беретін ылып орналастырады. Су аысыны ені крт азайып, жоары бьефте тасындыларды ктеретін су иірімі туындамас шін, су алыш рылымны кіре беріс енін жйлап азайуы шарт.
Суды бйірлей аланда рылым алдында кесе клдене су иірімі (циркуляция) пайда болады да, су аысы, онымен бірге тасындылар су алыш тесікке арай баытталады. Нерлым су алу коэффициенті жоары болса, солрлым кесе клдене ирім арынды дамиды. Бйірлей су алатын рылымдарды конструкциясын жетілдіру мселелері - рылым алдында пайда болатын кесе клене иірімді кері баыттап, тасындыларды арнайы тасындылар стаыш галереялара немесе плотинаны су тастаыш тесіктеріне баыттау болып табылады. рылым алдына шккен тасындыларды аын сумен жуады. Ол шін су реттегіш шлюзге жаын орналасан плотинаны тесігіні табалдырыын понур биіктігімен бірдей ылып тмен орналастырады. Плотинаны бл тесіктері апапен жабылады да, оларды тасынды жуатын тесік деп атайды.
Канала тсетін тасындылармен кресу тсіліне байланысты бйірлей су алыш рылымдар былай топталады: 1) тасындыларды тікелей жуатын; 2) клдене текшелі; 3) тпкі тасындыларды жуатын галереялы; 4) тасындылар стайтын галереялы; 5) ашытатылан тасынды жуатын тесігі бар; 6) тіректі.
Тасындыларды тікелей жуатын бйірлей су алыш рылымдар. Бл рылымдар табалдырыы зен арнасы табанынан жоары орналасан бйірлей су алатын реттегіш шлюздан трады. рылым схемасы 13.4. суретте крсетілген.
13.4. сурет. Тасындыларды тікелей жуатын бйірлей су алыш рылымдар.
1. бйірлей су абылдаыш рылымны реттегіш шлюзы. 2. кіре беріс табалдыры; 3. су аар бгет; 4. рылымны тасындыларды жуатын тесігі; 5. канал; 6. тор; 7. быр апа- тары; 8. акведук; 9. клдене тата.
Су реттегіш шлюзды тменгі тірегіне рылымны тасынды жуыш тесігі жанасып трады, табалдырыыны дегейі понурмен бірдей, рылым алдына жиналан тасындыларды жууа арналан. Ал осы тасынды жуатын тесікке жанасып, автоматты трде жмыс атаратын, не тбесінде апаы бар, бгетті суаар блігі орналасады. рылым арылы тасын су ткенде бкіл су тастаыш тесіктер, су аар жне тасынды жуатын тесіктер мен галереялар толы ашылуа тиісті, бл жадай бгетті су тастаыш блігіні зындыын анытаанда осылай абылданады.
Тасындыларды тікелей жуып, бйірлей су алыш рылымдарды конструкциясын абылдаанда, тасындылар реттегіш шлюзды алдына шгеді деп болжам жасалан. Тасындылар шгіндісі кбейіп, су абылдаыш шлюза тсу аупі туан кезде, рылымны тасынды жуатын тесігі ашылып, тасындылар тменгі бьефке жуылады. Тасындыларды жуу кезінде, су абылдаыш рылымны апаы жабы болады. Бйірлей су алыш рылымдарды пайдалану тжірибесі крсеткендей, су алу процесінде кесе клдене циркуляция серінен тпкі тасындылар су абылдаыш шлюза тсіп, рі арай канала тседі. Су алу коэффициенті кбейген сайын, тасындыларды су абылыш шлюза тсуі кбейеді. Су алу коэффициенті 0,5 жне одан кп болан жадайда тасындыларды брі дерлік су алыш рылыма тседі. Тасындыларды су алыш рылыма тсуін азайту шін, бйірлей су алыш рылымдарды конструкциялары жетілдіру стінде.
Клдене татасы бар, бйірлей су алыш рылым. Бйірлей су алыш рылымны су абылдаыш шлюзыны табалдырыыны алдына клене тата ояды, бл тата су аымын екі абата бледі (13.5. сурет). р абатты тесігін жабатын блек апа рылады. Тпкі тасындылар су алыш рылыма жаындаанда татаны астымен кетіп, рылымны тасындылар жуатын тесігі арылы тменгі бьефке сумен жуылып отырылады. Тасындылар жуылатын мезгілде су абылдаыш шлюзды апаы жабы болады. Клдене тата тпкі тасындыларды су аысымен ктеріліп, су абылдаыш шлюз арылы канала тсуіне жол бермейді. Жоары абатты апаы тек тасын суды ткізетін кезде ана ашылады. Кейде, татаны стіне шккен тасындыларды мезгіл-мезгіл жуу шін де стігі апаты ашады. Кейде, татаны зына бойына тесіктер алдырыу арылы клдене татаа шгетін тасындыларды клемін азайтуа болады, бл жоары абаттаы апаты ашуды азайтуа ммкіндік береді, бл шешім суды тапшы кезеінде те маызды.
13.5. сурет.Клдене татасы бар, бйірлей су алыш рылым.
1. су реттегіш шлюз; 2. бгетті тасындылар жуатын тесігі; 3- клдене тата; 4- бгетті тасын су тастаыш тесігі.
Тасындылар жуатын тпкі галереялары бар бйірлей су алыш рылымдар. Тпкі галереялар су реттегіш шлюзды алдына шккен тасындыларды жууа арналан. (13.6. сурет). Галереяны тесіктерін су абылдаыш рылымны табалдырыыны ішіне орналастырады. Тасынды- лар жуатын галереяны тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету шін, галереяны тесіктерін орналастыруды лабораториялы зерттеулер арылы анытайды. Кп жылды тжірибе арылы аныталаны, галереяны рылымны тасындылар жуатын тесігіне жаын орналастырса, онда галереяа тасындылар тспейді де тменгі бьефке таза су тасталады. Галерея- ны табанын понур дегейінде орналастырады. Осы себепті бл галереялар тпкі деп аталады. Галереяны жабу шін жоары жаынан апа ойылады, ал шыар тесігін жаалы тіреуден, су рма ды тсынан шыаран тиімді. Галереяны лшемдерін аз су аымына есептейді, рылым алдына шккен ірі тасындыларды жууды амтамасыз ететін су жылдамдыына байланысты. Галерея ішіндегі су жылдамдыы 4-6 м/с кем болмау керек, ал негізінде су жылдамдыын жуылатын тасындыларды ірілігіне байланысты есептеп табады.
Галереямен тасындылар жуылатын боландытан, оны абыраларын таспен йкеліп бзылудан сатау шін, оны ішін шген немесе йкеліске тзімді баса материалдармен аптайды. Галереямен тасындыларды жуанда, тек ана шектелген айматы тасындылары жуылады, ал жоары бьефті бкіл еніне шккен тасындылар тасын су келген мезгілде жуылады. зендегі су аымы ттыну клемінен кп болан жадайда, рылымны тасындылар жуатын тесігі отын-отын ашылып, жоары бьефке шккен тасындылар жуылып трады. Бл тесікті табалдырыы понур дегейінде орналастырылады. Мндай, тасындылар жуатын тпкі галаееялары бар бйірлей су алыш рылымдар ирригациялы су тораптарын алашы салу кезедерінде кп орын алды. Осындай рылым бірінші рет Орта Изар зенінде салынды, осы себепті бл рылымдар кейде Орта Изарлы деп аталады. Тпкі галаееялары бар бйірлей су алыш рылымдарды олдану принципі: тпкі тасындылар тменгі абатта болады, ал жоары абатта таза су болады деген болжама сйенген болатын. рылымды пайдалану барысында су дл сондай абат – абат болып апайтыны длелденді, сондытан рылым конструкциясы жетілдіре басталды.
13.6. сурет. Тасындылар жуатын тпкі галаееялары бар бйірлей су алыш рылымдар. 1. су алыш рылым; 2. бгетті тасын су тастаыш блігі; 3. тасындылар жуатын тпкі галереялар; 4. су аысын баыттайтын бгет; 5. топыратан соылан бгет; 6. магистралды канал:
Тасынды стайтын галереялары бар бйірлей су алыш рылымдар. Бл рылымдар конструкциясын проф. Н.Ф.Данелия ойлап тапан. Бл рылым конструкциясына кездескен кедергіні су айналып ткенде циркуляция пайда болады деген принцип олданылан. (13.7. сурет). Лабораториялы жне далалы зерттеулер нтижесінде проф. Н.Ф.Дане- лия бл рылым лшемдерін есептеп табатын формулаларды берді.
Бл рылымны жауапты блігі тасынды стайтын галерея. Тасындылар стаыш галерея конструкциясы тпкі тасындыларды жуатын галереяа сас, згешілігі бл галереялар су алыш рылым алдына жиналатын тасындылара гидравликалы сер етеді жне тасындыларды тменгі бьефке тасымалдануына сер етеді.
Тасынды стайтын галереялары бар су алыш рылымдарда, су реттегіш шлюза жаын орналасан рылымны су тастаыш тесігі, канала су алу кезінде жабы трады. Су аымы апаа сотыан кезде су ысымы ктеріледі де, ал тасындылар стайтын галерея алдында су ысымы тмендейді. Осы себепті тасындылар рылым алдындаы кері аыса жолыып, исы слбалы мтізбек рып жиналады, рі арай су ысымы айырмасы серінен галереяа тседі. Тасындылар стайтын галерея тесігін тасындылар м тізбегін ратын аймаа, су алыш рылымны жоары абырасынан жоар да, тмен де орналастырады. рылым алдында кері аыс пайда болатын аймата тпкі тасындылар болмайды. Тасынды стайтын галереялары бар, бйірлей су алыш рылымдарды зерттеу нтижелері крсеткені, су алу коэффициенті 0,45 -0,75 аралыында боланда, канала 1,2-1,7% тасындылар ана тседі, ал су тасыны кезінде 0,3% ана тасындылар канала тседі жне оны кпшілігі майда тйіршіктер.
Мндай тасынды стайтын галереялары бар, бйірлей су алыш рылымдарды зенні тпкі тасындыларды кп тасымалдайтын учаскелері- не салан тиімді жне бл рылымды суды зенні бір жаасына аланда салуа кеес береді. Канала алынатын су аымы 5 м3/с тан 150 м3/с дейінгі аралыта жне су арыны 2 м-ден 8 м-дейін згере береді. Проф. Н.Ф.Данеляны айтуы бойынша, бл су алыш рылым арылы 600 м3/с дейін су аымын зеннен канала алуа болады екен, яни зендегі су аымыны кез келген млшерін суармалы жерге алуа жне су электрстан- цияларыны деривациялы каналына алуа ммкіндік бар.
Тасындылар стайтын галереяны клдене имасын трт брышты ылып салып, табалдырыын понур дегейінде орналастыруа кеес беріледі. Галерея тесіктерін бір-біріне жаын орналастыру ажет, тасындылар тгелімен галереяа тсу шін. рылымны су аарыны тасын су тастайтын ені - белгілі гидравликалы тсілдермен есептеледі. Шартты жадай - тасын су абылданан УТД (ФПУ) дегейде тасталуы керек. Тасындылар стайтын галереялары бар рылымды пайдалану кезінде галерея жмыс істеп транда рылымны су абылдаыш шлюза жаын орналасан, тасынды жуатын тесігі жабы труы шарт. Жоары бьефке шккен тасындылар отын- отын рылымны тасындылар жуатын тесігін ашу арылы жуылып отырады, бл тесікті табалдырыы понур дегейінде орналастырылады. Жоары бьефке шккен тасындыларды жуу кезінде су рылыма алынбайды.
13.7. Тасынды стайтын галереялары бар бйірлей су алыш рылымдар.
1. су алыш рылым; 2. тасынды стайтын галереяны кіре берісіні апатары; 3. су реттегіш шлюзды апатары; 4. бгетті тасынды жуатын тесіктеріні апатары; 5. бгетті тасын су тастаыш блігі; 6. топыратан соылан бітеу бгет; 7. суды зенні екінші жаасына беретін дюкер; 8. тасынды стаыш галерея; 9. магистралді канал; 10.магистралді каналды бас жаыны апаы.
Тасындылар жуатын тесігі алыстатылан, бйірлей су алыш рылымдар. Бл ры- лымда тпкі тасындылармен кресу принципі - суды лесті аымын блшектеу арылы кесе клдене циркуляция туызуа жне исы табалдыры олдану арылы циркуляцияны кшейтуге баытталан. (13.8. сурет). Мндай тасындыларжуатын тесігі алыстатылан, бйірлей су алыш рылымдарды зенні тпкі тасындыларды кп тасымалдайтын учаскелері- не салуа кеес береді. Бл су торабы рамында: су реттегіш шлюз жне ртрлі, ш бліктен тратын бгет болады. Бгетті бірінші блігі су реттегіш шлюза жанасып трады да екеуіні табалдырыы бір дегейде орналасады. Бгет тесігі апапен жабылады. Бгетті екінші блігі бірінші бліктен тірек аралы алшататылады жне оны табалдырыы понур дегейінде орналастырылады да, тесігі апапен жабылады. Бл блік тасындыларды жоары бьефтен тменгі бьефке жуатын тесік. Бгетті тасындыларды жуатын блігінен кейін апасыз, су аар блігі орналасыды. Тасындыларды жуатын блік пен су аар блікті арасына ошаулаыш абыра салады, бл абыра су алыш рылым алдында алта райды. Су абылдаыш рылымны жаалы тірегі мен тасындылар жуатын тесікті шеткі тірегі арасына исы табалдыры салынады, оны астында тасындылар стаыш галерея орналастырылады. Су осы галереялар арылы тменгі бьеф- ке тасталады. Су абылдаыш жмыс істеп транда, табалдырыы жоары орналасан бгетті бірінші блігіні апаы жабы трады, бл апатар тек тасын суды жіберу шін немесе сумен аып келген оыстарды тменгі бьефке тастау шін ашылады. Бгетті екінші блігі тасындыларды жууа арналан, егер зенде арты су болса ашы трады. Бгетті осы тесігі арылы су тменгі бьефке тасталып отырылады, бл кезде суды тменгі аысын су алыш рылым алдынан кері баыттаан, рылым алдында кесе клдене циркуляция пайда болады.
Лабораториялы зерттеулер нтижесі крсеткендей, тасындылар жуатын тесігі алыстатылан, бйірлей су алыш рылымдара тпкі тасындылар- бйірлей су алыш рылымдарды арапайым конструкциясымен салыстыранда лде айда аз тседі екен. Су алу коэффициенті 0,42-0,56 боланда бл рылымдар арылы тасындыларды канала тсуі 4 - 6,6% аралыында болды, ал бйірлей су алыш рылымдарды арапайым конструкциясында тасындыларды канала тсу пайызы 75,4 пен 88,2 аралыында болады.
Тасындылар жуатын тесігі алыстатылан, бйірлей су алыш рылымдарды тиімді жмыс атаруы зенде арты су болуына байланысты - тменгі бьефке рылымны тасынды жуатын тесігі арылы су тасталып отыран кездерде. Ал суды тапшы кездерінде рылым алдына жиналан
тасындылар кисы табалдыры астындаы тасынды стаыш галереялар арылы жуылып отырады.
13.8. Тасындылар жуатын тесігі алыстатылан, бйірлей су алыш рылымдар. 1. су алыш рылым; 2. канал; 3. бгетті табалдырыы жоары орналастырылан тесігі; 4. рылымны орталы тіректері; 5. бгетті тасындылар жууа арналан, табалдырыы тмен орналасан тесіктері; 6. бгетті тасын су тастайтын, су аар блігі; 7. ошаулаыш абыра; 8. тасынды стаыш галерея; 9. исы табалдыры.
Баылау сратары:
1. Су алыш рылымдарды трлерін жне топтарын келтірііз
2. Су алыш рылымдарды зен бойына орналастыратын тсты алай анытайды.
3. Бгетсіз су алыш рылымдар пайдалану жадайы туралы тсініктеме
4. Бгетсіз су алыш рылымдарды ерекшеліктері туралы тсінік беру жне зеннен су бліп алу ммкіндіктері
5. Бгетсіз су алыш рылыма зеннен су бліп алу ммкіндіктері
6. Бгетті, бйірлей су алыш рылымдарды конструкцияларын келтірііз жне оларды жетістіктерін жне кемшіліктерін атаыз
Ші дріс
Тікелей су алып, м мен тасты тікелей жуатын су алыш рылымдар трлері - науалы, алталы, екі абатты, исы су тасмалдаыш науалы рылымдар
Саба жоспары:
· Плотиналы су алыш рылымдар туралы тсінік беру
· Тікелей су алып, м мен тасты тікелей жуатын рылымдарды конструкциялары, жетістіктері мен кемшіліктері туралы тсінік беру
· Тікелей (фронталді) су алыш рылымдар, оларды конструкциялы ерекшеліктері, жетістіктері мен кемшіліктері туралы тсінік беру
· Ферганалы су алыш рылымдарды конструкциялы ерекшеліктері, жетістіктері мен кемшіліктері туралы тсінік беру
зендегі су дегейін алыпты стап тру шін жне суды пайдалану графигіне сйкес кепілді трде зеннен су алу шін, плотиналы су алу тораптарын салады. Мндай ирригациялы су алыш рылымдарды кпшілік жадайларда суы вегетациялы кезеде егістік суаруа жеткілікті, су аымын реттемейтін зендерге салады. Дегенмен, кейде су алыш рылымдарды су аымы кпжылды кезедерде реттелетін су оймасына да салынаны белгілі. Мысал ретінде Сырдария зеніне салынан айрам су торабын айтуа болады, су оймасыны клемі 4,2 млрд. м3, мнда жиналан суды гидроэнергетика саласына жне егістікті суаруа пайдаланады. (14.1. сурет)
14.1. сурет. айрам су оймасына салынан плотиналы су алу торабы.
Плотиналы су алыш рылымдарды рамалы бліктері. Ирригациялы немесе деривациялы су алыш рылымдарды рамында су реттегіш шлюздар жне су торабыны баса рылымдары кездеседі. Сонымен атар, су алу торабы бірнеше рылымдар мен рылылардан труы ммкін, бір жерге орналасан жне бір масата - зеннен ттыну графигіне сйкес су алуды амтамасыз етуге баытталан. Су рылыма су алатын тесік арылы, немесе плотинаны тірегіндегі арнайы тесіктер арылы алынуы ммкін.
Плотиналы су алыш рылымдарда суды ашы, реттегіш шлюздар арылы алу кеінен тараан. Сумен бірге канала тасындылар кетпеу шін, реттегіш шлюзды табалдырыын зен табанынан 1,5-2 м жоары салады. Реттегіш шлюзды табалдырыын рылым алдына шгетін тасындыларды дегейінен 1-1,5 м жоары салады. Жне де, рылым табалдырыыны биіктігіне табалдырыты ішіне салынатын тасындылар стайтын жне жуатын галереяларды биіктігі сер етеді. Егістікке су беру шін салына- тын реттегіш шлюздар, аып шыан су батып тратындай етіп салады. Бл арын шыынын азайтуа жне су жер еістігімен зі аып баратын жадайда, суарылатын жерді ауданын кбейтуге ммкіндік береді.
Су торабыны су алыш рылымдарыны рамы: жер суаруа, суландыруа жне деривациялы су электрстанцияларыны су алу тораптарыны рамына су алыш рылымнан баса мынандай рылымдар кіреді: су тастаыш плотина, жергілікті материалдардан салынан бітеу бгет, су аысын баыттаыш бгет, кпір жне су тндырылар. зен суы гидроэнергетика саласына да пайдаланылатын болса, онды су торабы рамына су электрстанциясы, ал кеме жретін зендерде –кеме ткізетін шлюздер, ал балы уылдыры шашатын зендерде балы ткізетін рылымдар болады.
Су тастаыш плотиналар тменгі арынды болып салынады да, су аарды ені жоары бьефтегі аыс баыттаыш бгетпен шектелген, траты арнамен байланыстырылады. Бл шара жоары бьефте аралшытарды пайда болып, арнаны сала-салаа блінуіне жол бермейді жне е кп тасын суды ткізуге ммкіншілік жасайды.
Бгет салынатын тсты тадау: плотина салынатын тсты тадап, оны бекіту - далалы іздестіру жмыстарыны е бір жауапты кезеі. Плотина салынатын тсты тадауа кптеген жадайлар сер етеді: топографиялы, инженерлік-геологиялы, гидрогеологиялы, гидрологиялы, рылысты салу жадайы, суды зенні екі жаасына берілуі, жоарыда орналасан инженерлік рылымдарды, жерді су баспауы, таы баса жадайлар. Осы айтылан жадайларды брі ескеріліп, вариантар салыстырылады, техника-экономикалы крсеткіштер жне рылымды пайдалану жадайы, жмсалатын аржы ескеріледі. Су алыш рылымды салуа абылданан тс ттынушыа су тасымалдайтын каналдарды салуа ыайлы болуа тиісті. Кпшілік жадайларда таулы жерлерде жне тау етектерінде су берілетін зен жаалары жартасты жне крт ламалы болып келеді. Осыан байла- нысты, су тасымалдайтын рылымдарды тунел трінде салуа мжбр болады, бл жадай су торабын салуа жмсалатын аржыны ымбаттауына жне пайдалану жадайыны крделенуіне келіп соады. Ттынушыа тунел арылы су жеткізетін су тораптарына Шелек зеніндегі Бартоай су оймасыны су жібергіш рылымы, Вахш зеніндегі Байпаза су торабы, Зеравшан зеніндегі Бірінші май плотиналары жатады.
Бйірлей су алатын рылымдарды зенні тік не исы учаскелерінде орналастыра береді, ал мадайынан су алытын рылымдары (фронтальные) ммкіндігінше тік учаскелерге орналастыран тиімді.
Кпірлер жне кпірлі ткелдер; зеннен су алыш рылымдара апатар жне апатарды ктеретін механизмдер арастырады, бларды осы ызметкерлерге арналан кпірге орналастырады жне бл кпірлер трындара зенні екінші жаасына туге де ажет. Кпшілік жадайда су алу тораптарына клік жретін кпірлер салады. ызметкерлерге жне клік жруге арналан кпірлерді орналастыратын биіктікті анытаанда тасан суды, мзды жне баса сумен аып келетін оыстарды ткізу ммкіндігі арастырылады жне суды е жоары дегейі кпірді балкасынан 0,5 м тмен болуы шарт.
Тік торлы, тірек арылы су алыш рылымдар. Бл рылымдарда блек орналасан су алыш рылымдар болмайды. Су алу шін рылымны жаалы жне орталы тіректері олданылады. Тірек арылы су алатын рылым: тіректегі тігінен орналасан тесіктерден, рі арай галереяа айналып кететін жне галереядан тскен суды жинайтын науалардан трады. (14.2. сурет). Тірек арылы су алатын рылымдар суды зенні бір немесе екі жаасына бере алады. Жаалау тіректегі су абылдайтын тесіктерді орналасу биіктігі, лшемдері орталы тіректердегідей, біра галерея арылы абылданатын су млшері екі есе аз. Су абылдайтын тесіктер саны бір галереяны су ткізу ммкіндігімен аныталады, ол 6 м3/с –а те деп абылданады. Негізінде бір галерея арылы бдан да кп су аымын жіберуге болады, біра су абылдайтын тесікті лшемдері мен орталы тіректерді ені те кп болып кетеді. Су абылдайтын тесіктері бар орталы жне жаалы тіректерді ара ашытытары есепті су млшерін галереяа абылдауа кедергі жасамай, тасын суды ткізу ммкіндіктеріне байланысты абылданады. рылымны су абылдайтын тесіктері тіректерді бйір бетіне орналасады, су бйірлей тсетін боландытан, блар бйірлей су алатын рылымдар тобына жатызылан. Галереяа мзды, оыстарды тспеуін амтамасыз ету шін кіре беріске ірі тор орнатылады. Су абылдайтын тесікті жоары белгісі ТД (НПУ) дегейінен 0,1-0,3 м тмен, ал тменгі белгісі - бгетті су тастаыш блігіні табалдырыынан 1,5 м кп шамаа жоары орнатылады. Тесікті тменгі белгісі табалдырытан нерлым жоары орнатылса, солрлым тпкі тасындылар канала аз тседі, біра бл жадай тесікті енін лкейтуге жне тіректі зындыын кбейтуге келіп соады. рылымны су абылдайтын тесігі галереямен жйлап барып иылысады, галерея трт брышты, лшемдерін 1,5-3 м аралыында абылдайды. Галерея ішіндегі су аысыны жылдамдыы - оны ішіне тскен тасындыларды рі арай тасымалдап, алып кетуін амтамасыз етуге байланысты абылданады. Галерея ішіндегі су аымы арынсыз жне олар ашы трде салады. Ал кейде галереяны стін темір бетон ралмалы таталармен, немесе татаймен жабады. Галереяны жабу шін оларды соында апа орнатылады. Галереядан су тіректі ая жаында орналасан, су жинайтын науаа тседі. Бл науалар суды салмаын ктеруге есептеледі жне оны табаны анжыр, мз, оыстарды жне тасын суды кедергісіз ткізу шін тменгі бьефтегі су дегейінен 0,5-1,0 м жоары болуы керек. Тасын су жрген кездерде, науаа тскен арты су науадан асып, айтадан рылым флютбетіне, яни зен арнасына тасталып отырылады.
Тірек арылы су алыш рылымдарды гидравликалы есептері: су абылдайтын тесікті, галереяны жне су жинайтын науаны лшемдерін табуа, канала дейінгі су арыны шыынын анытауа баытталады.
14.2. сурет.Тік торлы, тірек арылы су алыш рылымдар.
1. тас стаыш; 2. су абылдаыш тесік; 3. шандорды саылауы ; 4. негізгі апаты саылауы; 5. галереяны жабатын апаты саылауы; 6. галерея; 7. науа, акведук; 8. топыратан соылан бгет.