АЛАШЫ ДІНИ НАНЫМДАР ЖНЕ ОЛАРДЫ МНІ 1 страница

Бгінгі ылымда дінні пайда болуы туралы екі теория бар. Олар “прамонотеизм” жне адамзат тарихындаы “дінге дейінгі кезе” теориялары. “Прамонотеизм” концепциясы лемдегі тайпалар мен халытар уелгі баста бір дайа иланан, кпдайлы кейін пайда болан деген тжырыма негізделеді. “Дінге дейінгі кезе” теориясы алашы ауымды рылыста адамдарда ешандай дін болан емес деген аидаа сйенеді.

Кне діндерді пайда болуы мен эволюциялануы мселесіне бірнеше ылыми кзарас бар: эволюциялы кзарас (Чарльз Дарвинні “Трлерді шыуы” теориясы, 1859); леуметтік кзарас (Огюст Контты теориясы; ол бойынша дін – адамны рухани даму жолыны алашы сатысы); анимистік теория (теорияны негізін салушы Э.Б. Тайлор) жне функционалды кзарас. Соысыны авторы – К.Маркс дін оамды атынастар жйесіні блігі ретінде пайда болды деген тжырыма келді.

О.Конт “оамдаы тртіпті негізі не жне сол тртіпті орнатудаы дінні ролі андай?” деген сра ойып, “тарихты ш кезеі” туралы ілім жасады. Ол тарихты ш дуірге блді: дін кезеі немесе “теологиялы алып” (бл кезеде адам санасында діни тсініктер мен діни идеялар стемдік етеді); философиялы кезе немесе “метафизика алпы” (адамдарды анасында абстракция басымды етеді); позитивтік кезе (ылым былыстарды объективті баалауа жол ашады).

Адамзат тарихыны бірінші, діни кезеі дайа деген сеніммен сипатталады, осы сенім трлі топтарды мдделеріні йлесімін, оамдаы леуметтік тртіпті амтамасыз етеді. Дін бл кездері оамда интегративті (біріктіруші) ызмет атарады. Бдан со адамзат екінші жне шінші кезедерді бастан ткереді. Біра, Контты пікірінше, оамдаы леуметтік-тарихи згерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, оамдаы атынастарды рухани негізі ретінде “екінші теологиялы синтезге” алып келеді, сол кезде “позитивті дінні” лкен маызы болады.

ылымда осылармен атар дінні кне наным нысандары да бар. Олар – фетишизм, тотемизм, анимизм жне магия.

Фетишизм(“ерекше асиеті бар зат” португал. сзінен) – жансыз заттарды табиаттан тыс асиетіне, оларды магиялы уатына деген сенімге негізделген. Фетишизм пта табынудан, бойтмар таынудан, т.с.с.-дан айын крінеді. Бл заттарда рухтарды, аруатарды, тотемдерді уаты бар деп саналады. Яни, бл мірдегі кнделікті заттар дыретті символына айналдырылады. Осыдан о дние туралы, табиаттан тыс кштер туралы сенім алыптасады.

Тотемизм (ототеман – Солтстік Америка ндістеріні тілінен, “оны тегі” деген маына береді) былысын нерлым тере зерттеген алым – дін социологиясыны негізін салушы болып танылатын Э.Дюркгейм дінні кне наным нысандары жне оларды бертінгі кріністері леуметтік интеграция факторы болып табылады деген тжырыма келеді.

Э.Дюркгейм бойынша, діни сенімдерді бастауы – оамны зі жне кнедегі е арапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір леуметтік топ шін оны генеологиялы бастауы рі желеп-жебеушісі рміз (символ) рі е басты ндылы. Сондытан осы (белгілі бір с, а немесе сімдік) лшылы объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулы, тайпалы ттастыын сатаушы.

Тотемді рметтеу – оны асиет иесі санап лшылы етушілерді брін астерлеу деген сз. Яни, тотем белгілі бір леуметтік топа атыстылыты рмізі. Тотемизм бастапыда рулар мен тайпаларды, бертін келе ттастай халытарды діни наным нысаны жне оларды згелерден даралыын сипаттайтын белгі болып тратайды. Осыан арай бл тайпаны, халыты зіндік рыптары мен салттары алыптасады. Олар мифологияа ауысады.

Кне замандарда тотем кбіне зооантропоморфты (адам жне хайуан кескінді) бейнеленіп келеді. Біртіндеп реинкарнация, яни адамны лген со тотем бейнесінде дниеге айта оралуы туралы ым алыптасты. Осыдан тотемдік жануарды, сімдікті т.б. здеріні брыны ата-бабаларыны аруаы санап, оларды аса пайдаланбау, ерекше адірлеу салты орныты. Осылайша тотемизм рулы ауымда ттастырушы, рулар мен тайпаларда леуметтік атынастарды реттеуші ызмет атарады.

Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі жне лі табиатты сезіммен абылданатын барлы заттары мен былыстарында жасырынып жататын, оларды басарып отыратын жаратылыстан тыс кш деп санайды. Анимистік ымда егер жан жеке затпен яки оны бір блігімен байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір зата дари алалды.

Анимизм – алашы ауымды рылыста пайда болан былыс. Мнда дуализм мен антропоморфизм негізге алынан. лем б дние жне о дние болып блінеді. О дниеде рухтар мекен етеді. Бастапыда бл рухтар осы дниедегі асиеттерді бріне ие болып келген. Бертін келе рух, жан дегендер материалды емес денелер деген ым орныан.

Жаратылыстан тыс кштер шаыратын ттастай рыптар жйесін райтын кнедегі нанымдарды бірі – магия немесе тылсым (“ауызекі сзде сиыр, аяр, жады” деп те атайды). Бл да анимизм жне тотемизм атарлы дниеге келегн былыс. Оны негізінде де руха, жана иланым жатыр.

Магиянытарихи жне дниетанымды эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер. Ол зіні “Алтын бта” атты клемді ебегінде магияны кне дін емес, арапайым ойлау тсілі, наным трі деген тжырым жасайды. Оны ойынша, магия жоалан жерде дін пайда бола бастайды. Дін діретке сенім, соан туелділік арылы адамны зін зі тануына ммкіндік ашады.

Ал Леви-Брюль адамны ой абілеті, сіресе ауымды рылыс кезінде, логикалы жне пралогикалы деген екі бліктен трады, біріншісі логикалы ойлау задылытары бойынша дамиды, екіншісі кездейсо жне ммкін болатын жаратылыс, леуметтік былыстарымен байланысты, ойлауды осы екінші блегі жаратылыстан тыс кштерге илануа, пралогикалы магиялы ойлауды тууына негіз болды, осылай лемді діни трыдан зерделеуді таы бір ізі салынды, деп санайды.

Осы мселемен шылданан алымдарды таы бірі – Б.Малиновский бастапы ауымды рылыста адамдар з ммкіндіктері клеміндегі істерге атысты тымды ойлауа аблетті болды. Біра, з ммкіндіктерінен тысары нрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ымы алыптаса бастаан деген тжырым жасайды. алым зіні “Магия, ылым жне дін” (1926) атты ебегінде магияны оама ыпалы жаратылыс былыстарын таным дрежесіне байланысты, оны леуметтік ызметі – адамны саналуан жадайларды шешім табу ммкіндігінде, деген байлам жасайды.

Магияны рыпты трысынан арастыра келіп, алымдар сер ету тсіліне арай: 1) тікелей сер ету, 2) инициалды (ол жетпейтін объектіге сері), 3) парциалды (тамаа, таы баса нрселер арылы сер ету), 4) имитативті (сас нрсеге сер ету) деп жіктейді. Ол сонымен бірге масатына арай : 1) скери, 2) ксіптік, 3) емдік сиятылар болып блініп кете береді.

Осылайша алашы адамдарды ойы мен санасында адамны болмыс шындыыны крінісі болып табылатын кне діни тсініктерді ттас кешені жасалан. Олардан адамзатты неолиттен бгінгі кнге дейінгі жріп ткен жолын креміз.

Шаманизм- алашы діни сенімдерді ішіндегі е крделісі, шаманизм (басылы). Бл діни сенім Сібір, Солтстік Америка, Орта Азия, азастан жерлерінде тараан.

Басылар - жер бетіндегі “жандармен” сйлесе алатын боландытан, арапайым адамдар басылара сенетін де, олардан оратын.

аза басылары здеріні тжірибесінде арнайы басылы ле-сарынды пайдаланды. аза басылары обыз, амшы пайдаланды.

Басылар здеріні “жынын” ызыл шбар айдаар, “ара шбар жолбарыс”, “зу тісі баладай ара бура”, “бір мйізі жер тіреген кк ба” т.б. аралы дауыл бейнесінде алады. Басылыты негізгі мазмны – шын шайтана сену, олармен “тілдесе” алатын абілеті барлыына кпшілікті сендіру.

Басылыты зіндік мифологиясы да бар. ртрлі аыз-ертегілерде басыларды жала ая ызан темірді басаны, оны тілмен жалааны, ткір пышаты стімен жргені т.б. аыздары бар.

Политеизмлатынны поли – кп жне гректі ти – дін деген сздерінен шыан. ндіріс ірі жетістіктерге жетуіне байланысты адамдар арасындаы атынастар да крделенеді. Осыан орай діни тсініктер де з мазмнын згертіп, нерлым крделі трге ауыса бастады, жеке заттар мен былыстара табыну орнына, сол заттар мен былыстарды рухына, иесіне табыну пайда болды. Ерте асырлардаы Египеттегі, Вавилондаы, Грециядаы, Римдегі діндер полоитейстік діни сенімдерге мысал бола алды.

Тапты тесіздікті кшейуіне жне бар билікті з олына жинаан мемлекетті жалыз басарушы император, патшаларды шыуына байланысты дін де згере бастады. Кп дайларды ішінен бір дай негізгі, е дыретті, е басты дай болып блініп, монотейстік (бір дайа сену) пайда болды. Монотейстік діндер атарына иудеизм, буддизм, христиан жне ислам діндері жатады.

2-3 лекция: Ежелгі дуірдегі политеистік діндер

Жоспар:

1.Ежелгі Грекия, Рим,

2.Ежелгі осзен мен Египет.

Зевс, Дий (Z e u z) – дайлар мен адамдарды жаратушысы, олипиялы дайлар отбасыны міршісі. Грек тілінен аударанда Зевс есімі – “ашы аспан” деген маына береді. Ол Кронос пен Реяны лы, ол дайлар рпаыны шінші буынына жатады.

Зевс ш аайындыны бірі. Олар: Зевс, Посейдон жне Аид. Зевске аспана, Посейдона теізге, Аидке ліктер патшалыына билік ру бйыран. Патриархат кезеінде Зевс Олимп тауына шоырланып, Олипиялы деген ата алан.

Грекияны бас дайы Зевс – брінен брын найзаай мен кн кркіріні міршісі. Ол аспан секілді былмалы, ол р минут сайын р трлі кейіпке енеді. Ол ар мен жабырды жібереді. Зевс – аса діретті дай. Зевске ешбір дайды лі келмес еді, есесіне Зевсті бір зі барлыына бірдей ттеп бере алады. зін ашуландыран адамдар мен дайларды діретті Зевс алтын жебелері – жай оымен жайратады-мыс.

Гестия (еж.-грек. ) — Отбасы дайы. Сондай-а Ежелгі Грекияны рбанды отыны дайы деп те аталады. Кронос пен Реяны лкен ызы. Зевсті, Гераны, Деметраны, Аидты жне Посейдонны бауыры.

Афродитаны істерін натпайды, оан Посейдон мен Аполлон оан йленуге сз салан, біра Гестия пктігін сатап, бауыры Зевспен труа бел байлады. Кносс аласыны негізін алаан.

Кез-келген игі істер бастамас брын оны атына ашан да рбанды шалынан. Сондытан да, кел-келген рекетті ола аларда “Гестиямен бастау” деген мтел алан. Бл іске кірісерде сттілік пен о бастаманы синонимі ретінде айтылды.

Океан (W k e a n o z) -Бкіл лемді жатан жаанны е лы жне е кне, шетсіз-шексіз аттас зенні тірі. Батысты ол мір лемі мен лім лемін шектеп трады. Бл шетсіз зеннен барлы баса зендер мен теіз аыстаы бастау алады; бл зеннен Кн, Ай жне жлдыздар шыып-батады.

Океан – бірінші буындаы титан, аспан Уран мен жер Геяны лы, титанида Тефиданы аасы мен жбайы. Блардан ш мы ыз – океанидалар мен ш мы л – зен тасындары таралан. Ол Зевсті дана йелі – Метиданы кесі. Океан сондай-а зіні бейбіт сйгіштігімен жне мейірімділігімен белгілі. Океан мен Тефида здеріні су асты сарайында мір среді жне баса дайларды істеріне араласпайды.

Гелиос(еж.-грек. немесе , Гелий, кейдеЭэлиос «кн») — кне грек мифологиясында, титан Гиперионны жне Тейяны лы. Кн дайы деген атпен белгілі. Гелиосаша ардай аппа аттар жегілген алтын арбасымен аспанда жріп ткенде кн туады-мыс.

р та сайын ол а анатты жне от шашан трт ата жегілген кн арбасымен аспана шыатын, ал кешке батыстаы Мхита тсіп, лкен дгелек кемеге отыратын.

Жер бетінде Гелиосты жеті табын сиыры мен жеті отар ойы болды.

Аид (Гадес) —Крон мен Реяны лы, Зевс пен Посейдонны бауыры. Титандарды жеген со аайындылар лемдегі билікті бліске салды. Жеребе бойынша Аидке ліктерді жер асты патшалыына билік ету бйырды. Ол жер асты патшалыын йелі Персефона екеуі басарады.

Ол жер бетіне те сирек шыады, Олимп дайларыны той-думанына атыспайды. Аид брінен брын жер астында саталан ымбат металдарды жне оны кзге крінбейтін ететін дулыасын адірлейді. Аид згелерге рей туызады, біра ол аса діретті емес. Мысалы, оны Сизиф алдап кетеді, Гераклды олынан жараат алады, Тесей мен Пейритой оны йелін тартып алуа рекет жасайды.

Кне шумерлер б.д. дейінгі VI мыжылдыты соын ала Тигр мен Ефрат зендеріні аарларына оныстанып (азіргі Иракты территориясы), тыш ала – мемлекет орнатты. Б.д. дейінгі ІІ мыжылдыа арай шумер ркениеті лдырады. Біра, шумерлерді діни нанымдары аккадтытара – вавилондытар мен ассириялытара мра болып алды. Кне шумерлерді дайлары барлы ала-мемлекеттер шін орта боланымен, оларды райсысыны ерекше табынатын дайлары болды. Мселен, Нуппурда Эниль дайы “ауа міршісі” жне “дайлар патшасы” деп дріптелсе, Эреду аласында даналы жне лемдік Мхит дайы Энка, Урук аласында аспан дайы Ан, Наннада соыс дайы Инан-на спеттелді. Шумер мифологиясында бала ктерген йел трінде кескінделетін лы Ана кейіпіндегі Жер ерекше рметтеледі.

Бірінші дай, аспанды жаратушы Ан деп таныланымен, жерді жне жер бетіндегіні брін жаратуды аятаан, адамдарды тадырыны, табиат байлыыны, мір уатыны иесі, е лкен дай “ауа міршісі” Энлиль деп марапатталды. Шумер мифологиясында Энлиль мен оны йелі Нинлиль дайдан Ай дайы Нанна, соыс дайлары Нинурта мен Нингирсу, От дайы Нуску, там дайы Нергал, тадыр дайы Намтар туды деп саналды.

Шумер мифологиясында даналы дайы, жер стіндегі жне жер астындаы суларды иесі, бар лемді басаратын діретті кш сатаушы Энки дайы дара тр. Ол – адамды жне барша адамзатты жасаушы, оларды бабандыа, кендір сіруге, емшілікке йретуші. Кн падишасы – Уту дайы кндіз аспан трінде, тнге арай жер астымен саяхат жасайды. Ол билік айтушыларды ораны, “ділет иесі”, Урук аласы патша улетіні жебеушісі саналан.

Шумер мифологиясында дайлар ліп, айта тіріліп отырады. Соынан кптеген аыздара негіз болан топан суы мифі ке крініс береді. Бірде дайлар адамзат баласына атты аарланып, оларды ртып жібермек болады. Даналы дайы Энки мны Шуруппак аласыны кіміне млім етеді. Содан ол жеті тулік бойы болатын топан суынан аман тылу шін кемежасауа мір етеді. Біра, дайлар здеріні бл ісіні діл еместігін ынып, аарынан айтады да, Шуруппак аласыны басшысына мгілік мыр сыйлайды.

Аккадтытар осы шумер дайларына сыйынан. Біра, олара баса есімдер берген. Мселен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна дай Иштар деп аталан. Вавилондытарды бас дайы, Вавилон аласыны жебеушісі Мардук болса, ассириялытар Ашшур аласыны жебеушісі – Ашшур дайды дріптеген. Осыларды ішінде алашы адамдарды жасаушы, аспанда жне жер астынада билік рушы дайларды мірі жретін шекараны белгілеуші Мардук згесінен жоары ойылып, лемні міршісі саналан. Осымен бірге шумерлерді тсындаы діреттер лемні сатылы тртібі саталып алды. Ан, Энлиль жне Энки дайлары брынысынша жетекші орындарда болды. Осылара лем тадырына араласып отыратын он екі “лы дай” тіркесіп келеді. Барлы діреттер пантеоны аспан жне жер дайлары болып екіге блінді.

Вавилондытар лем “жоары” жне “тменгі” аталатын атар дниелерден трады, ал жер бетіндегіні брі аспан леміні сулесі, лы дайлар мен адам арсында тура байланыс жо, олар адмдара амор, тадырларын белгілеп отыратын дербес жебеуші дайлар арылы ана байланыс орната алады, соылары адамдарды, оларды болмысын орайды деп санаан.

Аккадтытарды басты мифтік мрасы – Гильгамеш туралы миф. Кейінен эпос трінде делген бл мрадан аккадтытарды ел билеушілері, досты, мір мен лім туралы леуметтік-дниетанымды тсініктерін оимыз.

Шумер-аккад діни рыптары. Шумерде болаша дінбасыларын даярлайтын арнайы жабы мектептер болды. Оан текті тымдардан шыан адамдар ана алынды. Мектепті бітіргендер дінбасы ататарына ие болатын еді. Шумер-аккад діні бойынша кн сайын екі мрте – таерте жне кешкілік дайлара рбанды жасау тртібі болды. Соыстан тскен олжаны е туірі, астыты е сапалысы мен еркек малды е кйлісі дайлара сыйлыа арналды. Храмдарда осылара байланысты осалы жмыстарды орындаушы, рбанды ыдыстарын зірлеуші тменгі шендегі ызметшілер даярланды. Шумерліктер лген адамдарымен жылап оштасан со, мрдені ртеп жіберетін болан.

Дін ілімі жер аспан рлымын толы айталайды деп йретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдеріне астрология, жлдыз жорамалы сиятылара ерекше маыз берілді. Блармен дінбасылары шылданды. Аспан денелерін баылау шін арнайы мнаралар – зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды баылап, стті, стсіз кндерді айындап, мерекелер кнтізбесін жасап отырады. Жыл басы да осы тсілмен аныталды. Трлі рбанды, лшылы жолдармен, асиет дарыды деген мліктерді рбанды етіп, ота тастау немесе асиетті Тигр жне Ефрат зендері суымен жуып тазарту арылы тылсым кштерді аластау дстрі ке тарады. Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алан со біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук жне Иштар дайларыны орнына Ахура-Маздаа бас ию тртібі орныты.

Египетте дін бкіл мдениетті бірттас негізі болды жне сулет, бейнелеу нерлеріні, дебиетті айталанбас туындыларын жасады. Бізге бл лгілер ттас кйінде жеткен жо. Тпнсалардан олда бары б.д. дейінгі 2600-2300 жылдардаы Кне патшалы дуіріні “Пирамидалар мтіні” мен б.д. дейінгі ХХІ-ХІІІ асырлар шамасындаы Орта патшалы дуіріні “Саркофактар мтіндері” сияты жекелеген жазулар. Жаа патшалы дуірі “лілер кітабы”, “О дниеде не бары туралы кітап” деген, таы баса біратар діни шыармалардан крініс табады.

Кне Египеттегі дайлар пантеоны Жоары жне Тменгі Египет патшалы-тарыны рылуы барысында алыптасып, Кне Египетте ертерек дуірлерде Жер-Ана жне оны кйеуі, Нил зеніні иесі Хапиді культібасым болды. Олар баршаа тіршілік силаушы деп танылды. Одан бертініректе жер дайлары Геб жне Акер, олармен атар Аспанды мадатайтын ана діреті кейіпіндегі Нут дайына сиыну орныан уаытты зінде Жер-Ана мен Хапи культіні мерейі жоары болды. Египеттіктерді кнедегі тотемдік нанымдары дайлар мен рміздерге енгізілген хайуанаттар культінен крініс береді.

Египетті Орта жне Жаа патшалы дуірлерінде ататы Фива аласынан шыан фараондар (перауындар) биледі. Ра – Кн дайы Фивадаы Кн дайы Армонмен тедестірілді. Сйтіп, бл екеуі біріктіріліп, Амон-Ра Кн дайы пайда болды.

Кне Египетті мифтері лемні жаралуын ртрлі тсіндіреді. Бір аида бойынша е мртебелі Кн дайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос глі ктеріліп шыып, осы глден Ра пайда болды да, осыан дейін араылы апасында жатан жерге жары шашады.Таы бірінде Хаостан ктеріліп шыан арала келіп ажайып с жмырта салып, одан Ра шыады. Жаратылу туралы е крделі миф Гелиополис аласында туан. Ол бойынша бір дай екінші бір дай жаратады. Бертін келе кн дайы Рамен біріктірілген Атум дайы Хаостан пайда, болып, зін-зі рытандырып, екі діретті – ауа дайы Шу мен дымылды дайы Тефнуттідниеге келтіреді. Олардан жер дайы Геб пен кк дайы Нут туады.