Лекция. лемдік діндер жне мдениет
Жоспар:
1.Христиан дініні дет –рыптары.
2.Орыс православие шіркеуі: дінні сипатындаы ерекшеліктер мен эстетикалы артышылытары.
3.Ежелгі орыс мдениеті мен икона жазу ісі. Шіркеулер мен лшылы жасау трлері.
азіргі кезде лемні р ткпірінде христиан дініні кілдерін кездестіруге болады. Ол дниежзі халытары саныны 1/5-ін райды. Христиан діні е алаш рет Палестинада пайда болды. Ол 1 млрд. 400 мы кілі бар лемдік дінге жатады. Христиан діні уахи-аяна жне асиетті кітапа сйенетін, тп негізінде біртірлік сенімі бар, сонымен атар штік сенімге бас иетін тірден келген дін болып табылады. Бл дінде де пайамбар, періште аырет, тадыр сияты діни тсініктер бар. Біра бл ымдарды Ислам дінінен едуір айырмашылытары бар.
Христиандыта Иса маызды орына ие. азіргі тадаы христианды иудаизмні сенім, лшылы жне дстрлерімен Грек-Рим леміні діни салт-дстрлерін біріктірген тарушы Тір діні.
Христиан дінінде Иса – лы тла. Христиан діні назареттік Исаны басшылыа алатын иудей мсіхшілігіні басты негізі болып табылады. Иса Израйльді келешекте жзеге асатын дай Патшалыына зірлеген болатын. Біра азіргі христиан діні Исаны шкірттеріні арасына кейіннен осылан Павелді пайымдауларымен млдем басаша сипат алды.
Христиан дегеніміз – Мсіхке бас иію дегенді білдірді. Бл сз грекшедегі Христостан шыан. Ивритшесі – Машиях сзі «майланан» деген маынаны білдіреді. Патшалар ызметіне кіріспес брын маймен сыланандытан иудейлер ілгері заманда келуге тиісті тарушыларын осылай атайтын болан. Хз. Иса зін иудей рі мсіх екендігін млімдеген болатын. Біра иудейлер оан сенбеді. йткені олар мсіх бір келсе, Дуітті рпаынан келетініне, патша болатынына, тек ана еврейлерді таратынына жне оларды дниежзіне стем ететініне бек сенімді еді. Дегенмен Хз. Иса пайамбар ретінде адамдарды туралыа, бауырластыа, сйіспеншілікке, жаниярлыа, ысасы аиата шаыран еді. Иудей діндарлары дінні негізінен ауытып, формализмге жне пайдакнемдікке рынды. Хз. Исаны айтан сздері, ой-пікірлері оларды мдделеріне айшы келді. Тек ана халы арасынан саф таза, кнар болса да кілі шынайы аз ана адам оан сенді. Мны нтижесінде ресми иудейлік орталарды жне римдіктерді назары Хз. Иса мен оны тірегіндегілерге ауды. Алайда иудейлер трлі жаугершілік, соыс, басыншылытар мен иыншылытардан кейін здерін бдан тарып, Хз. Дуітті кезеіндегідей сн-салтаната жеткізіп, лемні билігін алып беретін тарушы патшаны кткен болатын. Хз. Иса олара келетін Тір Патшалыымен атар олара осы дниелік емес аыреттік, рухани жне ахлаи нрселерге шаырды. Бл насихата мойынснысы келмеген жне здеріні пайдаларын ала ойан иудейлер айыш ааша керілуге себепкер болды. Уаыт те келе христиандар айыш ааш оиасы жайында сенім негіздерін ойластырып жатанда, яхудилер Мсіх жеімпаз болады, айыша лмейді деп Хз. Исаны Мсіх еместігін айтып оны пайамбарлыын абыл етпеді. Иудейлер Хз. Исаны кнар, жай жрген арапайым адам ретінде крсе, христиандар тіптен шары кетіп, оны тірге айналдырып жіберді. Ислам діні «айыш» оиасына жаа тсінік алыптастырып, айыша керілген Хз. Иса еместігін млімдеді. Інжілдерде Хз. Иса з шкірттерімен айыша керілгеннен ш кн ткеннен кейін 40 кндей бірге боландыы айтылан. Ал Ислам діні Хз. Иса тірді емес, Мариямны лы, Аллаты лы рі елшісі екендігін дріптеді. Осылайша христиандар мен иудейлер арасындаы трлі келіспеушіліктер, айшылытар мселесі наты айындалды, екеуіні арасынан орта ерекшеліктер алыптасты.
Інжілдерде «христиан», «христиан діні» секілді сздер кездеспейді. Бл терминдер тыш рет Хз. Исадан 20-30 жылдан кейін Антакияда олданыла бастады (116). Бл Інжілдер Хз. Исаны мір жолдары жазылан кітап секілді ерекшелікке ие.
Христиан діні монотейстік дінге жатады. Інжілдерде жне зге жазбаларда осы пікірімізді растай тсетін сздер бар. Онда дайды бірлігі туралы сз болады (117). Біра дл сол Інжілдердегі біратар сйлемдер, астарлы сздер кейініректе штік тсінікті шыуына жол ашты. Бл мселеде Інжілді авторлары здеріне жеткен деректерді жинап, топтастырды. Шіркеу дрыса шыаран бл жазбаларда Иса «Тірді лы», ал дай «Исаны кесі» ретінде сипатталды. Сонымен атар дл сол жазбаларда Иса шін «пайамбар» атауы олданылады Інжілдерде Исаны Тірге да еткендігі, сонымен бірге кейбір адамдарды Исаа сжде еткендігі, оны кнларды кешіргендігі айын крінеді.
Інжілдерде Тірге атысты баяндаулар Исаа араанда тым аздау. Сондай-а дай «кк пен жерді тірі», оны «бір» екендігі де сз болады.
штік тсінікті те айын трде христиан дініні асиетті кітабыны ешбір жерінен кездестіре алмаймыз. Біра « Мен жне ке – бірміз», «кемізді рухы», «дайды рухы» сияты тіркестер бірте-бірте дайды атарында Иса мен Киелі Рух та бар деген пайымдаулара жол ашты. Мндай пікірді алаш айтан хауарилара кейіннен осылан Павел болатын. «Исаны асырыны е лкен теологы» деген Павел азіргі христиан дініні негізін салан тла ретінде крінеді. азіргі заманны ылыми болжамдары бойынша азіргі тадаы христиан діні – Иса келген жйе дегеннен грі Паувелді жеке пайымдаулары, пікірлері болып табылады. Тіпті кейінгі асырларда христиандар діни сенімдерін Інжілдерден грі Павелді жорамал, пайымдауларынан ала бастаандыы айтылады. Павел дайды емес, Иса Мсіхті ерекше дріптеді. Оны пікірінше Иса жай бір адам емес, дайды діретімен тірілген тла. Иса Мсіх еді. Павел Исаны туылуы, мірі, уаыздары жне іс-рекеттері туралы сз озамайды. Оны бар гімесі Исаны айыша керілуі жне ай тірілуі тірегінде. Хз. Иса жайында тоталмаса да Павел негізгі кн жайындаы ойларында те миятты. Оны пайымдауынша адам ата Тауратты талабымен емес, Исаны лімі мен айта тірілуімен зін кемелдендіретін шомылу арылы тыла алады (118).
Павелді айтуынша Тауратты масаты бір айнада з бейнесін кргені секілді, адама кнр екенін крсету. лімні себебі кн болатын жне Павел кнні бастауын адамзатты атасы Хз. Адам (а.с.)-ны мойынснбаанына дейін апарады (119). Бл негізгі кн сенімі тек Павелді ана емес, біршама иудей ламаларыны кзарасы. Біра бл кзарас христиандарда боланы сияты, яхудилерді арасында да оны жатаушылары кездеспейді.
Павелді пайымдауынша барлы адам – кнар. Павел «адам –тумысынан кнар» деген кзарасты ата станды. Оны ойынша Адам (а.с.) пайамбар абайсызда тыйым салынан жемісті жеп оюыны кесірінен рбір туылан нресте дниеге кнар болып туылады. Бл кн олар жасап ойан жаман деттерден, оларды лас, кнар табиатынан туындайды. Біра Иса адам табиатындаы осындай жамандытан тылар жолды тапты. Исаны лімі арылы бкіл адамзатты кнсі кешірілді. Исаны айта тірілуі соны бір длелі. Адам пайамбар жне Иса – адам баласыны кілі. Біріншісі – адамзатты кн батпаына белшесінен батырса, соысы – сол кнні жоятын жолды крсетіп кеткен. Бны бір ана жолы – шомылдыру рсімінен ту. Адам шомылдыру рсімінде Исаны лімі мен тірілуін зімен бірлестіру арылы толытай тарылады (120).
Негізінде Исаны тлалыы жне айта тірілуі жніндегі Павелді ой-пікірлері шешімі иын кптеген проблемалара жол ашты. Бл проблемаларды былайша тізбектеуге болады: Исаны дай жне адаммен атынасы аншалыты? Оны адам немесе дай ретінде тсіну керек пе? лде бір блігі адам, бір блігі Тір ме? Ол бір кзараста «Тірді бір жаратаны» ма, лде Одан пайда болан жаратылыс па? Мдени негіздері баса болса да барлы адамдар кнар жне Исаны жолынан баса жолда боланы шін сынатан те алмаан бола ма? Адам атадан тараан барлы адамзат кнлі, тумысынан кнар болса, Исаны лімі жне айта тірілуіне байланысты жауапты бола ма?
Жиырма асыра жуы уаыт тсе де лі кнге дейін жауабы жо осындай сратар сансыз ой-пікірлер аымы мен мазхаптарды шыуына себеп болан еді.
Исаны табиаты, штік сенім, Киелі Рух, негізгі кн, сндетті жне яхуди дініні дстрлерінен бір блім тыйымдарыны кшін жоалтуы сияты мселелердегі пікірталастар, блінулер, мзбтар, лі де жаласып келе жатан блінулер, адасуларды да басым блігі Павелді кзарасынан жне христиан киелі кітабындаы кейбір мліметтерден туындайды. азіргі тадаы христианды кріп транымыздай Павелді кзарастарына сйенеді. Негізінде Інжілдердегі «кемнен естідім», «Маан берген уделері», «Інжілдер» секілді мліметтерді саралар болса, азіргі Христиандарды олдарындаы Інжілдерден де брын кейбір Інжілдерді бар боландыы млім. Ла Інжіліні басындаы мына сздер мселені анытай тседі: «Арамызда болып жатан оиаларды, басы-асында болып, кзімен крген жне бл сздерге ызмет етушілерді бізге жеткізгендеріне кіл блсек біршама адам оны реттестіруге кірісті, мен де басынан бастап мият зерттеп, анытай отырып, Уа абзал Теофилос, боландарды боланындай етіп саан жеткізуді дрыс деп таптым. Есіде болсын саан йретілген клмні тура екендігін біл» (121)
Кіл аударатын таы бір мселе е маызды Інжіл авторы Ланы Павелді шкірті болуы. Сол себепті киелі мтіндер алашы шіркеу, алашы христиан сенімдері ортындылайтын болса христианды Павелді ебегіні жемісі. Павелді жазанын алып тастаса, Хз. Иса пайамбар, Алла бір, сннет бар, доыз етіне тыйым салынан. Сондытан-да тпнсасы саталмаан, брмаланан болса да, Інжіл христиандыында таухид іздерін кре аламыз (штік сенімі кейіннен пайда болан). Бл тсілді христианды, христиан лемі абыл етпесе де, Барнаба Інжілі мен эбионитерді киелі жазбаларынан аны байалады.
Христианды сеніміні е басты тыры – штік (тслис, троица) сенім тсіндіріледі. Біра бл мселені озамас брын ол дінні сенім негіздерін жете тсініп алан жн. Бларды кейбіріне ыса-ыса тоталан болатынбыз.
Адамзат асырлар бойы Христиан дініні сенім негіздері тірегінде айтысып-тартысып келді. андай да бір адам христиан дініне кірсе, уелі шомылдыру рсімінен тіп, имана тілін келтіру керек болады. Жалпы, иман негіздері христиан дініні киелі кітабында наты крсетілмеген. Иман негіздері алашы шкірттер мжілісінен бастап, сіресе IV-V .. мжілістерде мытап орныа бастады. Кейінгі мжілістерде да зге мселелермен атар, сенімге жататын мселелерді барлыын бір негізге біріктіруге тырысты. Біра сенім мселесінде шіркеулер мен аымдарды пікірлері орта боланы сияты р трлі кзарас станандары да болды. Біз бл жерде бкіл христиан атаулы абылдаан сенім жйесі деп аталатын орта сенімдері туралы ысаша млімет бере кетеміз. IV асыра тн ш блімді жне он екі тарматы сенім жйесі тмендегідей:
Мен:
Мен, дайа, діретті кеге
жне Оны бірден-бір баласы дай Исаа
Исаны жас Мариям мен Киелі Рухтан туыландыына
Пилат заманында айыша керілгеніне, лгенініне жне кмілгеніне
шінші кні лілер арасынан тірілгеніне
Ккке ктерілгеніне
кені о жаында отыранына
Ол жерден лілер мен тірілерді соттау шін тсетініне
Жне Киелі Руха
асиетті шіркеуге
Барша кнларды кешірілетіндігіне
лілерді тірілетініне, мгі мірді бар екендігіне сенемін.
Жоарыда айтылып ткен он екі тарма ш блімге блінеді. Оларды алашысы Тірмен, екіншісі Иса, ал шіншісі Киелі Рухпен, то етерін айтанда Шіркеумен байланысты. Сондытан христиан сенімдері «штікті» ш тармаына шоырланады.
Христиан киелі кітабында штік сзі жне штік сенімді тсіндіретін наты бір белгі жо. Сонымен атар Хз. Исаны хауарилерге «ке, л жне Киелі Рух атымен баптизм жасадар» (194) трінде бйры бергендігі білдіріледі. Біра алашы мжілістерде бл мселе жайында пікірталас болан; Изник Соборында (325 жылында) ке мен лды, Стамбл соборында (381жылында) Киелі Рухты тір екендігі туралы шешім абылданды. Осылайша абыл етілген «тслис (штік) сенімі» пайда болды.
Иудей дстрінде біртірлік басым боланымен мндай ортадан шыан христиандыта штікті орын алуы, Исаны тір дрежесіне ктеру теологиялы нтиже ретінде байалады. Киелі Рухты да з алдына дайлы жаратылыс ретінде крінуі ш блек тірді ортаа шыарды. Бл жадайа шешім табу шін ке, л жне Киелі Рух тірлікті ш блек крінісі боландыын амтитын тслис (штік) лгісі пайда болды. Грекше штік сзі (trias), алаш рет антакиялы Теофил тарапынан шамамен 180 жылдары олданылан. штік доктринасы христиандар бойынша з басына адам аылымен емес, тек ана аян арылы тсінілетін бір сыр. Сондытан да тслис «тсіндірілуі» иын, оан сену міндетті болан сыр ретінде арастырылады. Алайда білуіміз тиіс нрсе тслис христиандарды алаш болып тапан доктринасы емес. Баса кейбір діндерде философиялы-теологиялы мселеде христиандытан брын да штік сенім кездеседі. Шумерлерде Ану-Энлил-Эа, Мысырда Осирис-Исис-Хорус, индуизмде Бхарма-Вишну-Шива, Тибетте Ом-Ха-Хум трінде, Ежелгі Грецияда Зевсті айналасында рылан троица (Зевс-Гера-Аполло) назар аудартады.
Христиан діні сол ркен жайан ортадаы стем болан діндерді, сенімдерді жне мдениеттерді ыпалына шырап отырды, оларды кейбір ерекшеліктері мен асиеттерін зіне сіірді. Осылайша бастапыда болмаан штік сенімі христиан дініне кейіннен кірген р трлі элементтерді бірі ана еді.
штік сенім – ке, л, Киелі Рух сияты ш элементтен трады.
1. ке (дай): Христиан дінінде штік сенімні е бірінші рі басты элементі – ке. Христиандыта дай таала ке ретінде танылады. дай е кміл, мгі саф таза рух. Ол барлы нрсені жаратушысы рі иесі. Мгілік, барлы жерден табылады жне бкіл нрсені біледі. Біра дай таалада осы асиеттерді барлыы блек, жеке-дара емес, бір бтін болып табылады. дай брін де кріп трушы. Ешкім Оны кре алмайды (Христиан шіркеуіні кзарасы бойынша болмысы крінбеген дай таала зін Иса Мсіх арылы крсеткен). Христиандарды сенімі бойынша дайды мн-маынасы – сйіспеншілік. з лы Исаны адамдарды кндан тару шін мына дниеге жіберуі арылы дай осы сйіспеншілігін крсетті. дайды негізі – ке дай, л дай жне Киелі рух дай болып крінсе де, брібір бларды барлыы бір-а нрсе. Блінбейтін негіз. йткені негіз – ол рух. Рухта бліну асиеті жо. Сондытан дай бір. дай асиетті штік болып табылады.
«Киелі штікті рбірі Тір. ке Тір, л Тір жне Киелі Рух Тір. Бларды бір тірді трлі кріністері, сипаттары ретінде тсіндіруге кш салуда. Христиандыта бл штік тсіндірілуі иын, біра сенілуі тиіс бір сыр ретінде арастырылады.
Трт інжілде де Тірді бірлігі, лылыы, шексіз діреті, жарату асиеті бар. Інжілдер Тірді бар екендігі жайында айшы пікірге тспейді. Жалыз Тірді ежелден рі соы жо екендігінен сз озайды. Мысалы Жоан Інжілінде Тір жайында тек ана «бар еді» дегеннен баса тсіндірулер жо (195). Мнымен атар бл жадай Тауратта да солай. Христиан сенімі бойынша «ке» ретінде бейнеленген Тір нр, Иса Оны лы. Тір Исаны тласында адамммен бірлескен, Исаны денесі адам, рухы тір. Онда тірлік негіз бар. Адамды Тірмен біріктіретін сйіспеншілік. Тір адамзатты Адам (а.с.)-нан бері арай жаласып келе жатан негізгі кндан тару шін лын жіберген. Ол айышта зін рбан етіп адамзатты таран.
2. л (Иса Мсіх) уелде ке, л, Киелі Рух бір-бірінен блек нрсе деген тсінік алыптасан еді. Осы шеуіні зара тыыз байланысы 381 жылы Стамбулдаы ткен мжілісте былай тсіндірілген болатын: ке дай туылмаан, тумаан. л Иса туылан. Киелі Рух дайдан шыан. Кейініректе 431 жылы ткен Эфес мжілісінде Мриям – дайды анасы, дайтуыш (Teotokos); ал Иса – шынайы Тір, тірлік-жаратылысты екі табиата ие адам жне Иса ке даймен бір негіз болып саналады. адыкй мжілісінде (451 жылы) Исаны бойында екі блек табиат бар, Мариям ке жаынан аланда дайды, ал шешелік жаынан аланда адам Исаны туан деген бір шешімге келді. Біра дегенмен Исаны бойында бір ана табиат бар, яни дайлы жне жаратылысты табиатты біріккенін айтып, ораандар болды. Кейіннен осы кзарасты станушылар Монотип болып аталып кетті.
Кейбірі айрыша Хижаз лкесіні христиандары штікті, ішінде Иса болумен атар, Киелі Рухты орнына Мриямды ойып алыптастыран. Христиандыта Иса жне Мриям жайында жазыландар «кристология жне мариология» деген екі білім саласыны пайда болуына жол ашты.
Інжілдер бойынша Иса мселесі айтылып жатанда оны жеке тласы пікірталаса жол ашады. Інжілді тсіндіруде айрыша Павел Исаны луі, тірілуі жне тірлігіне атысты кзарастарына тоталады. Бан таы да Исаны туылуын, міріндегі таажайып оиалары, кереметтерін де осуа болады. Осылайша «дайды лы» деген атаумен басталан тсінік оны тір ретінде абылдануына кеп сотырды.
Павел христиандыты негізгі Исаны адамзатты таран лімі діни сыр халіне келтірген (Ежелгі Грециядаы секілді). Бл жаа кзараста алаш шкірттеріні кргені сияты, жалыз тарихи адам ретінде емес, ліп тірілген жне ккке ктерілген Раббысы (kyrios) ретінде сипатталады. Бл «kyrios» термині христиан теологиясы бойынша малім рі или Раббысы жне патша маынасын амтитын барлы абыройлы ататы білдіреді. «kyrios» лаабы Исаа баытталан даларда маызы жоары. Сондытан да ежелден бері христиандар или Раббысы ретінде абыл еткен Иса Мсіхке да немесе оны атымен Тірге жалбарынады.
Христиандыта Иса адам бейнесіндегі Тір. Алла Исада тнге енген. ке Алла адамдара, сйіспеншілігі мен мейірімін крсету шін Иса Мсіх бейнесінде жаындап араларында мір срген. Осылайша Аллаты жрдемі адамдара Иса Мсіх арылы жетеді. Исаа табыну, оан л болу, ке Аллапен байланыс ру болып есептеледі. йткені ол кемен бір негіз жне ке сияты кміл. Ол шынайы Алла. йткені ол трлі мжизаларымен, луі мен тірілуі «Тір» екендігін крсетті. Аллаты лы. Ол сонымен атар адам. Бір адамды тір дрежесіне ктеру пайамбарда крінген мжизаларды Аллаа емес ол адама берілуіні салдарынан боланындай, тарихта болан оиалар ыпал еткен болуы ммкін.
3. Киелі Рух - Христиан дініндегі штік сенімні шінші тірегі – Киелі рух. 381 жылы Стамбул мжілісінде Киелі Рух та ке мен л сияты тір деген наты тотама келді. Католиктер бойынша Киелі Рух рі кеден, рі лдан шыады. Ал ортодоксальды христиандар Киелі Рухты л арылы кеден шыанына сенеді.
Киелі Рух, кемен бір негізде, біра блек асиет ретінде абыл етіледі. Киелі Рух кені бкіл дірет-кшіне жне алау-еркіне ие. ке, л жне Киелі Рух бір ана зат боланымен де ш трлі тла. Брі де мгілік.
Киелі Рух Исаны шомылдыру рсімінен ту кезінде Оны тірлігін жариялау шін кгершін бейнесінде келіп онан болатын. Киелі Рух Тір сияты кез-келген жерде бола бермек. Біра ол лтіруші кнлардан за болан пендені бойында жреді. Киелі Рух адама жасы ойлар салады, жасылыа ндейді, тубені, да-тілекті т.б. йретеді. Символы – а кгершін. Киелі Рух шомылдыру рсімінен кейін адам бойына кіреді. кеден шыып, лды бойына енген, лды бойынан шыып, адамзата берілген рух – ол Тір. ке барлы істерді осы Киелі Рух арылы жасайды жне рдайым сол арылы діретін крсетіп отырады. Киелі Рух асиеттілерге, игі-жасылара пайамбарларды жне елшілерді (Исаны) ндеулерін аян етіп отырады, Шіркеуді дайды ныметтерімен жне сыйымен толтырады. Шіркеуді ателіктерден орайды.
ысасы, ке дай – Жаратушы, Иса Мсіх – тарушы, ал Киелі Рух – асиетке блеуші.
«Інжіл» сзі «сйінші, ізгі хабар» деген маынаны білдіреді. Інжілдер дегеніміз – Христиан дініні асиетті кітабыны (Китб-ул Муаддас: Библия. Грекше Библиа: кітап) бір блімі болып табылатын Жаа сиет. зге блімі Кне сиет деп аталады. Христиандар баса дін кілдеріні (Иудаизм) киелі кітабына з кітаптарыны ішінде блім ретінде орын берген бір ана мысал. Алайда христиандарды олындаы Кне сиет, грек тілінде жетпіске жаын аудармасы болса да ішіндегі кітап саны бірдей емес. Кне сиет 39 кітаптан трады. Жаа сиет болса 27 кітапты амтиды. Сондытан христиан Киелі Кітабыны барлыы 66 кітап.
Жаа сиетте трт Інжіл, жиырма бір хат, Елшілерді істері жне уахи жазылан. Олар III асырдан кейін грек тілінде жазылан 27 кітап. Жаа сиетті рамына кіретін бл кітаптар Исаны шкірттерінен келген жне аса сенімді деп есептеледі. Сондай-а Інжілдер Хз. Исаны ебегі еместігін, ажеттілікке орай кейіннен жазыланын, Исаны пікірлері еместігін айтушылар да табылды. Одан баса, Інжілдерде Исаны айтандарыны брі жазылмаан, айта Исаа тн емес кейбір пікір-ойлар орын алан деп есептейтін христиандар, тіпті христиан діндарлары да болды. азіргі кезде Інжілдерді ран сияты емес, хадис сияты деп есептеу керектігін тілге тиек еткен христиан дін алымдары мен аламгерлерін кездестіруге болады.
Христиан Киелі Кітабыны екі негізгі блімін шіркеу дрыс (каноник) санамайтын мтіндер бар. Блар апокриф (кмнді, дрыс емес) мтіндер деп аталады. Апокриф мтіндерге байланысты теологтар мен аымдар арасында пікірталастар бар. Кне сиетті грек тілінде «Жетпістер Аудармасындаы» кейбір жазулар иудейлерді Киелі Кітабына шамамен б.э. ІІ-асырда Явнеде (Jamnia) жиналан мжілісте кіргізілмеген. Орта есеппен б.э.д. 300 б.э. 100 жылдар аралыын иудей мірі жне пікірлерімен бірге христиандыты басталу жылдары жайында да млімет береді. Бл жазуларды айсыбіріні христиан Киелі Кітабына (Кне сиет бліміне) алынатындыы жайлы алаш шіркеу ызметкерлері арасында пікірталас болса да, бларды бір блімі Вулгата (Жердме тарапынан шамамен 404 жылы папа Дамасусты бйрыымен христиан Киелі Кітабыны латын тіліне аудармасы) алынып, дрыс деп абыл етілген. (Бл жазыландарды тізімі жоарыда иудей Киелі Кітабы Танах танытылып жатанда келтірілген). Протестант лидерлер бларды оылуында пайда бар деумен атар олармен доктрина оралады деген пікірді ала тартан. Трент мжілісінде (1548 жылы) бларды дрыстыы айтадан бекітілген.
Жаа сиет апокрифтеріні кейбірі екінші асыра атысты жазбалар болып саналады, Иса жне Жаа сиет тлаларымен атысты бл жазулар Жаа сиетке кіргізілмеген. Блар дрыс болмаумен атар, жалпы халы тсіне алатындай дрежеде алаш христиан мірлері мен тжырымдарына енуі трысынан маызды. Бл жазулар трт топ. 1) Інжілдер: Блардан «иврит бойынша» жне «Томас інжілі» сияты бір блімі, алаш ауызекі дстрді амтиды. Басалары Исаны балалы шаы жне міріне атысты тереірек іздену масатымен жазылан. Блара «Томасты балалы Інжілі», «Никодемус Інжілі», «Протоевангелиум», «Ааш стасы Юсуфты тарихы» мысал ретінде беріледі. 2) Петр, Павел, Жоан сияты алдыы атардаыларды жасаандарын тсіндіретін «Пайамбарларды істері». 3) Хаттар Иса мен Абгарды хабарласуы, Павелді жоалан хаты, Лентулусты хаты секілді. 4) Уахилар: Петрдікі сияты.
Трт Інжілге Матай, Мара, Ла жне Жохан Інжілдері жатады. Біратар айырмашылыты боландыына арамастан алашы ш Інжіл арасында зара састытар байаландытан оларды синоптикалы Інжілдер деп атаан. Деректерде синоптикалы Інжілдер 60-85 жылдары арасында жазылан делінеді. Тртіншісіне жататын Жохан Інжілі 100 жылдан кейін жазылды. Ол алашы трт Інжілді мазмнын амтиды.
Мтіндік зерттеулерді нтижесінде бір топ алым е кне Інжіл – Мара Інжілі деген орытындыа келді. Матай кейініректе жазылан. Ал Ла Інжілі алашы екі Інжілге сйенеді. Біра ш Інжіл де азір олда жо, жоалып кеткен арамейше бір Інжілден жазыландыы белгілі болды. Хз. Исаны б.з.д. 6 немесе 4 жылы туыланын, шомылдыру рсімінен 28 жасында ткенін, діни миссиясын 30 жасында немесе айыша 33 жасында керілгенін ескерсек, олымыздаы е кне Інжілді одан е кемі 30 жыл кейін жазыланы белгілі болады.
Хз. Исаны шкірттері арасында оу-жазу білетіндер жо дерліктей аз еді. Інжілдерде берілген мліметтер ауыздан-ауыза жеткен деректер болып табылады. Інжілдерді жазылуы мселесі бас атырарлы мселе болып келеді. олдаы Інжілдерде Хз. Исаны бларды жаздыраны жайлы сздерді кездестіру иындау. Шындыында «маан берген сздеріді олара бердім» (Жохан 17;8,14) секілді тсіндірулер кездеседі. Біра Інжілдерді алай жазыландыы жайында наты деректер жо. Кейбір дебиеттерде алашы христиандарды Інжілдері боландыы келтірілген. Бл Інжілдер иудейлер мен римдіктерді удалауларына байланысты жазан кісілер сатап алу шін кейбір жерлерге жасыран немесе олды болып, жойылан. азіргі тадаы Інжілдерді белгісіз дебиеттеріні осыларды арасында екендігін ала тартылады.
Кейінгі Інжілдер ауызша жеткен деп есептелетін Ініжілдерді негізінде жазылан делінсе де, алымдар брібір наты бір тотама келе алмады. Біра кейбір христиан дерек кздерінде Інжіл мтіндеріні ш-трт мрте згертілгендігі сз болады. Бл жадайлар алашы христиандар арасында шыан кзарас айырмашылытарына байланысты туындаан еді. Олар з кзарастарын орау шін немесе сенбеген дінсіздерге ескерту шін осындай рекетке баран болатын. Бдан баса, Інжілдерді жазылуында белгілі бір ережені болмауы, рі баылаусыз болуы, кез келгенні Інжіл жазуы, соны салдарынан жзге тарта Інжілдерді пайда болуы жоарыдаы айтылып ткен Інжілдерді згергендігі жніндегі кзарастарды растай тседі. олымыздаы Трт Інжіл осынау жзге тарта Інжілдерді арасынан бір-біріне жаындау деп іріктеліп алынан. Блар рі кмнсіз, сенімді, рі Киелі Рухты жетелеуімен жазылан деп есептелді. Шіркеу бдан баса Павел, Петір, Жохан, Жаып жне Яхуданы хаттарын, Елшілерді істерін (Ланыкі болуы ытимал) жне Уахи (Жоханны уахиі) кітаптарын сенімді етіп шыарып, барлыын Жаа сиетті рамына кіргізді.
Шіркеу кмнді санап, Жаа сиетке кіргізілмеген Інжілдер мен жазбалар арасында Эбиониттер Інжілі Жне Варнава Інжілі бар еді. Бл Інжілдер дай тааланы бірлігін, Хз. Исаны дайды лы рі елшісі екенін, тір еместігін, айыша оны орнына баса біреу керілгенін жне Хз Исадан кейін пайамбар келетінін хабарлаан болатын. Бларда берілген мліметтер рандаы хабарлара атты сйкес келеді.
Жаа сиетті жазылуы жне мазмны туралы кзарастар
Шіркеу Інжілдермен оса, біратар хаттар мен кітаптарды да Жаа сиет рамында топтастырып, наты асиетті жазба емес-ау деген кмнді кемшіліктерден тазартуды кздеді. Біра олар тікелей Хз. Исаны айтып жаздырып кеткен сздері емес еді. йткені ол кезде Иса арамейше сйлейтін. Ал Жаа сиетті мтіндері грекше жазылан (олдаы е ескі Жаа сиет мтіндері грек тілінде). Інжілдер Исадан белгілі бір деректік тізбектер арылы келмеген. Мселен, Ла з Інжіліні басы жаында гімені Теофил атты досына арата айтып, соан ана арнап жазаны тсінікті болады (196). Бл жазбалар –лбетте Хз. Исаны сзі емес, Ланы сздері. Тіпті мтіндік зерттеулерді нтижесінде е уатты, е сенімді деп абылданан Ла Інжіліні кейбір блімдері оан тн еместігі белгілі болды. Жаа сиетті райтын кітаптарда айшылы сияты крінген жне айырмашылы байатан біратар мысалдар:
1. Хз. Исаны ата-тегі Ла Інжілінде Матай Інжілінен басаша тсіндіріледі. Мриямны кйеуі Жсіп Ла Інжілі бойынша Еліні, ал Матай бойынша Жаыпты баласы. (ар. Ла, 3:23; Матай, 1:16).
2. Мара Інжілінде «Інжіл» дай тааладан келсе, Павелді римдіктерге арнаан хатында Хз. Исадан бастау алады («лымны Інжілі» трінде) (ар. Мара1:14, Римдіктерге 1:8-10). Бдан баса, Мара Інжіліні бір жерінде «Иса Мсіхті Інжілі», ал бір жерінде «дайды Інжілі» делінеді. (ар. Мара, 1:1; 1:14).
3. Ла Інжіліні бір жерінде «тарушым дай», ал баса бір жерінде «тарушы – Иса Мсіх» делінген. (ар. Ла, 1:47; 2:11).
4. Кптеген жерде Хз. Исаны рі «дайды лы», рі «Жсіпті лы», рі «Дуітті лы», рі «Адамны лы» деген тіркестермен атайды.
5. Бір Інжілде бар млімет келесісінде млдем жо. Кейде бір млімет трт Інжілді тек біреуінде ана жазылып, аландарында кездеспейді. Кейде ш Інжілде жазылан млімет тртіншісінде жо. Мселен, Жаия Хз. Исаны шомылдыру рсімінен ткізгені Матай, Мара жне Лада айтыланмен, Жоханда бл жайлы гіме болмайды. (ар. Матай, 3:3-17; Мара, 1:9-1; Ла, 3:21-22, 4:1).
6. Алашы ш Інжіл бойынша Хз. Исаны негізгі мемлекеті – Галилея болса, Жоханда Яхудия. (ар. Матай, 13:54-58; Мара, 6:4; Ла, 4:29; Жохан, 4:3-43-45). Матай мен Ла бойынша Иса Бетхлеемде туылан (ар. Матай 2/1; Ла ІV/4,15). Мара мен Жоханда бл жаы айын емес. Осы екі Інжілде Исаны Галилеядан келгендігі айтылады. (ар. Мара, 1:9; Жохан, 7:42).
7. Матайда ораза болып Хз. Исаа сра ойандар Жоханны шкірттері, Марада жазушылар жне парсылар (ар. Матай 9:14, Мара 2:18).
8. Хз. Иса Эриха мемлекетінен шыанда Матай бойынша екі, Марада бір соыр келіп кзін ашып беруі шін келген (ар. Матай 20:30, Мара 10:46).
9. Матай мен Марада Хз. Исаны міндеті шомылдырушы Яхия зындана тасталан со, Жоханда болса зынданнан брын бастаандыы айтылан (ар. Матай 4:12-17, Марада 1:14-15, Жохан 3:22-26, 4:13).
10. Хауарилерді Исаны стап берген адамды суреттеуі Інжілдерде р трлі айтылады. Бл Жохан Інжілінде Исаны бір зім нанды батырып затып берген адам; баса Інжілдерде олын Исаны олымен бірге дастархана затан адам (ар. Жохан13:26, Мара 14:20, Матай 26:23, Ла 22:21).
11. дыса кіріп бара жатанда есекке мінуі, мінгізілуі трінде бір-біріне арама-айшылытармен атар осы жайта байланысты трлі тсіндірулер назар аудартарлы (ар. Мара 11:7; Матай21:5; Ла 19:30-35; Жохан 12:14).
12. Зебедиді йелі Мриямны Мсіхке келуі жайлы Матай мен Марада басаша тсіндіріледі. Ла мен Жохан Інжілдерінде бл мселелер кездеспейді (ар. Матай 20:20-22; Мара 10:35-40).
13. Матайда Яхияны (Хз. Яхия) бір жерде шегіртке мен балыты жегендігі, баса жерінде жемегендігі айтылады (ар. Матай 3:4; 11:18-19).
14. Інжілдерде Тірді кру жайында бір-біріне айшы келетін мліметтер берілген (ар. Жохан 5:37; 14:7-9; Матай 18:1-14; Мара 9:1-8).
Е уатты Інжіл саналатын Ла Інжілін жазан Павелді шкірті хауарилерден емес. Ла Інжілін Павелді сенім негіздеріне сай жазан. Ол Інжілін баса Інжілдерді зерттей отырып жазанын басында айтып теді. Біра баса Інжілдер мен Ла Інжілі арасындаы айырмашылыа назар аударса оныкі немесе басаларыныкі дрыс емес. Баса Інжілдерге кз жгіртер болса оларды да бір-бірлері арасында арама-айшылы, йлеспеушілік жне басаша тсіндірулермен атар бірінде жазылан нрсе енді бірінде ол жо. Міне осыларды бріне мият араса жазылан стилі мен амтыан нрселері адамны ебегі екендігі, рі кзарастарыны енгізілгендігі крініп-а тр.
Бл секілді айшылытар мен айырмашылытарды Алла жіберген кітапта болмайтындыына жне бір пайамбарды зін Тір дрежесіне ктеріп, Тірді адам дрежесіне тсірмейтіні белгілі. Христиандарды Киелі Кітаптарыны кейіннен адамдар тарапынан жазыландыы, трлі жорамал жасаандытары, брмалаандытары тайа таба басандай-а крініп тр.