Лекция. Ислам діні жне мдениет 3 страница

Крерменді туан табиатыны уанышты, мірде бар образдарына ендіре отырып, оан дала мен тау пейзажыны зіндік демілігін, шексіз кеістік пен тыыштыты ерекше поэзиясын крсете отырып олар сол адамда табиат пен адамны ттастыын гуманистік трде абылдауды алыптастырады. Туан лкені лылыымен айталанбас тартымдылыымен негіздеуге ыпал етеді. кінішке орай соы кездері бізді елде де шетелдерде де здерін суретші – мсылман деп атайтын адамдар пайда бола бастады. Біра шын мнінде оларды р атынан баса мсылман кркем суретімен ешандай байланысы жо. Осыан байланысты айта кету керек дстрлі ислама арсы, рине ол дайларды суретін, мсылман дініні арлы жауларын жне де жалааш денені салу болып табылады. Бндай адамдар мсылман суретшісі болып ана табылмай, олар діретті Алла Тааланы аарына шырайды. Сонымен атар еуропалы кркем суретті кркемдік образдары, батысты мір сру лгісін насихаттайтын оларды талпыныстарымен идеяларын крсететін картиналар ислама млде жат.
Батыс сурет нерінде мір сруі заа бармайтын, алайда адам жанына лкен зиян келтіретін формалистік баыттар пайда болды. Оларды ішіндегі нерлым регрессивтісі - абстракционизм мен аыл ойды жоа шыаратын шынайылы алдындаы орынышпен білдіретін сюрализм болып табылатын суретші – обстракционистер шынайы лемді крсетпейді. Олар жеке адам леміне ену жолдарын іздестіреді, ал сюралистер з „нерлерінде” орынышты тстермен мистикалы кріністерді беруді масат етіп ояды. Абсурд олар шін осы лемні шынайы задылыы болып табылатын жне аылдан алжасу шыармашылы процесс шін те тамаша кй.

Бл нерді масаты – з крермендерін еркі мен аылынан ажырату, дістілік мейірімділік пен адамны жоары маыналылыы туралы ойдан аластау. Мндай шыарма соны жасаушы адамны ішкі жан дниесін, оны санасын, яни оны дниеге деген кзарасын крсетеді.

Дниетаным – ол суретшіні жалпы мдениетін райтын философиялы, эстетикалы, діни негелік идеяларды жиынтыы. Дниетаным суретшіні шыармашылыында крініс табатын мірлік былыстарды мн – маынасын айындайды. Сонда да оны жеке дниетанымы аншалыты тере (маызды), рухани жне гуманды болса, сол рлым шыармасы мазмнды болады. Мсылман кркем суретіні дамуы жер шарыны р брышында р трлі болды. Алайда оны негізгі тенденциялары баяыдан - а аныталан. Ол ислам руханилыыны негіздеріне сйенген. Осы таырыпа байланысты жазылан ебектерде кремет шыармашылы талам мен жоары ксіби шеберлік жатыр. Ислам суретшілеріні шыдамдылыымен ебексйгіштігі сурет неріні прогрессивті дстрлерін ныайтуа деген талпыныстары жаа мсылман мдениетін жасауа белсенді трде атысуа тиісті барлы сенуші адамдарды уанта тседі. Оларды шыармашылыыны р алуандылыы, мірді танып білуге деген штарлыы, махаббатты жоары патриотты идеалдары, з туан жері мен халына деген мсылман сурет неріні басты ерекшеліктері болып табылады. зіні бар мірінде діни кзарастара деген сенімділігін сатаан лкен жастаы мсылман суретшілері енді з шеберлігін жас мрагерлеріне йретуі тиіс. з кезегінде руханилы ислам суретшілеріні е жасы шыармаларын, осы баытты масаттары мен міндеттерін оама тсіндіріп, немі насихаттап отыруа міндетті. азіргі уаытта лемні кез – келген сурет неріні мражайында мсылман кркем суретіні залы болуа тиісті. Себебі сурет неріні барлы жанрларын амтитын ислам суретшілеріні керемет шыармашылыы сондай айын да, р алуан, те тер де мазмнды. Сондытан ол ислам лемі азіргі уаытта барлы адамзата беріп отыран мдени ндылытар арасында лкен орын алады.

Ислам мен нердi бiр-бiрiмен сыйыспайтын жерi бейнелеу мен сурет, мсiндеу екенi айын, бл да исламнан брыны пта табынушылыа арсы олданан крестен туындаан. Тiптi сурет пен мсiн былай трсын фотографияны харама жатызан ламалар да баршылы. Ал зге мсылман ламаларыны пiкiрiне араанда ибн Аббасты риуаятына арай: “Егер сен нерiдi жаластыруа мжбр болса, ааш пен жансыз болмыстарды суретiн сал”.

ажетiнше ааш, гл, й сияты жансыз заттарды сурет салу – мбах, ал жандыларды суретiн салу – харам.

Мхаммед пайамбарды жилие дуiрiнен алан пттарды иратанын назара ала отырып, мсылман хышылары мсiн жасауды ислам дiнi бойынша тыйым салынанын жатайды. Мсылман хышыларыны пiкiрiне арай с сияты жандыларды бейнелерi киiм, аша сияты заттар, палас, кiлем жне жасты сияты биiктеу жерлерде емес, яни араан адама рметтiлiк сезiмiн оздырмайтын жерде болса мбах. Ал й абыраларына салынса харам. Жандыларды басы кескiнделмеген суретке шариат рсат етедi. Ал басы бар болса оны ртын лазым.

Сурет жайындаы соы уаыттардаы жмсару рекетi оны кнделiктi мiрiмiзде айрылмас блшегi болуымен байланысты. Соы жз жылдыта дниеге келген фото сурет, паспорт суретi, шаыру билеттерi табыну сипатына ие болмау шартымен - жайыз. Кейбiр алымдарды кзарасы бойынша табыну Аллаты дiретiне шек келтiру сипатына ие болмаса жандыларды суретiн салуа болады.

1. Исламны негiзгi эстетикалы категориялары: жамал, жалал жне сыфат;

Ислам дініні тарихи даму процесінде діни, кркемдік мнге ие белгілі символдар жйесі пайда болан. Біра исламды сенімдерді категориялары мен тсініктері пайда болан алашы кезеде эстетикалы, кркемдік мнге ие символдар жиындыы лсіз байалан. Алайда кейінгі мсылманды архитектураны дамуы кезінде діни-кркемдік символдар дниеге келген.

Мселелен, «жамал» сзіне сйкес дайды слулыын білдіретін символ мешіт кмбезі болды. дайды лылыын білдіретін «жалал» сзіне сйкес мешіт мнаралары символданды. Аллаты сем есімдерін білдіретін символ (сыфат) ретінде мешітті сырты абыраларындаы жазудар болды. Сонымен атар Алла жолыны мгілік кктеуін білдіретін тс – жасыл тс орасан зор символды маынаа айналды.

Каллиграфияны ислам кркем нерiндегi орны ерекше. Бейнелеу, мсiндеу нерiне тыйым салан исламды нер араб рiптерiнен ралан кркем жазуды дамуына жол ашты. Ммкiн ран жазуыны араб рiбi боландыы бан себеп болса керек жне бл каллиграфияны жеке бiр нер саласы болуына жол ашан.

рылымы тiк брышты жне домала пiшiмiндегi Набат жазуынан туындаан араб жазуы ислама дейiнгi дуiрде олданан лкеге арай ртрлi аталан. Жилие дуiрiнде “жзм”, “мшк” деп аталан осы жазулар арылы исламны алашы кезеiндегi «меккелiк” жне “мединелiк” деген ата ие болан ранны алашы мтiндерi жазылан. Хазiретi Алидi халифалыы тсында мемлекеттi орталыы Куфаа ауысуына орай, “куфи” деп атала бастаан лгi жазу меуилер дуiрiнi соына арай формасы жаынан згерiске шырай бастаан жне рiптерiнi тiк брышты формасы жоала бастаан.

Аббасилер заманындаы ылым мен нердi арыштап дамуы каллиграфия саласына да едуiр ыпал ете бастады жне осы сала бойынша ибн Мукла (. 940 ж) белгiлi бiр дiстерге арай рiп пiшiмiн згертiп, “музун” немесе “мнсуб” каллиграфия трiн ойлап тапан. сiресе ран мтiндерiнде ерекше олданып келген куфи жазуы каллиграфияны дамуы нтижесiнде ескерткiштердi шекейлеу, декорациялы ызмет атаран. Сонымен атар геометриялы пiшiмге ие каллиграфия трi - “ма’или” немесе “беннаи” деп аталан “шахматты куфи” жазуы да ескерткiш ретiнде олданылан жазу нерiнi келесi бiр трi.

Шамамен ибн Мукладан бiр асыр кейiн мiр срген ибн л-Баууаб (. 1022 ж.) араб жазуыны едуiр дамуына ат салысан. Ал Яуту-л-Муста’сыми (. 1298 ж.) “алам ситте” деп аталатын “сулус”, “насих”, “мухаа”, “райхани”, “туи’” жне “риа’дан” тратын алты каллиграфия трiнi дниеге келуiне ыпал еткен. Яутты олынан дниеге келген осы жазу трлерi Бадаттан Анатолияа, Сирия, Иран жне Орта Азия лкелерiне ке таралан.

Каллиграфия нерiнi дамуына османды хаткерлердi ебектерi ерен. “ран Крiм Хижазда тстi, Мысырда оылды жне Стамбулда жазылды”, - деген халы арасындаы анатты сзге арай, каллиграфия нерiнi классикалы кезеіне Осман империясы заманын жатызса бден болады. Османды хаткер Шейх Хамдулла (. 1520 ж.) Яутты мрасына жаа бiр жазу трiн осан. Мiне, осы кезенен бастап, Яут каллиграфиясыны орнына “Шейх дiсi” деп аталатын османды каллиграфия дниеге келген. Алайда Яутты жазу трлерi iшiнен сулус пен насих Шейх дiсiне жаын келгендiктен оны да олданыса еркiн енуi кп уаыта созылды.

Поэзиядан зге музыка жайындаы iлiм мсылман халытарыны музыкалы практикаларын талдау жне антикалы оымыстылар - Аристотель, Аристоксен, Птоломей жне пифагоршылдарды музыкалы концепцияларын игеру барысында мсылманды Шыыста дамытылды. Осы iлiмдер жне осыан байланысты эстетикалы идеялар арифметика, геометрия жне астрономиямен атар математика шеберiнде ерекше дамыды. Ататы музыка теоретиктерiнi атарына л-Кинди, Ихуану-с-Сафа, л-Фараби, Ибн Сина, Сафи ад-Диндердi жатызуа болады.

Ортаасырдаы музыкаларды аспана жне жерге тн деп блу, сiресе, музыка арышты жйе негiзiн райды жне аспан сферасын блiп тратын ашыты арасында болатыны сияты атынаса ие болан деген пифагоршылдарды жорамалдаанынан со Ихуану-с-Сафа тарапынан уатталан. Алайда, Ихуану-с-Сафа негiзгi назарын жерге тн музыкаа аударан. Мелодияны функционалды категорияларын былай блген: дiни ызмет барысында храмдарда орындалатын – рухани мелодия, адам рухына ержректiк пен жеттiлiктi оятатын – соыс мелодиясы, аурудан иналуды жеiлдететiн жне дерттен айытыратын емдiк мелодия, аралы адамдарды жбататын – жерлеу мелодиясы, физикалы жне психикалы шаршаандыын басатын ебек мелодиясы, неке жне зге де кiлдi ндер, жануарлара байланысты орындалатын мелодия (тйе айдаушы нi, сауыншылар, ашылар ндерi, т.б.), бесiк жыры.

нер мен ислам арасындаы тарихи байланыса анализ жасаанда рухани, сiресе кркемдiк мдениеттi жалпы тарихи дамуы задылыы байалады. Осы процесте мына екi баытты рлi мен ызметi ерекше: халы мифологиясы, леуметтiк-зектiлiк. Арабты ежелден келе жатан кркемдiк мдениетiнi бiр мысалы – аынды нер (асида). Исламнан брыны арабтар сз мнерiне ерекше мн берген. ле, шешендiк сз наданды дуiрi арабтары шiн баа жетпес асыл маржан есептелген. Бдуилердi асыл азынасын раан асидалар негiзiнен мына таырыптарда рбiген: 1. Батырлыты дрiптеу; 2. Жануарлар мен табиатты суреттеу; 3. Туан лкесiне деген сйiспеншiлi, саыныш сезiмi.

Ислам дiнi дниеге келгеннен кейiн де сздi кркемдеу нерi мен асидалар жаласын тапты. Наданды дуiрiнде асидалар мистикалы, дiни мнге ие болмаан жне ерекшелiгiмен ислам дiнi стем болан лкелерде зiнi маызын жоймады. Тiптi кейiнгi дуiрлерде мадатау объектiсi бiршама згерiске шырады, мселен, дстрлi асидаларда тiзбектелген тйе керуенiмен атар пойыз олданыса ендi, тiптi мсылманды ренессанс кезеiнде дiни сипат алды. сiресе, хазiретi Мхаммедтi рметiне сай ледер дниеге келдi. Бгiнде ардаты пайамбарды кркем мiнезi мен асыл тласын мадатайтын кптеген дiни ледер дниеге келген.

Мсылман халытары поэзиясы тек араб дебиетiмен ана шектелмей зге халытарды, сiресе иран, тркi халытары дебиетiмен толысты. Мсылманды поэзиядаы iрi таырыптарды бiрi - иранды дебиет ыпалында алан “шарапты жырлау” дстрi сонау парсизм немесе зороастризм дстрiнен бастау алса керек. Осы парсы дстрiндегi мас болуды зiн ана емес, шарапты сапасын, оны iшу мдениетiн дрiптейтiн поэтикалы баыт ислама дейiнгi жне исламны пайда болуынан кейiнгi дуiрге тн. Поэзияны осы бiр жанрын жырлайтын аындар шарапты эстетикалы мнiн Шыыс халытары ана тсiнетiнiн жырлаан.

Мсылман арабтарды Таяу жне Орта Шыыс, Солтстiк Африка, Пиреней тбегiн жаулап аланнан со, мсылмандар ислам ркениетi атымен танымал жаа мдениеттi дниеге келдi. Византия мен Сасанидтер империясы рамына енген ежелгi Сирия, Мысыр, Ирак, Иран мдениетiн одан ары дамытан ислам мдениетiне араб, парсы жне тркi халытары з лестерiн осан. Аталан мдениет шiн мсылманды сенiм мен араб тiлi (кейiн парсы тiлi) сiресе кркемдiк шыармашылы саласында жетекшi рлдi ойнады, тiптi мсылман лемiндегi нердi ерекше стилi, халытарды этникалы, саяси шарттарына арай емес орта сенiмге негiзделдi. Ислам мдениетi белгiлi бiр жадайдаы атынас нтижесiнде ндiстан, Визания мдениетiмен, Испания мен Сицилиядаы роман халытарымен жаын араласу нтижесiнде Шыыс пен Батыс мдениеттерi арасындаы кпiр ызметiн атарды.

Эстетикалы ойды дамытан шыармалар – философиядаы, теологиядаы, филологиядаы, сыни дебиеттегi жне нертанудаы интеллектуалды шыармалар аумаында рбiдi. Сонымен атар осы сала бойынша ортаасырлы кезенен алуан трлi мралар алдырылды, тiптi осы алуан трлi аымдар мен мектептер арасында идеялы атыыстар мен айшылытар болып отыран.

меуи халифалыы заманынан бастап, ислам территориясы кеейiп, мсылмандар зге мдениет серiнде алуына байланысты сулет нерi де кркемдiк мнге ие болып, дамуды жааша сатысына ктерiлдi. Византия, Иран т.б. сулет нерi лгiсiндегi мешiт, медресе, сарай, керуен сарай рылыстары дниеге келдi. Ммкiн бл алашы кездегi архитектор мен станы баса халы кiлi болуымен байланысты болса керек. Ислам сулет нерi орналасан лкелерге арай пiшiмi жаынан ерекшеленген: Мысыр, Шам лкелерiнде дниеге келген мсылманды рылыс Визмнтия архитектуралы пiшiмiмен сас келсе, Иран, Хорасан лкелерiндегi сулеттiк ескерткiштер иранды пiшiмге келтiрiлген. Ал Испанияда соылан сулеттiк ескерткiштер готты лгiге сйкестендiрiлген. йткенi, арабтар аталан нерден бейхабар болатын. Дегенмен, кп уаыт тпестен сулет нерiн мегерiп, мсылмандар шыысты лгi мен ислам дiнiне лайы кейбiр згешелiктердi енгiзiп, жаа бiр сулеттiк пiшiмдi дниеге келген. Алайда осы сулеттiк пiшiм лкелердi, мемлекеттер мен кезедердi ерекшелiктерiне орай ртрлi топтара блiнгенмен, оларды барлыы мына ш топ тiрегiне жинаталан: византиялы, иранды жне арабты. Соны Византиялы лгісі:

Византия-араб дуiрi: iргетасы Византия архитектуралы пiшiмiмен жарыа шыан осы тектес ескерткiштер ислам сулеттiк туындыларды е ескiсiн райды. Ислам ркениетi шеберiндегi осы архитектуралы пiшiм беске блiнедi:

Сирия сулеттiк пiшiм: дiстаы мешiт Аса (меуилер тарапынан трызылан), Шамдаы меуи жамиi (меуилер тарапынан трызылан)

Мысыр архитектуралы пiшiм: Фустаттаы Амр мешiтi(Амр бин л-Ас тарапынан трызылан).

Африка сулеттiк пiшiм: Кируан мешiтi

Сицилия сулеттiк пiшiм: Зиза жне Жуба бекiнiстерi

Андалусия сулеттiк пiшiм: Кордова мешiтi т.б.

Эстетикалы мселелерге атысты концепцияларды негiзгi мазмны пайдакнемдiк ойда ада лззат алуа шаыратын рал ретiндегi слулы категориясы тiрегiнде рбiген. Слулыты осындай тсiнiктемесi трлi идеялы баыттарды кiлдерiнде кездеседi, алайда оны жйеленген формасы л-аззалидi “Ихиа-у-улуми-д-дин” атты шыармасында орын алан.

Ортаасырлы мсылман ойшылдары слулыты мнi мен онда болатын лззат алу себептерiн дниеден тыс лемнен iздеген. семдiкке атысты эстетикалы мселелердi зерттеу барысында олар эстетикалы серленудi объектiсi мен субъектiсiн тере зерттей отырып, метафизикалы принциптерге араанда натуралистiк принциптерге кп сйенген. андай да бiр зата эстетикалы кзбен араан адамны кiл ою механизмiн ашан ибн Хазмны шаырмаларындаы, крiнетiн формаларды абылдауды психофизиологиялы негiздерiн арастыран ибн л-Хайсама трактаттарындаы объекттiк эстетикалы ны бар субъекттi психикалы уатына оларды назары аударылан

Брімізге белгілі сулет нері – бл андай да бір оамны эстетикалы кркемділігімен техникалы ммкінділігіне сйкес адам мірі мен іс - рекеті шін ажетті мекемелермен рылыс нысандарын жасау жне жобалау.

нерді бір трі ретінде ол рухани мдениет саласына жатады. Адам айналасындаы кеістікті алыптастырады. р халыты сулет неріні бейнелеу ралдары – композиция, тектоника, масштаб, пропорция, ритм, клем пластикасы, фактура жне материалдарды тстері бір – бірінен атты ерекшеленеді. Біра ттастай барлыына орта сулет неріні ш негізгі трі бар:

· ірі рылыс нысандарыны сулеті – бл трын й, мдени жне оамды мекемелер;

· Ландшафты сулет нері. Ол бау мен саябатарды йымдарымен байланысты;

· аланы рылысы.

Сулет неріні негізгі масаты – мекемені эстетикалы аяталан шыармашылы кркемдік формасын беру, басаша айтанда адамдарды мірін ыайлы да демірек ету.
семдік сулет неріне айталанбас ерекше сулет стилін жасаан, яни те иын кркемдік діс ралдарды пайдаланан мсылман сулетшілері лкен лес осты.
Мсылман сулет неріні тілі те бай, ралуан жне крделі. Себебі ол рашан ислам оамыны дниетанымы мен идеяларымен байланысты болды. Оларды басты ызыушы кші жоары ислам руханилылыы болып табылады. Алла тааланы атымен мсылман сулетшілері таса ашап шынайы йлесімділікті жасады. Мсылман сулет нерінде лкен маынаа ритм ие, яни мекемені жеке элементтерімен бліктерін те айын етіп бліп крсету. Симметриялы жне ассиметриялы композицияларды олдана отырып кркемдік ралдарды мекемені формасы мен элементтерін пайдалана отырып мсылман сулетшісі зіні кзарасы бойынша бл формаларды ауыр немесе жеіл, тыныш немесе динамикалы бір тсті немесе трлі тсті етіп жасай алады. рылыс жріп жатан жерді климатын ескере отырып, ол жары пен клекені те тиімді орналастыра отырып, оан кркемдік тр береді.

Ислам сулетшілеріні ебектері оюлармен безендіріліп, з формасы мен байлыымен ерекшеленеді. Исламны мдени рылыс нысандарына демілік, апыры кнні, ысты ммен тыныш оазисті образдары тн. Мешітті кгілдір кмбездері, минаретті тамаша мнаралары, фантандаы суды сылдыры адам жанына жеке з сенімділігін ялатады жне оан жарын да уанышты дниетанымдылыты сыйлайды.
Уаыт немі ала арай жылжуда, сонымен бірге ркениет дамып, лкен клемдегі рылыстар салынуда. азіргі мірді сулет нерінсіз, рылыссыз елестету ммкін емес. рылыс процесі де згеріп, азір е ауыр рылыс жмыстары машинаны кмегімен жасалынады. Машиналар адам ебегін жеілдетіп, штукатурлап бояйды, метал орытып, шеге аады. Сонымен атар жаа, берік, жеіл жне міршеді рылыс материалдар мен конструкциялар жасалынуда. Кптеген рылыс жмыстарын жасауды дістері жетілдіріліп, рылысты жаа тсілдері пайда болды. Ал бл з кезегінде сулет неріні ммкіндіктерін кеейтіп, клемін лкейтті.

азір жздеген жаа материалдар пайда болып мекемелер салуды крделі процесі жеілдендірілді. Тек сулет неріні негігі принциптері згеріссіз алды. Пайда, мытылы пен демілік композициялы дістерді жаа трлерін іздеу лі кнге дейін жаласуда. Болашаты рылыс аладары азірге млдем самайтын болады: будозерлермен эксковаторларды орнында ултрадыбысты электрлі, пневматикалы жне лазерлік болады. Ешандай трантраншея болмайды. Себебі арнай жер азатын машиналар адамны атынасынсыз – а тннен жасап, оан кбелмен трубаларды орнатады. Сулетшілер р трлі формалар жасайды – жеіл, кптсті, ыайлы, демі жне мыты мекемелерді жасайтын болады. Заман згеріп, р асырды сулет нері тарихты кугері ретінде, сол заманны символы ретінде рпатан – рпаа жаласып алып отырады.

Мсылман поэзиясы.

Шыармашылы шабыт заа созылмайды – небары бірнгеше кн, саат, кейде тіпті минутты амтиды. Сол уаыт арасында адам з туындысын немесе болаша шыармасын ойлап табады. Ай, блбл, раушан глі де, беттегі меге дейін бір сзбен демілікті тсініп туындыларды жасауа ммкіндік беретін діретті Алла Тааладан баса барлы нрсе шабытты тудыруа себеп болады.

Мсылман поэзиясы жалпы лемдік мдениетке бааланбас лес осты. Ол аынды сздерді лы шеберлігін крсетеді. Мсылман аындары з заманыны алдыы атарлы жне білімді адамдары болан. азіргі кптеген аындарды шыармашылыы соларды ыпалымен дамуда. Мсылман аындары з ебектерінде баыт, ділеттілік шін кре туралы жырлаан жне пара алушылы, злымды, ділетсіздікке, талан – таража арсы шыып варварлыпен аталдыа арсы кресті. Бл айырымды адамдар з хлыны айы мына кінлі адамдарды зекті сатиралы портреттерін жасады. Олар бай ататы адамдарды аыматылыын, мейірімсіздігін атты сынады. Мсылман аындары артта алушылыа, діни фанатизмге арсы, бостанды, прогресс, халыты аарту шін кресті. Оларды поэзиясы мсылман оамыны алдыы атарлы дниетанымын алыптастыруа лкен ыпал етті. Мыслман аындарыны шыармаларында жй халыты м – мтажы тере айтылан. лкен махаббатпен олар арапайым мсылмандарды ауыр ебектерін суреттеді. Халыа айы келетін, міріне ауіп тндіретін барлы нрсеге арсы шыты. Исламны лы аындарыны ар намысы, адамгершілігі, руханилылыы, адамзаттаы халы арасында шынайы сезімні ділдігін крсете білді. Біреулері адамдарды алай здері кргісі келеді, солай салды. Ал, біреулері оларды тап сол кйінде бейнеледі.