Лекция. Ислам діні жне мдениет 4 страница
Мсылман аындарыны аынды шеберлігі сан мен емес адам жрегіне сер ете білуімен таалдырады. Бл оларды жоары ислам руханилыымен оларды тіліні демілігі тсіндіріледі. Сонымен атар олар тамаша уенге ие, сонда да мсылман аындарыны кптеген ледері н негізінде айтылып жр. Ол кбінесе махаббат, досты, оршаан лем, туысты атынас, жаня міріні уаныштары, ана баыты туралы жырлайды. лі кнге дейін ислам аындары Каба ибн Зухайра мен Аль – Бусириді есімдері саталан. Оларды касидтері діретті Алла Тааланы лылыымен діреттілігі, Мхаммед Пайамбарды (с..с.) жарын образы туралы айтады. Олар баяыдан – а классика болып алыптасып, барлы поэзия мсылманны ірге тасына негіз болып аланды.
Барлы лемге танымал „Хамсэ” поэмасыны авторы – Низами Гянджеви (1141 – 1209 жж.), Махаббат лирикасыны майталман шеберлері Мхаммед Физуме (1494 – 1556 жж.), Алишер Новаи, Махтерикуш, Фирдауси, Саади, Хафиз кезеінде адамзат сезімдерін керемет шеберлікпен жырлап берді. Оларды поэмаларда, ледерінде, ндерінде, мір, отан, мір жне махаббат туралы ойлар р трлі болды.
азіргі мсылман аыны андай болу керек? Е алдымен ол барлы уаиалардан хабардар болуы тиіс. Ол тек баылаушы ана емес, сз еліндегі, сонымен бірге бкіл лемде болып жатан жадайлара з станымын, з атынасын аны білдіре білуі керек.
Мсылман аыныны басты масаты мен міндеті - з халыны сезімдерін білдіру, олара з масаттарын дрыс білуге жне оан жету шін батыл трде кресе білуге кмектесу, басаша айтанда – оны аылды кеесшісі болу. Ол ешашан з масаттарын мытпауы тиіс. Ол сзсіз дайа сенуші, ислам дінін ораушы адам болуа тиісті жне мсылман руханилыы оны шыармашылы шабытыны басты айнар кзі болуа тиіс. азіргі ислам аынын мдениетті азіргі уаыттаы дадарысы аладатуы тиіс. Ол зі дінінен, з халынан алшатау аластау адамзат тласыны рухани трысынан сатап, з халын тсінуі керек.
Мсылман аыны арапайым халыа аса зор сйіспеншілікпен, аяушылы сезіммен арауа, оны ытары мен мдделерін орауа, халыты мейірімділікке, шынайы патриотизмге трбиелеуге міндетті. леді з халына тсінікті тілде жазуы керек. Поэзияа арапайым халы дебиетін, маал – мтелдер енгізіп, сол арылы мсылман поэжзиясыны ккжиегін кеейтуге тиісті. лені классикалы мсылманды формасын шеберлікпен пайдалана отырып, ол з халыны ауыз дебиетін, оны лтты олнерін сатауа тиіс. Халыты рухани - негелік байлыын ашып крсеткенін, жоары азаматты сезімді жырлауа міндетті. Ол з шыармасы арылы адал, ебексйгіш жне талантты отандастарын олдап, олпаштауа тиіс. Кейбір аындар батыса жаынып, оны неоколоиализм саясатын жатап ле жазса, мсылман аыны з замандастарында патриотты сезімді оятуа, оларды азаматты парыза, з отаныа деген махаббатты сезімге трбиелеуге міндетті./9/
Яни, орыта айтсам, ислам кркем нерінде „Хасида”, яни бедеуиндерді ислама дейінгі поэзиясынан (аынды нерінен) келе жатан ле шыару жолы болып табылады. Араб кркем нерінде алатын орны лкен. Бл Хасиданы мынандай ерекшеліктері бар: ол міндетті трде:
1. бірінші батырды мадатап, матау;
2. екіншісі табиат пен жан – жануарларды сипаттау;
3. шіншісі артта алан туан елге деген сйіспеншілік сезімін сипаттау.
Хасида діни немесе массикалы элементтерден. Адам бос су кйінде ол ислам мірінде з міршедігін танытты. Сонымен атар Хасида мсылманды діни киімдерді (ледерді), (Пайамбарлара арналан киімдерді) з бойын сііре білді. Сонымен атар мсылман кркем нерінде арабты ле шыару жолынан баса парсыларды кне зороастризм дінінен келе жатан зіндік дістер де бар. Бл парсылы дстр мсылман кркем нерінде бірттас поэтила баыта айналып лгерген. Ол дстрге шарап ішу, шарапты ішкеннен кейінгі адамны маса болуы, сондаы кіл кй, тіпті шарапты тр – тсін сипаттау жне шарапты алай ішу керектігі туралы нсаулары де бар. (Сол кезгі ледерде амтылан). Ол дстрдегі аындар шарапты эстетикалы мнін шынайы тсінетін тек мсылман халытары деп есептеген. Парсылы дстрге жаын орналасан.
Сопылы дстрде шарап экстаза жетуді ралы ретінде бкіл жердегі кйбе тіршіліктен басын ала ашуа жне сйтіп абсолютті дайлы бастамамен бірігуге апаратын жол деп есептейді.
Мсылман халытарыны поэзиясындаы гиданистік атынас (лззат алатын атынас) исламны да суфизмні де серінен бліне ойылан жо. Сондытан да кркем поэтикалы дстрге шарап туралы тсінік ашана эстетикалы маызды жне мірлік маызды бейнеге айналды.
ранны зінде тірі жаны барларды суретке салмау керектігі туралы аны айтылан тйымны болмаынан ислам леміндегі бейнелеу неріне ойылан кедергілерді ранды талылаушылардан іздеу керек. Бл рана берілген тсініктемелер Мхаммед пайамбарды айтыс боланнан кейін жазылан хадистерде пайда болуы ммкін. Хадистер табатты, ланшафтты суретке салуа болатындыы туралы айтады. Біра хадисте адамдарды, дайларды, улиелерді бейнелеуге болмайды деп тсіндіреді. Себебі дай таза рухани болып есептелді. Сондытан да оны адамды кездейсотык бейнелерінен шатастырмау деп тсіндірген.
Алла идеясы рухани субстанция. Сондытан да оны рухпен оса тнні ыпалындаы адам ешашан жеткілікті млшерде бере алмайды. Нтижесінде бейнелеу неріні орнына ою - рнек, безендендіру кезеі келді. Бейнелеу нері жаа кркемдік тілді яни, символикалы ойдап тапты. Суретін бере алмай ою - рнек арылы бейнелеуге тырысан. Адамды бейнелеу – ислам шін бта табынушылыпен, келісумен бірдей болу. Дегенмен мсылманды кркем нер бір келкі арабты пен аяталмайды. Мсылманды арасында парсылы, зороастрлы бар. Парсылытар арасында жан – жануарлар, стар немесе таса салынан адам бейнелері де бар. Ол туралы деректер бар. Мысалы, ІІ – ІІІ асырларды Пенжапта табылан абырадаы бейнелер жне кітап минатюраларды, да жан – жануарларды да, адамны да, бейнесіні бейнеленгенін креміз. Сондытан да азіргі заманда исламны жаартылуы жріп жатыр.
Алашы кино нері кптеген араб мсылман лемінде те бір жаугершілікпен абылданан. Олар кино кретін жерлерді шайтан й делінген. те жаман кзараста алан. Біра бірте – бірте кино нері зіні дегенін алмай оймады. Киноны мойындауа мжбр болды. Пайдалануа жол ойды. ХІХ – ХХ асырлардаы діндегі мсылман дініндегі реформаторлар жне соларды басшыларыны бірі Мхаммед бд (1849 - 1905) Уаыт талабына сай жаа мдениет лгілерін абылдау керектігі туралы ойларын сенімді длелдей білді. Соны нтижесінде кино, театр неріні жаашылдыы абылдана бастады.
Ислам дініні сз нері, поэзиясы, кркем дебинеті жайында айтар болса, мсылман сз нері, мсылман поэзиясы ретінде дние жзілік мдениетті орына тедесы жо лес осты. Жаратан Алланы мадатап, ділетсіздік пен злымдыты р бос уаыт ткізумен, жалаулыты атты сына алып адамды шынайы, рухани сіруге, оларды жрегінде имандылыын жабуа, з ледерімен мсылман аындары з лестерін осты. Ислам ркениетіні ататы аындарыны бірі Кабайын Зуайра л - Бусири оан оса Низами (1141 – 1209 ж. мір срген). Бкіл лемге йгілі амсе поэзиясыны авторы Мхамма Жизули (1494 – 1556 ж.ж.) Алишер Науаии (1441 - 1501ж.) аралыында. Міне осыларды барлыы ислам лемінен шыан нер иелері. Оларды поэмаларында, ледерінде, мір туралы ойлар, отан, лім мен махаббат сйіспеншілік мселелері амтылады. Олар жан - жаты таырыптарды амтыанмен де, бкіл шыармашылытары тгелдей дерлік мсылман руханилыынан туындайды. Оларды тсінігінде аын болу халыны мтаждытарын леге салып жеткізе білу дегенді білдірді. ле саптауды, ле жазуды классикалы мсылманды формаларын, асан шеберлікпен пайдалана отырып аталан аындарды барлыы да здеріні лтты ерекшеліктеріне сай шыармашылы алыптастырды. Оларды барлытарыны ледерінде адам жаныны рухани байлыы жоары азаматты сезімдер, йелге деген рмет, сйіспеншілік, ашыты толаныстары тн.
Мсылманды кркем дебиетке келетін болса, онда оны басты элементтерін раннан да, суннадан да табуа болады. йткені онда адам міріні аиат суреттелуіне орын бар. Мсылман жазушыларыны е здіктері ашан да ауызы дуалы ойшылдар болады екен. здеріні замандастарыны мірін баылайды жне тлаларды, тадырыны тгелдей халы тадыры мен тыыз байланыстыын крсетуге тырысан
Лекция
Жоспар: