Азіргі кездегі дін мен мдениет. Ислам жне азастан мдениеті

лт трбиесіні басты ралы - нер. Жас рпа ислам дініні негізінде калыптасан трбиені нды асиеттерін бойына сііріп, бгінгі мір талабына керекті жатарын іздестіреді. Ислам дініні берік орын алып кш уатыны дамуына, оны жас рпа трбиесіне деген ізденістерді тжірибелік ылыми кзарасты жаындасуына серін тигізетін тіке жол, ол - нер, яни, музыка арылы ислам дініні негізінде кптеген табыстара жетуге болады.

Ислам дініні тпкі сырыны зі адамгершілікті, тазалыты, шыншылдыты, аморлыты, аяушылыты, жанашырлыты, біліктілікті, ебекорлыты, нерпаздытарды алаан. Ал атыгездік пен злымдытардан арылуды жолын уаыздаумен келді. Адамзатты ндылыын сатайтын асиеттерді іздестірген ислам діні тудыран ран срелеріні брі дерлік ауызекі уенні негізінде жатталып айтылды.
"Мхаммед Пайамбар з тсында, кажет кезінде срелерді, аяттарды ауызекі айтьш, оны тыдаушылар сол айтылан аяттарды жаттап алып, ауыздан - ауыза, бірінен - біріне таратьш отыран еді" /17/.

ран срелері саф тазалыымен ауыздан - ауыза уен негізінде жетіп, халы арасына ке тарады. ран оылан кезде жігерлі дауыса салып, жоары диапазондаы регистрмен рбір ріптті накты естілуін салматы кадалаан. Жатталан срелер тыдаушыларды лаына тез жетіп сіімді болуы шін уенні атаран рлі те жоары болды. "Аыздара араанда, бу Бкір ранды жылап отырып, ндетіп оыанда, естушілер еріксіз денелері балып, кздеріне жас алатын болыпты" /1. 43 б./.
ран срелерін уен негізінде вокалды ойылым арылы жзеге асырса, дауыс ерекшелігі траталып оны тез жатталуына ммкіндік беріп отыратын кмекші рал бола алады.

"Бірде мерекелік намаздан кейін бізді улие Пайамбарымыз зіні жаын досы бу - Бкірмен бірге отырады. Осы уаытта Мхаммед Пайамбарды жбайы Айша урайда сол кездегі лтты уенді ойнайды. бу – Бкір: "Ойнауды тотат, Пайамбардан ялсашы" деп оан ашуланады. Сонда Пайамбар: "р тайпаны з уанышты кні бар, ал бізде бгін осындай лкен, уанышты мереке" деген екен. Бл айтылан сз музыкалы ралды пайдалануа болатындыын аны длелдей алатын шыар. Егер бл кн болса, онда Пайамбар ойнауа рсат бермеген болар еді" /18/.

Діни дет - рыптарды белгілі бір музыкалы мааммен орындау ежелден келе жатан діни - мдени былыс екенін з мдениетімізден де круге болады.
Музыка мен лені, яни, сзді тыыз байланыста боландыын нші аындар нерінен байауа болады. Аындыпен атар нші, бата оу, жыр, терме, кй, сазгер, би, спорт нерлерін дамытып, ран срелерін оса жаттап біліп отыран.
Жеке тланы дамытып алыптастыруда музыканы атарар ызметі лкен. Ол ислам дініні жалпы задылытарына сйене отырьш, лтты мдениетке табан тірейді.
Бл трыда аза музыка неріні синкретті сипаты аса олайлылы туызады, сіресе, музыканы ранмен байланысын синтезді діспен олдану ізгілік мраттарды шешуде тиімді жол болып табылады.

Жас рпаа ислам дініні негізінде трбие беру ралы ретінде музыка тек нерді баса трлерімен, соны ішінде ранмен, кешенді трдегі байланыста ана зіні бл ызметін атара алады. нер тек зіні синкретті сипатыны арасында ана аза міріні реттеуші ралы дегейіне ктеріле алан. Сондытан азаты ран срелері таза музыкалы туынды ретінде бір жаты ана аралмай, оны егізіні сыарындай зімен блінбей мір сріп келген дебиеттік гімелерімен, яни халыты тарихи - леуметтік болмысымен шендестіре арау кзделеді.

Бл орайда ранмен осарлана айтылатын уаыз аыздарыны орыны лкен, олар тек наты шыарма мен оны шыарушы туралы ана емес, халы тарихыны жанды шежіресі ретінде танылады. "ранды жата білумен атар, оны маамдап айта білу де міндетті болан. Мны зі олара ойылатын кптеген талап - тілектер тудырып отыран.
Біріншіден, молданы тп - туір н (маам) айта білуі ажет болан. Демек, оны музыкалы кабілеті болуы шарт.

Екіншіден, молданы айналасындаы жрта сер етерлік дрежедегі аны та оыр даусы болу керек. Мінбара шыып азан шаыранда, молдалар даусы шаар трындарына еркін жететін болан.

шінші ерекшелігі, кейбір молдалар ран маамын ете крделі, ауыспалы, аумалы - ткпелі маамдармен (ладтармен) айтатын болан. Арнайы музыкалы білімі бар мамандарды зіне ауыр соатын мндай маамдарды еркін орындаан молдаларды музыкалы абілеті те жоары боланы осыдан - а байалса керек" /19/.

Міне, осындай шарттарды ала ойан ислам діні медресе оку орындарынннда музыкалы білім беруді бадарламасын ала ойаны белгілі.
"Медресе оу мекемесі ретінде мсылман леміні астанасы Бадатты зінде тек XI асырды екінші жартысында пайда болды..., Ал бл кезеде Мауранахрда Медресе жаалы болудан алан" (Академик В.В. Бартольд). Наршаиді "Бхара тарихы" атты кітабында 937 жылы Бхарада алапат рт боландыы, сол рт ішінде аладаы ірі Медреселерді ртеніп кеткені туралы деректер келтіреді. Тркістан лкесіні халытары ресми трде ислам дінін абыдаан кезенен бастап мсылманды оу жйесінде з миссиясын бастады. Аарту саласындаы "Медресе" институты е алаш рет Тркістан лкесінде пайда болан. Медресені пайда болу тарихы VIII асырлардан, лкеде ислам дініні таралан кезінен басталанын ескерсек, медресе арабтар ортасынан шыан деген кзарасты пайда болуы зады. Алайда араб жазбаларында мектеп, медреселер туралы деректер тек ІХ - ХІ асырларда боланын ана крсетеді. Ал медреселерді пайда болу дуірі Бартольдты ебегінде VIII асырда болан дейді. Бдан шыатын кзарас, мсылмандарды оу ісі араб дниесіне шеттен келген, ягаи ІП - Х асырларда шыыс мдениетіні ошаы болан Тркістан алаларында патша болан деген объективтік кзарас зінен - зі туындайды /20/.

семдік лемін тсіндіретін музыканы діретін анаттандырып нерді ала тартуды орнына оны одан рі лсірету кзделді. Бгінгі жастарды атыгез, мейірімсіз бояуына келіп сотырды. Мны зі эстетикалы трбие мселесіне немкрайлы араанымызды екенін мірді зі длелдеп берді. нер саласы зіні тл мдениетінен айтылып, оны ескерусіз лдырауы жне эстетикалы трбиені кзі лсіреп, жалан трбиені босааа енуі ислам мдениетіне деген сйіспеншілікті аздыынан деп білу керек. Сахарада туып, сол сахара тілінде сйлеген, мдениеті мен нерін артындаы рпака тастап кеткен дана бабаларымызды семдік, таламды, тлімдік сияты трбие трлері бгінде з орнында ма?

Каза мдениетінде сал, серілер нсіз ле айтпаан. Бларды аынды дстрінде ншілік шешуші орын алады. Аынды сзден грі ншілік, музыкалы шыармашылыы басым болып отырады. Жырлаймын деп ле бастамайды, н шыраймын, н саламын деп бастайды. аза халыны аспапты шыармаларыны бірі кйді орындаушылы тсілі мен тарихи гімесі сияты аза ндеріні де синкретті сипатында сз нері, би, музыка нері, сахналы, артистік нер, шежірелік нер, философиялык, ой бояулары топтасан. нні серлілігі — оны осы синкреттілінде. аза ніндегі мелодиялы интонациялы уен семдігі мен ле сзді бірлігінен эстетикалы слулы мазмнынан ралады.
Тркі тілдес халытарды мдениетіндегі ебектерге елеулі сипаттама беріледі. л - Фарабиді "Музыканы лы кітабында" музыканы тзетін элементтерді дебиетті тзетін ебектерге састыы айтылады. л - Фарабиді н, (ле - Е.Ж.) мен музыканы эстетикалы, этикалы рекеттер мен кзарастарды алыптасуына сері, здіксіз жаттыуды ана нтижесі екенін, ол шін адамны есіту тйсіктерін дамыту ажеттілігін крсеткен. Бірде - бір адамзат оамы зінен брыны аа буынны аыл - ой, трбиелік тжірибесін пайдаланбай мір срген емес. Халы келер рпаын жан - жаты жетілген азамат етіп трбиелеу шін зіне дейінгі оамда олы жеткен трбиені жасы жатарын жинатай отырып, ебек сйгіш, адамгершілігі зор азамат етіп баулуды масат еткен.
Халыты асырлар бойы бай азынасы — ауыз дебиетіні асыл лгілері: ле - жыр, аыз - гімелер, маал - мтелдер, афоризм - сздер мен н - кй, би нері, зергерігік ол нері, лтты ойын трлері т. б. нер атаулыны брін рпатрбиесіні прменді ралы етіп пайдаланан /21/.

азаты халы педагогикасында болмыса эстетикалы кзарасты, эстетикалы таламдарды алыптастыру, балалар мен жастарды бай деби жне музыкалы мдениетке тарту ралдары сан алуан. Халыты ауызекі творчествосыны трлі жанрлары да, лтты дет - рыптар да, аза семьясыны ішкі арым - атынастары да, халыты олданбалы нері де, лтты ойындар да соны жарын айаы болып табылады /22/.

азаты халыты шыармаларында кркем - эстетикалы, этносимволды (рміздік), сакральды (діни - нанымды), коммуникативтік, информациялы, ырымды жне таы баса леуметтік функциялар, сондай - а, е бастысы – эстетикалы - тербиелік функциялар кешенді синтездікте орын алан. нер тарихында кркемдік синтезді бірнеше трі алыптасты. Синтездеу барысында бейнелі кркем ойды жеткізуде сан алуан нерді бірігуі ммкін. Сулет, мсіндеу, монументті кескіндеу, сндеу - шекейлеу нері. Сондай - а саз нері мен сз нері, пластика (соу, шабу) мен бейнелеу нерінде барынша дстрлі бірттасты бар /23/.

н нері жеке адам сезімінен бастап ттас халы тадырына дейін сергек н осуа мейлінше отайлы. Адам оамындаы лкенді – кішілі барша кбылыс нге арау бола алады. лы Абай н неріні бл асиетін: "Туанда дние есігін ашады ле, лемен жер ойнына кірер дене" деп тйіндеген /24/. н аза халы міріні ажырамас белгілі болан. Жас нрестені алашы ш кнде жын - перілер оршап жреді деген ымнан барып, олардан орау шін ле айтып, н мен жыр, кй мен би шалытып, ойын - сауы ткізген, келе - кете кейіннен ол шілдехана тойы сипатын алан. рпа жаластыын адірлеуді жастар санасына сііруде ол дстрді трбиелік сері кшті болан. Сондай - а, бесік тойы да, тсау кесу тойы да, ата мінгізу, сндет, ыз зату, келін тсіру, да кту, наурыз, кшіп ону, ерулік т.б. тойларда н мен кй, жыр мен термелер ызмет атаран. аза халыны ділін айтанда, оны басты бір ерекшелігі — ол трбиелік асиеті. аза халыны бкіл салт - санасы, дет - рпы, маал - мтелдері, ертегі, жыр - термелері, ойын - сауыы, жмбатары мен жаылтпаштары, айналып келгенде, трбиелік мселеге келіп тіреледі. Олар адамгершілікке, кпшілдікке, азаматтыа баулыан /25/.

Сйтіп аза отбасында балалар нмен сті. н мен жырды ести жріп, солара еліктей отырып, здері де нерді йренлі. Музыкалы - эстетикалы жне рухани бай болып алыптасты, сзге шебер, нге ста болды, суырып салма нерін мегерді. азаты мірі, трмысы, дет - рпы, салт - дстрі, скеле рпатан ншілікті, аыдыты, шешедікті, кйшілікті, нерпаздыты талап етті. н мен кйді уені сйлеу тіліндегі сздерді интонациясына — дауыс згеріс - озалысыз негізделеді. Біра р дыбыс (леде сзді р жеке буыны) бірінен - бірі жоарылы - тменді сатылап, р трлі німен беріледі де, ерекше музыкалы асиетке ие болады. /26/

Міне, осындай нерлі халыты сезімталды асиетіні болуы да шартты еді, йткені жз пайызды музыка негізін райтын халы неріні арасында бойып таза стау, тез йрену, тез абылдау, тез тсіну, тез сйлеу, т.б. семдік алауын толы мегерген халыты дана деп айтуа болады. VII асырда ислам діні шыыс кгіне рлеп шыанда, да осы ежелгі дстр ізімен дамып, дауысталып, арнайы мааммен оылатын болан. андайда бір ыраты озалыс болмасын, барлыы дерлік дыбыс негізінде рылып ркедеп отыран. Алайда дін иелері ранды жата білумен атар оны маамдап уендетіп айта білуді міндеттеген.

"ран срелері р трлі мааммен айтылан. Мысалы, Дуріш ли зіні "Музыкалы трактатында" 12 маамны бірі — рехауи уенімен Мхаммед пайамбарды ран оитын боланын айтады. рбір дін иесі ранды белгілі бір мааммен айтатын болан" /3. 277-6./. Сз бен музыканы бірттастыы басылы дсірде де пайдаланылып, леуметтік трмыса берік енген. азаты ауыз дебиеті зіні барша бітім - болмысында музыкамен тыыз байланысты /27/. "Поэзия мен музыка неріні синкреттік бірлігінен туындаан ашушылы нер" /3.267/ орындаушылар бойында да тоысып келген. Сйтіп нерпаздарды здері де синкрегизм аарында танылан. Оларды ркайсысы жырау жне суырып салма аын, тедессіз кйші жне домбырашы, ажап орындаушы нші, жне термеші болан.

Халы поэзиясыны жаны — сз, сз нері, сзді бейнелі, суретті кестесі десек, бл ауыз дебиетіне эстетикалы тере, нзік сезім дарытатын кркемдік ралдарыны бірі. тымды, шебер олданылан рбір сз, рбір буын, буна, дыбыс рнектері леге бейне бір жан бітіріп, уезділік береді, келісімді, шира ыра дарытады, сзді нділігі мен уеділігін, серлілігі мен кркін кшейтеді /28/. Сйтіп сз зіні уездігімен музыкаа жаын тран. Осындай мы салалы нер - білім азынасы бар халы — бай. Ал оны жзеге асырушы кім? рине, зіні жергілікті ата -бабасынан жаласын тапан аза елі. Олай болатын болса, халы мрасын жас рпаа ана оыту азды етеді, оны бгінгі скеле жас буын кіліне де йрету керек сияты.

Ислам дініні білім саласында алар орны ерекше, сондытан оны жалпы білім беретін мектептерде нер саласыны бір трі ретінде оыту - жастарды салиалы болуына кмектесетін бірден - бір жол. Ислам дінін оыту кезінде музыка мамандарыны білім беруге араласаны дрыс болар еді.

ожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV асыр Тркістан аласындаы Ахмет Яссауи имараты – орта асырлы сулет неріні крнекті ескерткіші. Ол XII асырда мір срген бкіл Шыыса аты йгілі кне тркі аыны, софизмді уаыздаушы Ахмет Яссауиді (Яссы-дан шыан деген маынада) бейітіні басына орнатылан. Отстік азастанда Сайрам деген жерде туан Ахмет Яссауи сол кездегі ылым мен аартуды орталыы ретінде белгілі болан Отырар аласында білім алады да, кейіннен Бхардаы Юсуп Хамадани басаран сопылар ауымына кіріп, друіштік мектептен теді. 1140 жылы Юсуп Хамадани, ке»іннен оны екі мриті дние салан со ауымды Ахмет Яссауи басарады. Біра кп замай-а «мртебелі» ызметін тастап, зіні туан лкесіне біржола айтып оралады. Софизм иддеяларын уаыздап, зі де оны берік стана отырып, жошылыта мір среді. Сондытан да, оны жергілікті халы зірет Слтан деп атап кетеді. Ахмет Яссауиді уаыздаушы жне аын ретінде атаы ке жайылып, оны «Диуани Хикмат» («Даналы жайындаы кітап») атты діни ледер жинаы кне тркі тілінде жазыландытан, жергілікті халыа тсініктілігі арасында талай мрте айта кшіріліп, бірнеше рет басылан… Бл сияты уаызды ледеріні философиялы жне діни-мисттикалы мазмны, ондаы жасылыа, ділеттілікке шаыран нмен ласады, халыты айырымдылы сезімін ояту, оны баса діндегілермен жауласудан сатандырумен атар дін иелеріні ашкздігін, злымдыын шкерелеумен жаласып жатады. Ахмет Яссауиді ледері нды деби ескерткіш, кейіннен аза халыныі рамына енген ыпша, оыз, арлы сияты кне тркі тайпалары зерттеуді кзі болып табылады. Халы аыздарында Тркістандаы улиені аруаын ататы олбасшы, бкіл Шыысты тітіренткен Аса Темірді айрыша сыйлап ткені айтылады. Оны мірімен Ахмет Яссауи айтыс боланнан екі жз жыл кейін ирап бітуге таянан кішкене ана мазарды орнына, дние жзілік сулет неріні белгілі ескерткіші орнатылды. Темірді мірін Зафарнама, «Жеіс кітабы» авторы Шараф-ад Дин ли Мазди растайды. Ескерткішті салынуын оны Ахмет Яссауиді абырына зиядат етіп айтан 1397 жылды аяындаы оиалармен байланыстарыды. «Жеістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болан кезінде, мнда зіне арайтын елдерді тегінде Ахмет Яссауиді атына лайы зулім имарат салу жайлы жарлы берген еді делінеді. Ол ислам дініні даын асыруда, оны ке таралуына, аса лкен лкен басаруды жеілдетуге тиіс болан. ХІV асырды аяында бл кмбез біткен со мір Темір креген зірет Слтанны орын йымдастырып, зі арнайы ол ойып бекіткен. Дегенмен, азандыты ішкі есіктеріні біріндегі халькаа жазылан «1394-1395 жылдар» Темірді зі белгілеп берген. Бл – имаратты баса бліктеріні кіндігі. Темір уйді ішкі сні мен салтанаты алай болуы керегтігін де айтан. «олхаты» (грамота) жазылан. «олхатта» мір Темір крегендікпен жаа біткен имарат туралы «ешашан да, андай болан жадайда да сатуа, жекеменшік секілді рпатан-рпаа уаытша немесе тбегейлі біреуге беруге болмайтынын атты ескерткен». имаратты кіре беріс есігіні ішкі мадайшасында азірге дейін жасы саталан жазудан мынадай сздерді оуа болады: «Бл улие мекен алла тааланы рахымы жауан падиша мір-Темір Крегенні жарлыы бойынша орнатылды… Алла таала оны міріні асырлар жасауына нсіп етсін!» ожа Ахмет Иассауи кесенесі талай асырдан бері мсылманшылыты алтын бесігі болып келеді. Оны бкіл аза жрты, тркі лемі ерекше асиет ттады.ожа Ахмет Иассауи кесенесі – тркі леміні рухани орталыы. оры – мражай алып жатыран жерді жалпы клемі 90 га. оры – мражай ожа Ахмет Иассауи кесенесімен бірге лкен ылует (жер асты мешіті, XII .), Сегіз ырлы кесене (XIV-XVI .), лыбекті ызы, білхайыр ханны зайыбы Рабиа Слтан Бегім кесенесі (XV .), Шыыс моншасы (XVI-XVII .), Есімхан кесенесі, Жма мешіті т.б. археологиялы, тарихи, сулет жне бейнелеу неріні здік ескерткіштерін амтиды. оры – мражай рамына кіретін 20 жуы археологиялы, тарихи жне сулет ескерткіштерін айта алпына келтіру жне оларды ашы аспан астындаы музейге айналдыру «Казреставрация» Республикалы мемлекеттік ксіпорны атаруда. Ахмет Яссауи ескерткіші – Орта Азия мен азастандаы бізді занамызыа дейін саталан е зулім кмбезді, ыштан соылан имарат. Оны клдененеі – 46,5 м, зындыы – 62,5 м. Сырты крінісі симметриялы жинаы келген бл рылыса лкенді-кішілі 35 залдар мен блмелер сыйып тр. Оларды барлыы бір-бірімен ос абатты 8 длізбен жне р трлі тпелі баспалдатармен жаласып жатады. Ахмет Яссауи имаратыны рылымындаы таы бір ерекшелік: азандыты оршаан блоктар-залдар мен блмелер кмбезді мызытпай стап тратын тіреу (контрфорс) іспетті. абыраны алындыын белгілегенде де йді берік труы кзделген. имаратты павильондарда блінуі оларды райсысыні салмаы зіне тсіру ниетінен туан. йді аасы трліше июластырылан доа немесе кмбез трізді элементтерден рылады, бл діс кейін Орта Азия мен азастан архитектурасында одан рі дамытылды. Блмелерді ішкі тбесі мен кіші кмбездеріненбастап, йді барлы блігі трт брышты, сапалы кйдірілген 25х25х5 см жне 26х26х6 см, ыштан алаан. Бларды бір-бірімен байланыстыру шін (аныш) ерітіндісі пайдаланылан. Аса миятпен жасалан рылым, имаратты жалпы схеманын длдігі, рылыс материалдары мен жмыстарыны сапалалыы йді асырлар бойы тапжылмай мыым труын амтамасыз еткен. Темір дуіріні сулет неріне сай ескерткіш геометриялы сімдік іспеттес ою-рнектермен жне жазу-суреттермен безендірілген. Тепе-тедікті кемелденген стімен ерекше кз тартатын сол жа анат сол кездегі сулетші-рысшылар таламыны жоары дрежеде боландыын танытандай. Сол жа абыраныны йлесім тапан тстары слу иіндер мен сбеленіп, бояуы аны сімдік рнектерімен безендіріліп алты ырлы майоликалы ташалармен тысталан. Бйір жазытары (батыс жне шыыс) тррлі тсті кйдірілген шекейлі ыштармен кмкерілген. Кгілдір таталармен рілген геометриялы рнектер (гирих) те айын, бояу реніні йлесімен айнла оршаан нзік сызытар шашыратпай ттас композицияа ндестіріп тр. имаратты о жа порталы блігіні баса абыраларыны биіктігі 13 метр келетін жоары жаында екі 2,5 м келетін эпиграфикалы баср берілген. Ол ран сурелерінен тратын сздер геометриялы рнектермен йлесім тапан. абыраларды тменгі жаы бес-брышты ыш ташаймен аланып, жлдыз іспеттес рнектермен кмкерілген. Ескерткішті трызан шеберлер здері арастыран архитектуралы жне рылымды шешімдері кмбезді ішін сталактиттермен абыра шекелерімен йлестіре білген. имарат негізгі орталы зал болып табылатын азандыты айналасына топтасан р трлі масатта бірнеше жайлардан трады. Бл – Ахмет Яссауи бейіті немесе абырахана, асхана ызметшілер блмелері. азанды – комплекстегі е сулет зал. Бл диаметрі 18,2 метрге жуы шар конус формалы аса кмбезден жабылан. Яни жобалы шешімдерге сай келеді. азанды абыраларыны дл тбесінен штары тмен тнген атпар-атпар сталактиттер биіктігі 39 метрлік а кмбезге барынша слу, мейлінше асаты крік беріп тр. Залды на ортасында аыз бойынша Тркістаннан 25 шаырым жердегі арна ыстаында жеті металды осындысынан йылан алып тай азан тран. имарата кірер бас апаа арама-арсы тргі бетте (азандыпен зиратханадан сон) абірхана – Ахмет Яссауиді бейіті орналасан. Бл трт брышты (7,5х7,5 м), абыраларында таяздау уыстары бар ке блме. Орталыында а-жасыл тастармен (3,25х1,2х2,2) тысталан биік саана тр. Кезінде бл жерге ешкім жіберілмеген. абірханаа кірер босаада ана ран оылатын болан. Мешіт имараттаы рылысы, наыш безендерімен аса тартымды. Жоспардаы кейпі трт брыштылау (6,4х9,4 м), жары тсетін кздері мол кмбезден трады. Мешітті ішкі интерьері де арнайы ізденістен туан. Ке иыты сйір шты иіндермен ттасан, ырлы сталактиттермен жабылан, алты шты рнектермен геометриялы длдікке рілген. Мешітті михрабы (Мекеге баышталан мешіт иіні) былаа араан иіні негізінен кгілдір ренде оюланан. Мнда тік-трт брыштар мен шкір иіндерді кгілдір індегі жазулар сан алуан реді сімдік рнектермен сабатасып жатыр. Алтын тсті бояуларын шуда жіптей иірімі кзге шалынады. Міне, осындай рнек оюлыы мен ізденісіні сол архитектурамен жымдаса сбеленуі таы да Темір дуірін заманына саяды. лкен жне Кіші Асарай деп аталуына сай екі залдан трады. Кітапхана, дыхана жне зге блмелері екі абатты иіндер болып салынан да, зара баспалдатармен жаласып жатыр. XVI-XVIII асырларда, Тркістан аласы лы жз, Орта жз хандарыны орталыына айналан шата, осы Асарай хана сарайы ретінде пайдаланылан. Кітапхана, Кіші Асарай секілді азандыты екінші иыынан яни батыс блігінен орын алан. Ал, дыхана мен асхана кіре беріс апаны екі анатында. Ахмет Яссауи мавзолей-мешіті мейлінше тамаша ол нер шыармаларыны лкен бір оймасы іспеттес. Мселен, азандар, йма майшамдар, шырадандар, лкен ту, алтын-кміс жалатылан, ааш оюмен рленген лкенді-кішілі есіктерді айта аламыз. Тай азан – бірлік пен онажайлы символы. Оны диаметрі – 2,4 метрде, салмаы – екі тонна. азанны клемі ке болуы кне тркі тайпаларыны діни сеніміне байланысты – азан ернеуі треген тран кісіні иегімен тстас болуа тиіс деген ымнан туан. Тай азанны стінгі жиегіндегі ш атарлы белбеулі безендер сан алуан сімдік іспеттес ою-рнекпен наышталан да кне араб жазуларымен толысан. Бірінші атардаы жазулар Ахмет Яссауи ескерткіші шін су йылатын азан ретінде Темірді сыйа тартанын айтса, ортаы атарда «Мерейі стем болсын!» жне «1399 жылы» Тебриздік шебер Абду-л зиз ибн Шарафуддинні соаны жайлы жазылан. Ал, тменгі белбеуде «Алла-абар» деген орытынды бар. аза латары Лотос ауызы іспеттес шыыы дес боп біткен. 1934 жылдан бері бл тай азан Ленинградтаы (азіргі Санкт-Петербург, Ресей) мемлекеттік Эрмитажда саталанан. Таы да Темірді сыйы шыраданны сбелі тласы, сімдік тектес нзік рнектерді снді жарасымы, алтын-кміс жалатылан жазулар бйыма айталанбас ттасты сыйлаан. Мндаы жазулар 1397 жылы Изуддин ибн Таджуддин шеберді жасаандыын баяндайды. Мейлінше жоары сауаттылытан нзік кркемдік таламнан туан имаратты барлы есігі, сіресе азанды пен абірхана апаларына, е тадаулы ааштар іріктелген де ол сйекпен наышиалан. Есіктер мен ке»бір сулет блшектерінде дстрлі аза ою-рнектеріні сарыны сезіледі. Ахмет Яссауи имараты Темір дуіріні айтулы трт ескерткішінен, олар – Шахрисябздегі Асарай, Доруссиядат (Темір улетіні зираты), Самаркандтаы Бибі ханым мешіті, бізге жеткен жалыз рылыс екендігімен де ымбат. Оны композициялы ауымдылыы, пропорциялы лшемні длдігі, рылымды шешіміні тырлыы, бан оса, мейлінше бай безендірілуі XIV асырды аяы мен XV асырды басындаы Орта Азия сулет неріні сбелелігінен сыр шертеді. Сондай-а, ол зінен брыны араханидтер дуіріндегі рылыс неріні сол кезде алыптаса бастаан кейбір ерекшеліктерін бойына сіірген. Бл ескерткішті азастан мен Орта Азия сулет нері тарихында алар мн-маынасы жоары. Талай асырлар бойы рылыс мдениетіне лкен лгі боп келгендігі де рас. 1978 жылы Ахмет Яссауи архитектуралы комплексі музей болып ашылды. Музей экспозициясы ескерткішті рылымы мен безендірілу ерекшеліктермен, ежелгі Тркістан ала рылысымен, азастан жеріндегі жазба мдениетіні тарихымен, аза халыны ол-нерімен таныстырады.

Лекция

Жоспар: