Таырып. Психологиядаы тла ымы

Жоспар:

1. Кіріспе. Тланы жалпы сипаттамасы.

2.Тланы зерттеудегі теориялар мен ыпалдар.

3. Кеестік психологиядаы тла теорияларыны жалпы постулаттары

 

Негізгі ымдар: “индивид”, “субьект”, “тла”, “даралы”, тланы психологиялы рлымы: абілеттер, темперамент, мінез.

Баса адамны мінез-лын алай тсінуге болады? Адамдарды р трлі абілетке ие болуыны себебі неде? «Жан» дегеніміз не жне оны табиаты алай? Осындай жне баса да сратар адамдарды ойында болан, сонымен бірге уаыт озан сайын адам жне оны мінез-лына деген ызыушылы артып отыран.

Бл курсты масаты – иын да, рі ауымды мселеге кіріспе беру болып табылады.

Психологиялы ылымда “тла” категориясы іргелі ымдарды атарына жатады. Біра “тла” ымы тек психологияа тн емес, ол барлы оамды ылымдармен зерттеледі, оны ішінде философиямен, леуметтанумен, педагогикамен, т.б. Сонда психологиялы ылым шеберінде тланы зерттеу спецификасы неде жне психологиялы трыдан тла дегеніміз не?

Алдымен сраты екінші блігіне жауап беруге тырысайы. Бны жасау оай емес, себебі тла деген не деген сраа барлы психологтар трліше жауап береді. Оларды жауаптары мен ойларыны рилы болуы тла феноменіні крделі екендігін білдіреді. Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: “ Бір жаынан, ол наты индивидті рекет субъектісі ретінде, оны барлы жеке бас асиеттерімен, леуметтік рольдерімен бірге белгілейді. Екінші жаынан, тла индивидті леуметтік асиеттері ретінде, осы адамны баса адамдармен тура немесе жанама зара рекеттесуі нтижесінде тзілген бойындаы леуметтік маызы бар асиеттерді жиынтыы ретінде тсіндіріледі. Тламен арым-атынаса тсетін адамдар оны ебек, таным жне арым-атынас субъектісінде креді.”

Немов – тла кім? (асиеттер жиыны) ма, лде не (индивид) пе?
А.Н.Леонтьев: Тла индивидті арым-атынас кезінде иеленген ерекше асиеттері.

А.Орлов: Тла – субъектіні мотивациялы атынастарыны жйесі, рбір адам белгілі бір тлалы рылымдардан бірттас асиеттерді жинатайды.

 

ылыми дебиеттегі тла анытамаларыны райсысы тжірибелік зерттеулермен жне теориялы негіздеулермен бекітілген, сондытан “тла” ымын арастыранда оларды ескеру керек. Тла деп жиі леуметтік даму барысында бойына леуметтік жне мір шін маызды асиеттерді жинаан адамды тсінеді. Яни, тла сипаттамалары атарына адамны генотиптік жне физиологиялы йымдасуымен байланысты ерекшеліктер жатызылмайды. Адамны танымды психикалы процестеріні немесе рекеттеріні жеке дара стилі даму ерекшеліктерін сипаттайтын асиеттер тла асиеттері атарына жатызылмайды, ал адамдар мен оама атысты крініс беретін асиеттер тланы асиеттері болып саналады. “Тла” ымыны мазмнына кбінесе баса адамдара атысты маызды іс-рекеттерді анытайтын асиеттерді де осады.

Сонымен, тладегенімізол траты психологиялы сипатамалар жйесінде алынан наты адам. Ондай сипаттамалар оамды байланыс пен атынастарда крініс беріп, адамны зі мен оны оршаандар шін маызды орын алады, оны адамгершілік ылытарын айындайды жне оны зіне, ортасы шін маызды мнге ие.

Тла – табиат, оам жне зін-зі белсенді мегеретін жане баыттандырылан трде трлендіретін адам, оны бойында, кеістік, уаытты икемдерді, зін-зі анытау бостандыын жне табиат алдында зіні ылытары шін жауапкершілік млшерін амтамасыз ететін ажеттілік-еріктік бастан кешірушілерді ерекше динамикалы атынасы болады.

Жеке тла адама араанда тар маынада олданылады. Жеке тла – бл сол адам, біра тек ана оамды, леуметтік былыс ретінде арастырылады. Бл жадайда зерттеушілер оны биологиялы, табии жаын ескермей, адамды оамды атынастарды нтижесі, оамды дамуды белсенді айраткері ретінде арастырады.

Адамды жйелі зерттеу сратарын арастыранда психологияны зіндік тсініктері алыптасады. Б.Г.Ананьев бойынша адам йымдасуыны трт дегейі ылыми зерттеулер шін ызыушылы тудырады. Оларды атарына индивид, іс-рекет субъектісі, тла, жеке даралы жатызылан.

Биологиялы тр боландытан р адамны туа біткен ерекшеліктері бар, мысалы, дене рылысы тік жруге ммкіндік береді, ми рылымы интеллектті дамуын амтамасыз етеді, ол рылысы ебек ралдарын пайдалануа ммкіндік береді, т.с.с. Осы белгілер адам баласын хайуан баласынан ажыратады. “Индивид” ымы адамды белгілі биологиялы асиеттерді иеленуші ретінде сипаттайды.

«Индивид» тсінігіні бірнеше мні бар. Алдымен, индивид - ол табии жалыз тіршілік иесі адам, Homo sapiens тріні кілі. Мнда адамны биологиялы жаы айтылан. Кейде бл тсінікте адамды адамзат ауымыны жеке кілі, ебек ралдарын пайдаланатын леуметтік тіршілік иесі ретінде олданады. Алайда бл жадайда да адамны биологиялы трысы мытылмайды.

Б.Г.Ананьев индивидті бірінші жне екінші асиеттерін бліп крсеткен. Бірінші асиетке адамны барлыына орта жас ерекшеліктерін (белгілі бір жаса сай болу), жынысты диморфизм (белгілі бір жыныса сай болу), сонымен оса, жеке-типтік сипаттамалар, оны ішінде конституционалды ерекшеліктер (дене бітіміні ерекшеліктері), миды нейродинамикалы асиеттері, лкен жартышарларды функционалды геометриясыны ерекшеліктерін жатызады.

Индивидті бірінші асиеттеріні жиынтыы оны екінші асиеттерін анытайды, олар: психофизиологиялы функцияларды динамикасы жне органикалы ажеттіліктерді рылымы. Осы асиеттерді барлыы осыла келіп, темперамент пен адам нышандарыны ерекшеліктерін жасайды.

 

«Тла» ретінде адамды леуметтік тіршілік иесі деп сипаттайды. Осы ымны аясында тланы мынадай психологиялы асиеттері арастырылады. Олар: мотивация, темперамент, абілеттік жне мінез.

 

ТЕМПЕРАМЕНТ

 

НЫШАНДАР МЕН АБІЛЕТТЕР

 

МОТИВАЦИЯ (БАЫТТАЛАНДЫЫ)

 

МІНЕЗ

 

ЕРІК

 

СЕЗІМ

 

1.1 сурет "Тла" ымыны рылымы (Б.Г.Ананьев бойынша)

 

Адамды тануда Б.Г. Ананьев бліп араан таы бір ым «іс-рекет субъектісі». Бл ым зіні мазмны бойынша «индивид» жне «тла» ымыны ортасында. Іс-рекет субъектісі адамны биологиялы бастауы жне леуметтілігін біріктіреді.

Адамды субъект ретінде баса тіршілік иелерінен ажырататын басты белгі – сана (1.2 сурет).

Сана – психикалы дамуды е жоары сатысы, ол тек адама ана тн. Ол адамны объективті шындыты тану, баытталан мінез-лыты алыптастыру, сондай-а айналаны згерту ммкіндігін анытайды. оршаан ортаны саналы трде згерте алу іс-рекеті адамны субъект ретіндегі таы да бір белгісі. Осылайша, субъект – іс-рекет ете алу абілеті бар саналы жеке тла.

 

ІС-РЕКЕТ СУБЪЕКТІСІ

 

С А Н А

 

БЕЛСЕНДІЛІК

 

ЫЗМЕТ

 

1.2 сурет «Іс-рекет субъектісі» ымыны рылымы

(Б.Г.Ананьев бойынша)

 

Сонымен, біріншіден адам тірі табиат кілі – биологиялы объект, екіншіден, саналы іс-рекет субъектісі, шіншіден, леуметтік тіршілік иесі ретінде арастырыла алады. Яни адам – саналы жне ызметке абілетті биолеуметтік тіршілік иесі. Осы ш дегейді бір бтінге бірігуі адамны интегралды сипаттамасы – оны жеке тлалылыын алыптастырады.

Жеке тлалылы – бл наты адамны згешелігі жне айталанбастыы кзарасынан психикалы, физиологиялы жне леуметтік ерекшеліктеріні жиынтыы болып табылады. Адамны жеке тласыны алыптасуындаы алышарттарына оамды сипаты бар трбие процесінде згеретін анатомия-физиологиялы бастамалар жатады. Трбиелеу жадайлары мен туа біткен мінездерді р трлілігінен жеке тлалылыты кп трлілігі пайда болады.

Сондытан, адам – наты мірді е крделі объектісіні бірі деп ортынды шыаруа болады. Адамны рылымды йымдасуы кп дегейлі сипаты мен оны табии, леуметтік мнінен крінеді (1.3 сурет). Сол шін де адам жне оны іс-рекетін зерттейтін кптеген ылымдарды болуы ажап емес.

ИНДИВИД

СУБЪЕКТ

 

ЖЕКЕ ТЛА

1.3 сурет «Жеке даралы» ымыны рылымы (Б.Г.Ананьев бойынша)

Дниені танудаы рационалды кзарас бізді оршаан шынайы мір санамыза байланыссыз мір сретіндіктен, оны тжірибелік жолмен зерттелуі ммкіндігіне, ал баыланатын былыстарды ылыми трыдан толыымен тсіндіруге болатындыына негізделеді.

 

 

Индивид ретінде туылан адам оамды зара атынастар мен процестер жйесіне осылады, нтижесінде ерекше леуметтік сапаа иеленеді – тла болып алыптасады. Блай болу себебі, оамды байланыстар жйесіне осылан адам - субъект, іс-рекет процесінде алыптасатын жне дамитын сананы иеленуші.

з кезегінде, осы ш дегейді даму ерекшеліктері наты адамны айталанбастыын сипаттап, оны жеке даралыын анытайды. рбір адамны мні, оны мірі мен ызметі жадайларыны зіндік айталанбайтын ерекшелігі бар, сондытан да тіптен екі бірдей жеке тла болмайды жне болуы ммкін емес.

Адамны онтогенетикалы уаыты:

- жаа туан нресте – индивид;

- материалды негізде сана алыптасады, адам субъектікке айналады;

- сана негізінде зіндік сана, тла зегі алыптасады;

- даму барысында адам даралыты иеленеді.

Сонымен, “тла” ымы адамды леуметтік тіршілік иесі ретінде сипаттау шін керек. Мскеулік жне санкт-петербургты психологиялы мектеп кілдеріні дебиеттерінде адам йымдасуыны иерархиясына ртрлі кзарас берілген. Мысалы, мскеу мектептеріні кілдері “субъект” дегейін блмей, адамны биологиялы жне психикалы асиеттерін “индивид” ымына біріктіреді. Біра, бан арамастан, “тла” ымы адамны леуметтік йымдасуымен штасан.

Егер тла анытамаларын жинатап, саралайтын болса, онда ол индивидті ортаа байланысты жетілген барлы асиетттеріні жиынтыы.
Тла дегеніміз, оамда белгілі орыны бар, белгілі оамды ызмет атаратын саналы индивид. Тла индивидке араанда жас, себебі, адам индивид болып туады, ал тла болып алыптасады.
Психология ылымы жеке адамды зерттеуде, кмек крсетуде белгілі бір методологияа сйенеді. Себебі, психология кп мнді ылым боландытан р алым зіні ылыми позициясына байланысты тла рылымына тсінік береді.

Тла рылымы дегеніміз, тланы даралы-психологиялы, дниетанымды, леуметтік-психологиялы ырларыны жиыны. Алайда, рбір персонолог тла рылымын трліше сипаттайды, ал бл оларды діснамалы баытын крсетеді.

Тла рылымы биологиялы жне леуметтік атынастар арылы арастырылады, сондытан психологияда тланы эндопсихологиялы жне экзопсихологиялы рылымдардан жинаталан деген идея пайда болан. Эндопсихологиялы – тланы ішкі механизмі (ойлау, есте сатау т.б.); Экзопсихологиялы – адамны атынастар жйесі, леуметтік фактор (мотивация, сезім, білімі, ызыу т.б.).

Тла рылымын арастыранда оан абілеттерді, темпераментті, мінезді, мотивацияны жне леуметтік нсауларды енгізеді.

абілеттер дегеніміз бл трлі іс-рекеттердегі табыстарын анытаушы адамны жеке басыны траты асиеттері.

Темперамент - адамны психикалы процестеріні динамикалы сипаттамасы.

Мінезде бір адамны баса адамдара атынасын анытайтын асиеттер бар. Мотивация дегеніміз рекет етуге деген ынтаны жиынтыы болса, леуметтік нсаулар – адамдарды наным-сенімдері.

Бдан баса, кейбір авторлар тла рылымына ерік пен эмоция тсініктерін осады. Психикалы былыстарды рылымында психикалы процестерді, психикалы кйлерді жне психикалы асиеттерді бліп крсету керек. Психикалы процестер з кезегінде танымды, еріктік, эмоционалды болып блінеді. Ерік пен эмоция зіндік былыс ретінде психикалы процестер шебінде арастырылуа лайыты.

Алайда, осы былыстарды тла рылымы шебінде арастыру шін де авторларда негіз бар. Мысалы, сезімдер – жиі леуметтік бадары бар эмоцияны бір трі, ал ерік асиеттері оам мшесі болып табылатын адамны ылытарын реттеуге атысады. Осы айтыланны брі арастырылып отыран мселені крделі екендігін жне тла мселесіні кейбір аспектілеріне атысты белгілі келіспеушіліктерді болатындыын крсетіп отыр. Кбірек келіспеушілік тудыратын мселелер: адам йымдасуы рылымыны иерархиясы, тладаы биологиялылы пен леуметтікті атынасы.

Тланы табии жне леуметтік ерекшеліктері бір-біріне арама-арсы емес, олар бірттастыты райды.

Рубинштейн тланы психологиялы бейнесіні 3 ырын крсетеді:
1. Тлаа не керек? Ол неге мтылады? – Бл баыттылы, станым, ажеттіліктер, ызыушылытар, идеалдар.

2. Тла не істей алады? Бл – абілеттіліктер, дарындылытар, таланттар.

3. Тла дегеніміз не? Бл – мінез.

Сонымен, Рубинштейн бойынша тла рылымына енетіні – баыттылы, мінез, абілеттілік.

Мясищев, Мерлин, Ананьев бл тізімге тланы психофизиологиялы

негізі ретінде темпераментті тіркейді.

Айзенк бойынша тла мінез, темперамент, интеллект, адамны дене бітімінен ралан.

Кеттел тланы факторлы талдауды сына отырып, з тжырымдамасында тла рылымын – 3 асиеттер тобымен сипаттайды, ол темпераментті асиеттер – абілеттіліктер, згермелі асиеттер, баыттылы пен ызыушылытарды біріктірген мотивациялы мінез-лы..
Петровский тланы 3 рылым компонентін крсетеді:
1.интроиндивидті компонент – темперамент, мінез, абілет.
2. интероиндивид - зара атынас, зара рекеттестік нтижесіндегі сапа, асиеттер.
3. метоиндивидті – субъектіні баса индивид бойында жаласуы (персонализация).
Л.И.Божович – баыт-бадар арылы тла ттас.

А.Г.Ковалев – тла дамуы – жеке асиеттеріні интеграциясы, ол темперамент, абілет, баыт-бадар.

Л.И.Божович тланы екі негізгі критерийлерін бліп крсетті. Біріншіден, адамды тла деп санауа болады, егер оны мотивтерінде иерархия болса, яни ол зіні тікелй талаптарын жеуге абілетті болса. Екіншіден, егер ол зіні мінез-лына саналы трде басшылы ету абілеті болса.

Кеес психологиясыны дстріне сйкес, тла индивидті оамды игерілген тжірибені, яни адам міріндегі лшемдер мен ндылытар туралы крністерді игеру жолымен алыптасады. А.Н Леонтьевты айтуынша тла «екі рет туылады».

Бірінші рет мірге келу мектепке дейінгі жаса жатады, яни бала зіні мінез-лын социмумні талап-тілектері бойынша растыра бастаанда жне т.б баланы мотивтерге баынуы алыптаса бастаанда. атар баынан мотивтерді алыптасанын, егер баланы мотиверді конфликтісі жадайында ойанда баылауа болады: ойыншыын зіні олы жетпейтіндей бигірек жерге іліп, біра асына орынды ойып, блмеден шыып кету. Ал балаа тек ана орындыа шыудан баса кез келген діспен ойыншыты алуа тапсырма беру керек. Бала берілген тапсырмаа арамастан, ойыншыа ол жеткізеді.Тапсырма берген адам блмеге кіріп, балаа тапсырманы орындааны шін кмит сынанда, бала бл ойыншыты «Засыз» трде аланын, демек, кмпитті ебексіз келгенін тсініп жылай бастайды. Мектепке дейінгі жас кезеіндегі тланы алыптасуындаы те маызды саты болып табылады, себебі, бала леуметтік лшемдер мен талаптарды игеру механизмін жзеге асырады.

Тланы алыптасуыны екінші сатысы жеткіншек жаста, адам зіні мотивтерін ынуа тырысанда басталады. Бл саты зіндік санамен, зіндік трбиемен байланысты.

Тла екі механизмдер рекетіні нтижесінде алыптасады: стихикалы (мотивтерді масата жылжуыны жалпы механизімі) жне арнайы (сатулар мен леуметтік рлдерді игеру).

Мотивтерді масата жылжыту механизмібаланы міріні алашы жылдарында жмыс істей бастайды, балаа мінез-лы лшемдерін дадыландыру кезінде нені істеуге болады, ал нені болмайтынын: «шайнекті стама – ол ысты» тсіндірілетін кезде алыптасады. Біра бала бл шайнекті ысты немесе суы екенін зі стап крмейінше, пайды, демек тек лшемдер ана емес, сондай-а ережелерде алыптасады.

Баланы мінез-лы тек сырт келбетінде ана емес, сондай-а оны мотивиациялы сферасында згерістер баланы андай да бір сттен бастап дрыс істеуінен зі лззат ала бастайтынынан крінеді. Бл сіресе, жоары мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасындаы балаларда ерекше байалады.

Тланы трбилеу егер ол дрыс эмоциялы реде тсе ана жемісін береді. Сонда бала шін ата-ананы талаптары тлалы маанаа толы болады, йткені анасымен болу – бала шін уаныш. Алашы кезде бала алашы талапарды анасымен арым-атынаста болу шін орындайды.

Басаша айтанда, талапар масат болып, ал анасымен арым-атынас – мотив рлін атарады. Уакыт келе, бала кбірек жаымды бастан кешіруді ткізеді: за уаыт бойы жаымды эмоциялармен толыан зат, идея, масат, мотив беделіне ие болады.

састру механизмімектеп жасына дейінгі балаларда, олар анасы не кесіне сап баысы келіп, рлдік ойындарды ойнай бастаанда байалады: сйлеу мнерінде, киімі жне т.б. Баланы леуметтік тжірибиесінде лкендерге еліктеу жадайын байауа болады.

састру механимзмі алдымен ынылмаан дегейде болады, біра кейін балалар мысала, анасы сияты ашуша, кесі сияты ішімдік ішпейтіндерін айтады, яни бл кезде ыну процессі жзеге асады.

Уаыт те балада састыру пні ретінде анасы да, кесі де емес, мультфилімдер, кітаптарды жне т.с.с кркем фильмдерді кейіпкерлері болады.

Мотивті масата жылжуы кезінде еліктеу шін жаа адам пайда болады. Бл лгіні дезактуалиция феномены деп аталады. Брыныа араанда басаша, жаа ажеттіліктерді пайда болуына байланысты, еліктеуді жаа лгісі пайда болады.

леуметтік рлдерді абылдау мен мегеруді механизмір трлі жолмен іске асуы ммкін:

Біріншіден, леуметтік позиция арылы – адамны баса адамдара атысты алатын функционалды орны. Наты леуметтік позицияа ол жеткізген со, адам сйкес леуметтік рлін атаруа кіріседі.

Екіншіден, леуметтік рлдерді орындау кезінде зін басаларды алдында оршаан адамдар алаан алыпында стауы тиіс.

Фрейд адаммен леуметтік рлді мегеруді психологиялы аспектілерін зерттеді жне зіні жоалан обьектілер тероиясында – лззат алуды айнар кздерін крсетті, индивитті кштеуі нтижесінде, атынаса анаат келетін зіні фантазиясын сатайды, «басаны» рлі индивидті тлалы рылмыны, оны «мен» блігі болып табылады. Фрейдтті талылауында луметтану мселесін Парссонс олданды, пікірі бойынша оамны рлдік рлымы туралы алашы тсінікті бала ерте балалы шата туындаан мселені шешу тжірбиесі барысында алады жне тла мен леуметтік жйені алашы байлайланысы аланады.

Рлдер мынаан блінді:

- Табиилыы бойынша белгілеу (аскриптивті, яни тулуы, жасы, жынысы, ерекше топа жазылу);

- Жеке кшімен жеткені (жетістіктері).

Алексей Николаевич Леонтьев (1903-1979)- кеес психологы, 20 ж. Выготский жне Луриямен бірлесе отырып, психиканы алыптасуны тарихи-мдени тжырымдамасын жасаан. Кейіннен психикалы былыстарды іс-рекет трысынан арастыран. Сананы пайда болуы мен психиканы дамуы саласындаы зерттеулерде кп лес осан. Іс-рекет рылымы ретінде масат, мотив, іс-рекет жадайын сипаттаан. міріні соы жылдары тланы мотивациялы-маыналы иерархия жйесінде арастыран.
А.Н.Леонтьев іс-рекет психологиясыны негізін алаушы ретінде йгілі. Ол жеке адам мен іс-рекетті ажырамас симбиоз ретінде арастыруды сынан.
Іс-рекет иерархиясы (Леонтьев бойынша): ажеттілік, трткі, эмоция, маына, мннен ралады. Тек Леонтьев жеке адам боланда ана нтиже болатынын, жеке адам іс-рекетті, ал іс-рекет жеке адамды дамытатынын тжырымдаан.

Тла жайлы ым – мотивациялы сфера жайлы ым. А.Н. Леонтьевті тланы дамытуды жне оны рылымын згертуді 3 баыты:

1. Адамны оаммен байланысыны кедігі (рекетті потенциалды мотивтеріні саны)

2. Мотивтерді ирархиалауды дегейлері (мотивтерді баынушылыы) реттелген жиынты

3. Мотивациялы сфераны индивидуалды саласы (профилі)

Мотивациялы сфера абылданады. Тланы пайда болуы тар маынасында стихиялы трде пайда болан, біра ол жеткіліксіз. Тла сырты лемге енеді жне жеткіліксіз. Тла сырты лемге енеді жне згерістерге шырайды. Даму белгілі бір кш жмсап рекет етуді талап етеді.

Бастапы ым – объективті шындытаы рекет. рекет адама оршаан лемге енуге кмектеседі, лемді згерте отырып, ол зінде згертеді. Жеке жне оамды тжірибе бір-бірімен те тыыз байланыста. Іс-рекет адам мен лемні здіксіз жне практикалы рекеттестігіні дегейлеріні бірі болып табылады. Ол зіні объекті арылы аныталады. Барлы психикалы рдістеу тла рдістері ретінде арастырылуы ммкін. Мінез-лы, іс-рекетті ерекше формасы. Мнда адам рекетіні мотивациясы затты жоспардан тлалы – оамды атынас жоспарына ауысады. Бл екі жоспарда бір – бірімен тыыз байланысты. Тлалы – оамды атынастар затты жоспарлар арылы жзеге асады. Мінез-лытаы е бастысы – моральды нормалара деген атынас. Мінез-лыты анализдеуді бірлігі болып табылады.

2. Тланы психологиялы теорияларында тланы табиатын тсіндіретін зара бір-бірін толытыратын екі ыпал бар. Біріншісінде тла субъектіні мінез-лы ерекшеліктері мен интрапсихикалы асиеттерді автономды жйесі, уникалды деп анытайды, ол жйеге мінезі, абілеттері, тсініктері, ндылыа бадарлануы мен концепциялары кіреді.

Екінші ыпалда тла болу шін интерперсоналды кеістікке осылуы керек, баса адамдармен белсенді саналы леуметтік атынастар рады, яни тла ол интерпсихикалы байланыстары мен адамны зара атынастары. Тланы интерпсихикалы компонентіне шоырланан Л.Хьел, Д.Зиглер оны ылыми зерттеуді келесі аспектілерін крсетеді:

Тла рылымы ол траты сипаттамалар, ртрлі комбинациялара тсе отырып бірыай, йымдасан ттасты райды жне тестілеуде немесе экспериментте орныты крсеткіштерді табуды ммкін ете алады; мотивация мінез-лыты процессуалды, динамикалы аспектілерін осатын оны себептері мен факторларын шаыратын оятатын мотивтер.

Тланы дамуы ртрлі жас сатыларында нрестеліктен артайана дейінгі оны асиеттері мен ерекшеліктеріні зады згерістері; тланы психопатологиясы тланы биосоциалды оршаандара адаптациясында шарттанан иындытар, процестер, факторлар жне психиканы жмыс жасауынан ауытуы; тланы психикалы денсаулыыны негіздемесі белгілі бір критерийлермен сйкес блінгендер; тланы психологиялы серді коррекциялау процесіндегі трансформациясы эмоциялы ерік когнитивті, мінез-лыты сферадаы згерістер, психотерапевтік ыпалдар мен техникалар жасайтын жадайлара жету шін жасалатын трансформациямен байланысты болады.

Тланы кез келген теориясы мына сраа жауап беру шін жасалан. Тланы рылысы оны райтын элементтер андай? Адамны істерін андай мотивтер баыттайды? Адамны тла болуын не детерминациялайды, оны суін не амтамасыз етеді, не кедергі келтіреді? Тлалы дамуда андай факторлар аномалияны шаырады? Психикалы денсаулыты баалау критерийі мен шарты андай?

Тланы зіндік тиімділігін ктеру шін жне позитивті згерту шін оларды не камтамасыз етеді? Д.Мацумото ртрлі теорияларды жалпылап, оларды біріктіретін жадай ол сырты ситуациялардан туелсіз орнытылы мселесі деді. Альтернативті ыпал былай айтады: тла тек леуметтік байланыстары мен тла аралы атынастарды жйелері арылы ана адекватты тсініледі.

Тлалы белсенділік теориясы бойынша А.В.Петровский интраиндивидуалдымен атар тла аралы зара рекетті «индивидуалдылыты айналасындаы кеістік» ретінде белсенділікті интериндивидуалды сферасы да блініп алынады. А.В.Петровский бойынша тланы белгілі бір ырларын бекіту индивидті сол бірлестікке осылу механизміне баынады.

Тланы дамуын индивид аралы атынастар субъектісі ретінде баалау шін негізгі критерийге леуметтік топтара кіру сттілігіні дрежесі алынады, зіні меншікті белсенділігін баса адамдармен белсенділікпен интеграциялау абілетіні дегейі алынады. Тла немі арым-атынаста, басаа арналан атынаста беріледі жне «ішкі туелсіз территориясы» болмайды, леуметтік атынастардан автономдылыы жо деген идеяларды М.М.Бахтин жне Л.С.Выготский жасады.

Оларды бірігулерінен ол кеес психологиясыны, азіргі психологияны гуманитарлы білімдер жйесіні негізі болып табылды. М.М.Бахтин оны келесі тезисте крсетті: «Мен зімді ынамын зімді тек басаа ашанда ана, басаны кмегімен ана з зім бола аламын». Адамны з болмысы (сырты мен ішкі) тере арым-атынас. Бар болу ол арым-атынаса тсу болып табылады. Бар болу ол баса шін бар болу сол арылы зім шін бар боламын.

Тла аралы атынастар субъектісі ретінде тла зінде ш репрезентацияланан (сфералар) бірлікті табады:

1) интраиндивидтілік тла оны «интраиндивидті сапаларыны» орныты жиынтыы ретінде адамны индивидуалдылыын райтын психикалы асиеттер (темперамент пен мінез ерекшеліктері, абілеттері, мотивтері, тланы баыттылыы жне басалар).

2) интериндивидті тла индивидті индивид аралы байланыстар кеістігіне осылуы ретінде аралады, онда ішкі топты зара атынас пен зара рекет олара атысушыларды тлалы сипаттамасы ретінде аралады (мнда тла аралы зара атынастарды тсінудегі жалан альтернатива жойылады, олар не топтар феномендері не тла аспектілері ретінде аралады, мнда тлалы топты, ал топты тлалы ретінде алынады.

3) метаиндивидті тла индивидті баса адамдармен тіршілік іс-рекетіндегі «идеалды берілу» ретінде аралады, сонымен атар маызды зара рекет шегінен шыады; мнда адам интеллектуалды, эмоциялы немесе мотивациялы сферасындаы маыналы рылуларды субъектісі ретінде беріледі.

Индивид зіні дамуында леуметтік детерминацияланан ажеттіліктерді, тла болуды бастан кешіреді, зін баса адамдарды тіршілік рекетіне сеніп тапсырады, олардаы зіні бар болуын сезінеді, мнді леуметтік іс-рекетте зінде тла болу абілетін креді. Тла индивидті интерперсонал байланыстары негізінде жасалатын іс-рекетті ртрлі аспектілеріне атысты атынастарды ерекше жйесі ретінде арастырылады.

Ол атынастар тланы рылымды біріншідей элементтері болып табылады. атынастар психологиясыны негізін орыс писхологы А.Ф.Лазурский салды, «Тланы зерттеу программасы жне оны ортаа атынасы» деген ебек жазды. А.Ф.Лазурский бірінші рет «тланы сырты ортаа атынасы» туралы категорияны айтты (табиата, адамдара, леуметтік топтара, рухани ндылытара атынас жне баса атынастар), ол категория психологиялы талдауды бірлігі ретінде алынды.

Кейінірек атынастар психологиясы В.Н.Мясищевті ебектерінде дамытылды. Ол мына тезисті тжырымдады: тланы мні оны болмыса атынасы болып табылады. Адамны дамыан психологиялы атынас ол ртрлі жаы бар болмысы бар тланы индивидуалды, тадамалы, саналы байланыстарыны ттастай жйесін крсетеді.

В.Н.Мясищевті айтуынша психологиялык атынасты рамына ш компонент кіреді: танымды (когнитивті), эмоциялы жне ерік. Алайда бл компоненттерді атынастарды рылымды элементтері ретінде емес оны психологиялы талдауды ш ртрлі маыналы ракурсы ретінде арастырылады. Тланы атынастары орныты немесе орнысыз болуы.

Тлалы рылымны жоары абатына кірген атынастар згергіштікпен сипатталады. атынастар тла ядросына жаын болан сайын сорлым олар статикалы болады жне ішкі мен сырты тіп жатан згерістерге шырамайды. Егерде бл тере атынастар згере алса да онда тланы психологиялы атынастарыны барлы жйелері трансформацияланады.