Амантай Сектайович Искаков
Лкей Марлан атындаы №40 мектебіні технология пні малімі,Астана аласы.
Сабаты таырыбы:
Электр тізбегі жне оны негізгі элементтері.
Сабаты масаты:
Білімділік: Оушыларды электр тізбегіні негізгі элементтерімен таныстыру. Сызба бойынша шартты белгілерді ои білуге йрету.
Дамытушылы: Оушыларды бойына ебек дадысын алыптастыру. арапайым электр тізбегін жинай білуге, трмысты электр ралдарын аауларын жндеуге дадыландыру.
Трбиелік: Электротехникалы жмыстарды орындаанда ыптылыа, жауапкершілікке трбиелеу.
Сабаты объектісі: Трлі электротехникалы арматуралар, электромонтажды рал-саймандар.
Сабаты крнекілгі: Сымдарды штарын аршып жалауды технологиялы картасы.
Пн аралы байланыс: сызу, физика.
Сабаты барысы:
йымдастыру блімі: Психологиялы дайынды.
й тапсырмасын тексеру.
І топа
1. Металдар андай топтара блінеді?
2. андай метал орытпаларын білесідер жне оларды химиялы рамы андай?
3. Ток кздері деп нені айтамыз?
4. Электр ткізгіш материалдарды ата?
ІІ топа
1. Электр тогын жасы ткізетін металдарды ата?
2. Диэлектриктер деп андай затты айтамыз?
3. Днекерлеу дісі андай былыса негізделген?
4. Электр энергиясын абылдаыштарды ата
ІІІ. Жаа саба
Балалар ндірісте олданылатын кптеген машиналар, аппараттар, ондырылар, механизмдер, электр энергиясы кшімен жмыс істейтінін сендер білесідер. Оны алу шін электр энергиясы кзі болу керек. Ток кзі ретінде Гальваникалы элемент, аккумулятор немесе генератор пайдаланады. Электр энергиясын ток кзінен ттынушыа жеткізу шін арнайы ткізгіш ажет. Жасы ткізгіштер тобына металдар жатады. Ток кзі мен электр ттынушыны ткізгішпен осу арылы электр тізбегі алынады. Тізбек осылан кезде онымен ток жреді, ал егер оны кез келген жерден зіп тастаса ток тізбек арылы жрмейді. Демек токты жргізу шін тізбекті осу керек ал оны тотату шін тізбекті зу керек.
Тізбекті осып зу шін арнайы электр ажыратыштар олданылады. Е арапайым электр тізбегі трт элементтен трады-ток кзі, ажыратыш, электр тогын ткізгіш жне абылдаыш.
Трмысты электр ралдарын пайдалану барысында оны аауларын жндеумен айналысуа тура келеді. Трмысты ралдарды сымдарында ааулар жиі болып трады. Электр сымын ауыстыранда, алдымен ток ткізгіш желілерден зілген орындарын табады. детте бл электр сымдарыны майысан жерлерінде кездеседі. Бл жмыстарды орындалу тртібі мынадай.
І. Плакаттаы суретпен жмыс.
. ауіпсіздік ережелерімен таныстыру.
Электро-техникалы жмыстар барысында ауіпсіздік техникасыны ережелерін блжытпай орындай отырып жмыс істеу керек. Электр тогы адам міріне ауіпті.
І. Сараманды жмыс.
Топа блініп тапсырмалар орындайды.
І топа ажетті электр арматураларды пайдалана отырып, арапайым электр тізбегін растыру тапсырылады.
ІІ топа электро шыра растыру міндеттеледі.
ІІ. орытындылау. Баалау. Сараманды жмыстары бааланады.
ІІІ. йге тапсырма.
Трлі электро шамдарыны эскизін салып келу тапсырылады.
Сабаты таырыбы: Металл трлері жне блінуі
Сабаты масаты: Металдар туралы тсінік беру
Сабаты трі:Дамыта оыту.
Пн аралы байланыс:Физика, Химия.
Сабаты крнекілігі: Стендтер, механизмдер, ралдар, таблицалар ,проектор.
Сабаты дісі: Зерттеу, жйелеу, тсіндіру.
Саба барысы:
1. йымдастыру кезеі:Оушылармен амандасу, сабаа даярлыын тексеру.
2. й тапсырмасын тексеру ткенді пысытау.
3. Жаа саба: «Металл трлері жне блінуі»
Металл таза кйінде те сирек кездеседі. Металдар микроскопиялы трде теіз суында сімдік жасушасында, жануарлар лпасында кездеседі. Техникада 10 мынан астам металл орытпалары олданылады. Ондай ортпаларды алу шін 40-тан астам химиялы элементтер пайдаланылады. Металлдар ара жне тсті металдар болып екі негізгі топа блінеді.
ара металдар-механизмдер, тетіктер, машиналар ртрлі рылымдар жасаудаы негізгі материалдар болып табылады. Дние жзінде ндірілетін барлы металды 94%-ын ара металдар райды. ара металдарды асиетін згертуге сер ететін негізгі элемент кміртек болып табылады. ара металдар орытпаны рамындаы кміртегі млшеріне арай шойын жне болат деп блінеді.
Шойынтемірді кміртекпен орытпасы (рамы 2,14%-дан кбірек). Шойын рамындаы кміртек цементит жне графит трінде болуы ммкін. Графитті пішіні мен цементитті млшеріне байланысты шойынды а, ср, кеуек жне беріктігі жоары деп бледі.
Ср шойын-бл рамында (Mn. P.S) траты оспасы бар. Темірді, кремниді жне кміртекті орытпасы.
А шойын- А шойында кміртек цементит трінде болады.
Болат-темірді кміртекпен (2%-а дейін) жне баса элементтермен орытпасы. Болатты, а шойынды мартен, конвертер жне электр пештерінде ейдіру арылы алады. Серпімділік асиеттері жоары болаттар машина жне аспап жасау ндірісінде кеінен олданылады.
Болатты химиялы рамына арай: кміртекті жне оспаланан деп екіге, олданылуына арай: рылымды, аспапты жне арнайы масаттара арналан деп шке блінеді.
Кміртекті рылымды болатты рамында кміртек 0,7%-а дейін болады. арапайым кміртекті болат Ст рпімен жне 0-ден 6-а дейінгі цифрмен белгіленеді. Цифр скен сайын маркада кміртекті лесі арта тседі, беріктігі кшейеді біра илемділігі тмендейді. рылымды болатты ішінде Ст3 жне Ст6 табалы болаттан біліктер , тісті доалатар осі, рельстер дайындалады. Ст10........Ст70 екі цифрмен табалы болаттан сым аран жоары ысыма арналан быр, кпір, ктергіш кран элементтерін жасайды.
Аспапты болатты рамында кміртек 0,7%-дан арты болады. Ал жоары сапалы аспапты болатты А рпін осып табалайды. рылымды болата араанда аспапты болат атты берік тзімді болады. Аспапты болаттан лшегіштер, кескіш жне монтажды ралдар, ашау, нктелегіш, балалар У7А, У8А табалы болаттан дайындалады. Бры, бранда ойыш, жаймалар, ырыш, егеу У12А, У13А табалы болаттан жасалады.
оспаланан болатты рамында кдімгі оспалардан блек талап ететін, физикалы немесе механикалы асиеттерін амтамасыз ету шін белгілі бір млшерде арнайы енгізілетін элементтер болады.
оспалы элементтер дегеніміз-талап етілетін асиеттер беру шін рылымды болаттарды рамына енгізілетін химиялы элементтер болып табылады. Жоары сапалы болатты табалананда соына А рпі ерекше сапалы болса Ш рпі ойылады..
У7, У7А табалы аспапты кміртектік болатты олданылуы. Ааш деуде: балталар, шойбалталар, ашаулар, ысаштар, сопалар, сталы мртабандар:: инелік сым: слесарлы монтаждау аспаптары: балалар, зілбаалар, брауыштар, шапылар, аралас атауыздар, ткір атауыздар, бйірлік брауыштар, длдігі тмендетілген млшерлегіштер , жалпа жне бралан серіппелер мен крделі рылымды серіппелі тетіктер, клапандар, оларалар, брылар, егеулер, слесарлы ырыштар жне баса рал саймандар жасауа олданады.
Негізгі оспаланатын элементтер жне оларды болатты асиетіне сері
| Элемент | Табалануы | сері |
| Никель | Н | Жемірілуге тзімділігі, беріктігі, илемділігі артады |
| Хром | Х | аттылыы, жылуа тзімділігі жне жемірілуге тзімділігі артады |
| Вольфрам | В | Жоары температурада шыдамдылыы жне беріктігі бірден артады |
| Кобальт | К | Беріктігі, жылуа тзімділігі артады, магниттік асиеті жасартады |
| Ванадий | Ф | сатйіршікті рылым береді, беріктігі жне аттылыы артады |
| Марганец | Г | аттылыы, тозуа тзімділігі жне соыа ттырлыы артады |
| Моливден | М | Жылуа тзімділігі, аттылыы жне беріктігі артады |
| Кремний | С | Тока арсылыы жне тозуа тзімділігі артады, магниттік асиеті жасарады |
Тсті металдар мен оларды оспалары ара металдара араанда аз млшерде олданылады.
Алюминийтабиатта таралуы бойынша химиялы элементтер арасында оттек пен кремнийден кейінгі 3-орында тр. Металдар арасында таралуы бойынша 1-орында. Алюминий-кміс тстес а металл, ол жеіл, те иілімді жне оай кнеді. рылымды материал ретіндегі алюминийді негізгі кемшілігі беріктігі тмендігі, сондытан оны, детте, мыс пен магнийді шаын млшерімен орытпалайды. орытпа дюралюминий деп аталады.
Мыс-ызыл клгін металл, ток ткізгіштігі жоары, йкеліске тзімді. Мысты электр ткізгіш асиеті жоары боландытан азіргі кезде электр нерксібінде ерекше олданыса ие сондай мыс орытпалары баса салаларда да олданады.сонымен атар тсті металдардан алюминий мен мыстан баса мырыш, орасын жне алайы кеінен олданылады.
Мыс орытпалары: Мыс жмса металл боландытан, нерксіпте электротехникадан баса кбіне оны ртрлі орытпаларын олданады. Мысты мырышпен орытпасын жез алан орытпаларын ола деп атайды.
Томпак-рамында 90%-97% мысы бар жез.
Жоары иілімді, йкеліске тзімді. Болатпен жасы пісіріледі, оны биометалл болат жез дайындау шін олданады. Томпа сары алтын тстес боландытан одан кркемдік бйымдар, тсбелгілер жасалады.
ола-алайыланан (алайы мен мыс орытпасы) жне алайыланбаан (мысты баса элементтермен орытпасы) деп екіге блінеді.
Мельхиор-а тсті мысты никельмен 18-20% орытпасы. Одан медальдар, тсбелгілер жне шекейлер жасайды.
Сабаты бекіту.
1. Металл трлерін атадар?
2. Шойыннан андай бйымдар жасалады?
3. Болатты соы, ттырлыын жне беріктігін андай оспалаан осымшалар кшейтеді?
4. Дюралюминий алай белгіленеді?
5. Негізгі мыс орытпаларын атадар?