Мстафина Р. Исламны азастана таралу тарихынан // аза тарихы, № 5. 2004.
7-таырып. арахан мемлекеті.
Жоспар: 1. арахан мемлекетіні рылуы.
2. Феодалды атынастарды дамуы.
3. Сырты саясаты.
арахан мемлекетіні рылуы. арахан мемлекеті Х . ортасында Жетісу аумаы мен Шыыс Тркістанны бір блігінде пайда болды. Мемлекетті рылуында арл, жікіл жне яма тайпалары зор рл атарды. арахан улетіні негізін салушы болып Сат Бора хан (915-955) есептеледі. Ол уелі Тараз бен ашарды баындырды, ал 942-жылы Баласан билеушісін латып, жоары аан атанды. Сат Бора ханны мрагері Мса 960-жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Оны астанасы ашарда орналасты.
Феодалды атынастарды дамуы. арахан мемлекетіні рылымы феодалды лестік жйеге негізделді. Мемлекет з билеушілері басаран біратар ірілі-саты ірлерге – лестік жерлерге блінді. Округтерді орталыы болан Тараз, Испиджаб жне Баласан ірі лестер еді. Мемлекет басшысы – хаанны билігін іс жзінде «ілек» деп аталатын лестік билеушілер шектеп отырды. Хаанны тірегінде сарай адамдарыны: узірлерді, сарай кзеті бастыыны, азынашыларды, хат жргізушілерді, елшілерді, т. б. боланы белгілі. Отырышы жне кшпелі айматарды халын басару иерархиялы станымдара негізделгенімен, райсысыны зіндік ерекшеліктері саталды.
арахан мемлекетінде феодалды атынастарды дамуы – азастан аумаында феодалды рылысты ныаюыны маызды кезеі болып табылады.
Сырты саясаты. Х . аяында арахан мемлекетіні билеушілері Мауараннахрда стемдік еткен Саманилер улетімен соыстар жргізді. Осы соыстарды барысында арахан билеушісі Насыр ибн ли 999-жылы Саманилерді астанасы болан Бхараны басып алды, ал 1004-жылы Мауараннахр арахандарды иелігіне осылды. лестік жйеде негізі аланан арахан мемлекеті шыыс жне батыс иеліктерінен трды. Шыыс иелігіне Жетісу мен Шыыс Тркістан, батыс иелігіне Мауараннахр кірді. Екі иелікті билеушілері арасындаы зара тартыстар ХІ . 40-жылдары арахан мемлекетіні екі дербес ааната – Шыыс арахан жне Батыс арахан болып блінуіне келді. 1089-жылы Салж мемлекетіні билеушісі Млік шах Батыс арахан мемлекетіне басып кіріп, Самарандты басып алды. Ал Шыыс араханны билеушісі Бора хан зін Млік шахты вассалы ретінде мойындауа мжбр болды. Салж слтандары арахан улеті мшелерінен здеріне олайлы хандарды таайындап отырды. ХІІ . басында Тараз бен Баласанны билеушісі адыр хан Жабырайылды салж стемдігіне арсы бас ктеруі стсіздікпен аяталды. ХІІ . 30-жылдары Шыыс арахан иелігінде, азастанны отстік-шыысы мен Жетісуда шыыстан келген араытайларды скери-саяси стемдігі орнатылды.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
Яма, жікіл, ихта, ихтадар, вакуф, музари немесе барзигар, коммендация, Газневилер, Саманилер.
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар.
1. «арахан» терминіні шыуы туралы андай болжамдар бар ?
2. «арахан» терминін ылыми ортаа ай алым жне ашан енгізді?
3. арахан мемлекетіні этникалы-тайпалы рылымына сипаттама беру.
4. арахан мемлекетінде андай жоары лауазым иелері болды ?
5. арахан мемлекетіні алашы билеушілері жне оларды мемлекетті саяси жадайын ныайту жолындаы рекеті жайлы айту.
6. арахан мемлекетіні екіге бліну себептерін анытау.
3-тапсырма. Кестені толтыру.
№1-кесте.
| арахан мемлекетіні сырты саясаты | |||
| Кімдермен кресті | Уаыты | Себептері | Нтижесі |
| Саманилермен | |||
| Салжтармен | |||
| араытайлармен |
№2-кесте.
| арахан мемлекетіндегі жер иеленуді трлері. | |||
| р/с | Трлері | Кімдер иеленді | Иелену шін ойылатын талаптар |
| 1. | Ихта | ||
| 2. | Вакуф | ||
| 3. | лескерлік жер | ||
| 4. | Коммендация |
4-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан арахан мемлекетіні рылан жер аумаын, оны Батыс жне Шыыс хандытары болып екіге блінгеннен кейінгі территориясын анытап, контурлы картаа тсіру.
дебиеттер:
Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.
Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов // Сочинения. Т. V. М., 1968.
Азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. І том. А., 1996.