Масанов Н.Э. и др. История Казахстана. Народы и культуры. А., 2006.

24-таырып. азастанны кейінгі орта асырлардаы алалары.

Жоспар: 1. XVI-XVII . Отстік азастанны алалары.

2. Архитектура мен рылыс.

3. Сауда жне аша айналымы.
XVI-XVII . Отстік азастанны алалары. аза хандыыны ныаюы, аза халыны экономикалы жне мдени мірі Отстік азастанны тарихымен тыыз байланысты болды. Кейінгі орта асырларда ала мдениеті мен отырышы шаруашылы азаты этникалы аумаыны осы ауданында саталып алды. Отстік азастан ортаасырлы жазба деректерде Тркістан деп аталады. Тркістан алаларыны е ірілері Сырдарияны о жа жаалауы мен оны салалары бойындаы Йасы (Тркістан), Отырар, Сайрам, Сауран, Сыана, сол жа жаалауындаы Аркк, зкент, Аоран, аратауды солтстік беткейіндегі Соза, мкент алалары болан. алалар саяси, кімшілік жне мдени, олнер, сауда жне егіншілік орталытар міндеттерін атарды. Оларды мірінде ерекше рл атарды. алаларды ркендеуі кп жаынан кшпелілермен экономикалы жне мдени зара атынастара туелді болды.

Архитектура мен рылыс. Жазба деректер алаларда діни жне азаматты сипаттаы іргелі рылыстар боланы жнінде млімет береді. Діни сипаттаы рылыстара мешіттер, медреселер, ханакалар, кесенелер жатызылады. XVI-XVII . рылыстар негізінен алыдыы 8-10 см болатын, клемі р трлі тік брышты шикі кірпіштен салынан. Шаршы тріндегі кйдірілген кірпіш еденге тсеу, скілерді жиектерін бекіту жне т.б. шін олданылан. Кейінгі орта асырлардаы азастан алаларында ыш-мыра ісі, сталы, металлургия, зергерлік нер, шыны жасау, сйек деу, тас деу, тоымашылы, теріден бйымдар жасау сияты олнер трлері дамыды. Бл кезеде ыш-мырашылар німні белгілі бір трін дайындау бойынша маманданды. Е кп мамандану темір сталыында байалды. Темір сталары са бйымдар жніндегі мамандар; ааш сталары мен тас алаушылар шін рал-саймандар жасаан шеберлер; пышатар, айшылар, бкілер жасаан олнершілер болып топтасты.

Сауда жне аша айналымы. XV . 2-ші жартысы – XVII . аза даласы мен Тркістан алалары арылы Орта Азия мен Ресей сауда атынастары жола ойылды. Халыаралы саудамен атар, Сырдария ірі алаларыны кшпелілермен дстрлі саудасы жне жергілікті сауда жргізілді. Далалы ірді кшпелі халы саудаа мал жне оны німдерін шыарса, алалардан далаа асты, олнер бйымдары, мата апарылды. Сауданы клемі жнінде Отырар, Тркістан, Сауран жне т.б. алалардаы азба жмыстарыны нтижесінде алынан нумизматикалы материалдар млімет береді. Табылан мыс тегелерді Йасы, Ташкент, т.б. алаларда соыланы аныталды. Мыс тегелерде оларды ай билеушіні атынан жне ашан шыарыланы крсетілмеген. Жазбаларды орнына керамикалы ыдыста бейнеленетін табалара сас р трлі белгілер, а мен с бейнелері салынан.
ОБСЖ тапсырмалары.

1-тапсырма. Талылауа арналан сратар.

1. Кейінгі орта асырлардаы алаларды аза мемлекеттігіні дамуындаы алан маызды орнын ашып крсету.

2. Ибн Рузбиханны, Хафиз Танышты, Зайн ад-Дин Васифиды тарихи деректеріндегі ала мдениеті мен отырышы-егіншілік шаруашылыты дамуы туралы мліметтерге тоталу.

3. Кейінгі орта асырлардаы алаларда шаруашылыты дамыан трлеріне жне дегейіне сипаттама беру.

4. Орта асырдардаы ала бліктерін анытайтын хисар, рабад, цитадель, шахристан, махалла ымдарыны мнін ашу.

5. Орта асырлардаы алаларда тран халыты леуметтік рамына сипаттама беру.

6. азастанны кейінгі орта асырлардаы алаларыны археологиялы зерттелуі туралы мліметтер.
2-тапсырма. Кестені толтыру.

№	ала	Орналасан жері	Халы саны	Саяси жне экономикалы маызы
1.	Отырар
2.	Тркістан
3.	Сыана
4.	Сауран
5.	Сайрам
6.	Соза
7.	Аоран
8.	Аркк

дебиеттер:

1. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.

2. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алма-Ата, 1986.

3. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.

4. азастан тарихы. Энциклопедиялы анытамалы. А., 2006.

25-таырып. аза халыны XVI-XVII . рухани мдениеті.

Жоспар: 1. Халы шыармашылыы жне батырлы эпостар.

2. Халыты дет-рпы, салт-дстрлері.

3. Діни нанымдар, ислам дініні таралуы.

Халы шыармашылыы жне батырлы эпостар. аза хандыыны мемлекеттік рылысыны зіндік ерекшелігі халы мдениетіні бірегей трлерін туызып, оамны рухани мірінде жыраулар мен шешен-билерді шыармашылыын, батырлы эпостарды алдыы атара шыарды. Мемлекеттілікті орау жне ныайту ажеттігі жадайында рі суырып салма аын, рі ханны кеесшісі ретінде крінген жырауларды рлі артты. Жыраулар поэзиясыны басты таырыптары халыты бірлігі, мемлекет пен оны скери кш-уатын ныайту мселелері болды. Жыраулар з толауларын хан кеесінде немесе бкілхалыты жиналыста айтан, олар елдегі жадайа баа беріп, оиалар туралы з пікірлерін білдірген, аыл-кеес осан. XVI-XVII . жыраулар поэзиясыны ірі кілдері – Шалкиіз Тіленшілы, Доспамбет жырау, Жиембет жырау, Мараса жырау, т.б. Жыраулар мен би-шешендер поэзиясымен атар фольклор батырлы таырыбын ке клемде жырлап, жауынгерлік рухты ктеруде зор рл атарды. аза жыршылары замандас батырларыны даын аспандатып, кне батырлар жырларын жаа оамны талаптарына сйкес деп отырды.

Халыты дет-рпы, салт-дстрі. XVI-XVII . азатарды дет-рпы мен салт-дстрі патриархатты-феодалды атынастара негізделді жне деттегі ы нормаларымен байланысты болды. дет-рыптар мен дстрлерді кбі кшпелі малшыларды кнделікті шаруашылыында атарылатын р трлі салт-жорасынан крінеді. Мселен, ыстауды отпен тазарту, кш керуенні безендірілуі, «азы майлау», т.б. Халыты дет-рып отбасы-неке атынастарында саталатын трлі салт-жораларда толы ашылды, оларда туысты экзогамияны, кп некелікті, патриархатты отбасыны, алымал мен жасау беруді белгілері жасы саталды. Некені негізгі трі да тсу жне келінді алымал беріп алу жолымен йлендіру болды. азатар арасында лкенді сыйлау, онажайлы дстрі, туысандар арасында зара кмек крсету, адамды жерлеу-еске алу салты, діни сипаттаы рбанды шалу кеінен таралды.

Діни нанымдар, ислам дініні таралуы. азатарды Орта Азия халытарымен экономикалы жне мдени байланыстарыны дамуы барысында ислам діні жедел таралып, ыпалы кшейді. Орта Азияны ірі діни орталытары – Бхарамен, Ташкентпен, Хиуамен атар азатар арасында ислам дінін таратуда суфистік миссионерлер елеулі рл атарды. з кезегінде аза кпестері мсылман елдеріне барып, ислам дініне тартылды. Бл кезеде азатар ран оып, намаза жыылан, ораза стап, неке июды мсылманды рпын жасаан, балаларын мсылман мектептерінде оытан. Ислам дініні аза оамында орныуы, феодалды оамны діни идеологиясыны енуі жоары билік пен мемлекеттік институттарды ныаюына, халыты одан рі топтасуына жадай жасады.
ОБСЖ тапсырмалары.

1-тапсырма. Негізгі ымдара тсініктеме беру.

Рухани мдениет, жырау, шаыра, уы, кереге, тндік, туырлы, зік, кесене, мешіт, сал-серілер, асар, жылу, левират, беташар.

2-тапсырма. Сратара жауап берііз.

1. аза халыны трын йлері, й жиаздары туралы не білесіз ?

2. аза халыны лтты киімдеріне сипаттама беру.

3. Рухани мдениет дегеніміз не ? Оан мдениетті ай трлері жатады ?

4. аза халыны андай лтты салт-дстрлерін білесіз ?

5. азаты андай лтты ойындарына жне музыкалы аспаптарына сипаттама беру

6. Эпосты жырларды мазмны андай мселелерге арналады ? аза халыны андай эпосты жырлары белгілі ?

7. XVI-XVIIІ . аза халыны андай аын-жыраулары белгілі болды ?

8. Жыраулар шыармашылыыны басты таырыбы андай ? Жырауларды аза оамында атаран маызды ісі андай болды?

9. XVІI-XVIIІ . аза билеріні аза хандыында атаран ызметіне сипаттама беру.

3-тапсырма. Кестені толтыру.

№	Ауыз дебиетіні трлері	Маынасына сипаттама беру
1.	Трмыс-салт жырлары (ара ле, айтыс, батырлар жыры, т. б.)
2.	Нрестеге байланысты айтылатын жырлар (бесік жыры, тсау кесу, т. б.)
3.	йленуге байланысты жырлар (беташар, жар-жар, сысу, т.б.)
4.	Маал-мтелдер, жмбатар.
5.	Адамны дниеден туіне байланысты жырлар (естірту, жотау, т. б.)

 

4-тапсырма. Рефераттар мен баяндамалар жазу.

1. аза халыны рухани мдениетіндегі жыраулар шыармашылыы.

2. XVII-XVIII . аза билері жне оларды ызметі.

3. Кейінгі орта асырлардаы азастан алалары.

дебиеттер:

1. Арынбаев Х. аза халыны олнері. Алматы, 1987.

2. Бес асыр жырлайды. Екі томды. 1-том. Алматы, 1989.

3. азастан тарихы. Энциклопедиялы анытамалы. Алматы, 2006.

4. Маауин М. аза хандыы дуіріндегі дебиет (XV-XVIIІ .). А., 1992.

5. Масанов Н.Э. и др. История Казахстана. Народы и культуры. А., 2006.