Ауытушылы рекет-ылы психодиагностикасы мен психокоррекциясы пніні маызы

 

Ауытушылы рекет-ылы психодиагностикасы мен психокоррекциясы пні мінез-лы жне рекет кріністеріндегі кемістіктерді, ртрлі ауытуларды шыу себептерін, аымдарын жне оларды дер кезінде анытау (диагностикалау) мен алыпа келтіру (коррекциялау) мселесін зерттейді. Психологиялы дебиетерде деликвенттік мінез-лы термині жиі олданылады. Бл тсінік латын сзі “dilinguens” – “ылы, айып” деген маынаны білдіреді. Бл терминнен біз тланы наты іс-рекеті, оамдаы жне берілген уаыттаы задардан ауытыан, баса адамдара ауіп тдіретін жне леуметтік реттілік пен ылмыс шін хазаланан. Заа арсы мінез-лы крсеткен тла – деликвенттік тла ретінде жіктелінеді (деликвент)

“Ауытушы” мінез-лы термині “девиантты” терминімен сйкес келеді. (латын тілінде deviatio - ауту) немесе “деликвенттік” (латын тілінде delinquens - ы бзушы). оамда алыптасан нормалардан ауытуа жол ашатын мінез-лы девиантты мінез-лы деп аталады. Девиантты мінез-лыты трлеріне ылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашаорлы, жезкшелік, мар ойындарына ызыушылы, психопатиялы бзылу жне т.б. жаымсыз ылытарды жатызуа болады. Девиантты іс-рекет екі лкен категориялара блінеді. Біріншіден, ашы немесе жабы психопатологиясы бар психикалы саулы нормасынан ауытитын іс-рекет. Екіншіден, ыты, леументтік жне мдени нормаларды бзатын леуметтік емес іс-рекет. Егер бл іс-рекет еленбейтін болса, оларды ы бзушылы деп, ал егер назар аударатындай болса жне ылмысты рет бойынша жазаланатын болса – ылмыс деп атайды.

Девиантты мінез-лы істеген істеріні жйесін немесе жеке істерінен крінеді, оамдаы ережелерге арсы, негативті ауыту деп тсінеді, яни оамдаы ы жне нравтік нормалара арсы болу. Деликвенттік мінез-лы за жзінде жазаланан, тіркеуде транымен мінезделеді.

азіргі тада ауытуы бар балалар мен жасспірімдерді мінез- лытары жалпы дамуында айрыша орын алады. Осы кезеде даму процесіні алыптасуыны жеткіліксіз дегейлеріні нтижесінде мінез -лында иындыы бар балалар мен мндай балаларды еркін дамып жетілмеуі оны іс-рекетін, мінез- лын баылап, басарып отыруа кедергі болуа, яни зіні іс - рекетіне ойылатын талап пен мінез-лын йлестіре алмайды. Мінез- лында ерекшеліктер жас кезден байалады жне оны дегбірсіз имылы, орынсыз айайы, йысыны нашарлыымен сипатталады. Бндай бала тбелескіш, баса рбыларымен тату ойнай алмайтын, рккірек болады.

Ауытуы бар балалар мен жасспірімдерді мінез-лытары психикалы дамуы уаытша тежелген, баяулаан, тез ашуланша, уайымшыл, зін тмен санайтын, мінезінде психопатиялы формалар кездесетін, козу кйін дрі- дрмек беру арылы тежейтін, кмелетке жасы толмаан ыты тртіп бзушы, аыл-ойы кем жасспірімдер мен балалар жатады. Басаша айтса жаымсыз дау жанжал шыаратындар. Мінез-лында ауытушылыы бар жасспірімдерді психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктерді іздестіріп, одан рі оларды рістету шін алыпты дамыан балаларды мінез-лыымен салыстыра отырып, зерттеу ажеттілігіне аударады.

Мінез-лы ауытушылыын сипаттау шін арнайы терминдер олданылады – делинквенттілік жне девианттылы. Делинквентті мінез-лы – за арылы жазаланатын крделі за бзушылы пен ылмыстан зге са за бзушылытар, тртіпсіздіктер, айыптылытар. Девиантты мінез-лы дегеніміз – оамда абылданан ережелерге баынбау, ауыту. Бл ым те ке, оан делинквентті мінез-лы жне т.б. мінез-лы ауытушылытары (ерте маскнемдіктен суицидті мінез-лыа дейін) жатады. Соы екі термин ылыми дебиеттерде синонимдер ретінде олданылады. Бл терминдер дамуында ауытушылытар бар балаларды бейнелейді. Адамдарды мінез-лыыны кенеттен згеріп отыруы девиантты деп аталады. за уаыт бойы кез-келген девиантты мінез-лыты себебі ішкі ортадан ізделінді (семьяда дрыс трбиеленбеу немесе басада леуметтік орта). Кптеген ылымдарда «алыпты» жне «аномалды» былыстар деген ымдар бар. Сзді тура маынасында «алыпты» / «аномалды» мінез-лы тсініктеріні анытамасы иындай тсуде. Біра ылымда жне йреншікті мірде бл тсініктер барлы жерде олданылады. алыпты мінез- лыты кптеген адамдара тн, ауру бзылыстара байланысты емес, нормативті-абылдаулы мінез- лы деп тсіндіреді. Осыан сас, алыпсыз мінез- лыты: нормативті- абылданбаан, патологиялы, стандарта сай емес деп блуге болады. Сзді тура маынасында «алыпты» азіргі кезде ылымда норма- эталонына сйкес келуі болып саналады. Нормаларды алу тсілдерін детте критерийлер деп атайды. Популяцияда кездесетін жиілік есептеу арылы р былыс шін норманы анытай алатын, ке таралан жне жалпы болып статистикалы критерий( діс) табылады. Математикалы статистика кзарасы бойынша жиі кездесетінні барлыы алыпты. Статистикалы критерий мінез-лыты сапалы- санды баасымен оны айынды дегейімен жне мір шін ауіп дегейімен байланысады. Статистикалыпен бірге гуманитарлы ылымдарда жеке адам мінез- лыыны нормалды/ аномалды баасыны арнайы критерилері олданылады: психопатологиялы, леуметтік- нормативті жне даралы- психологиялы.

Ауытушылы мінез-лы жне рекет кріністеріндегі кемістіктер мен ртрлі ауытуларды болдырмау жне алдын-алуда психодиагностика мен психокоррекцияны маызы те зор.«Психодиагностика» сзі психологиялы диагноз «ою» немесе адамны психологиялы жадайы туралы мнді шешім абылдау. Негізі бл термин бір маынада болмайды. Бл ымны бір анытамасы тжірибеде р-трлі психологиялы ралдарды олдануа атысты психологиялы білімдерді арнайы аумаына жатызылады. Психодиагностика бл баытта тмендегі сратарды шешетін ылым болып табылады:

- Психологиялы былыстарды табиаты неде жне оан ылыми баа берудегі принципиалды ммкіншілік?

- Психологиялы былыстара санды баа беру мен оны тануды азіргі уаыттаы жалпы ылыми негіздері андай?

- азіргі олданыстаы психологиялы ралдар аншалыты абылданан жалпы ылыми діснамалы талаптара сай?

- Психодиагностиканы ртрлі ралдарына ойылатын негізгі діснамалы талаптар?

- Психодиагностиканы дістеріні ылымилыын тексеру мен ру процедураларыны негізі андай, соны ішінде тесттер?

Психодиагностика терминіні екінші анытамасы: «психологиялы диагноз ою». Психолог ызметіні ерекше аймаы, психодиагностиканы ткізу мен йымдастыруа байланысты теориялы та, практикалы та сратар шешіледі:

-психолога психодиагност ретінде ойылатын ксіби талаптар аныталады;

-з жмысын стті атаруа арналан білім, іскерлік, дадыларды мегеру;

-рактикалы жадайларды анытау, психодиагностиканы бір дісін ксіби мегеретініне кепілдік бере алады;

-психологты практикалы дайындыына арналан бадарламаларды, дістерді, ралдарды жасау, деу.

Теориялы жне практикалы сратарды шешудегі бл лкен екі кешен бір-бірімен те тыыз байланысты. Бл аймата жоары квалификациялы маман болу шін, психолог психодиагностика аймаындаы теориялы жне практикалы білімдерді мегеруі тиіс.

Психодиагностика тарихы XIX асырды бірінші жартысында психология ылымыны жетілуіндегі клиникалы кезеінде ашылан. Бл кезеде адамдар жайлы эмперикалы психологиялы білімдерді тауып талдау жасауда негізгі шешуші рлді дрігерлер алды. Сол жылдары дрігерлерді лемде ке тараан ауыр емделетін невроз, жан ауруларына шалдыан адамдарды ауруларыны шыу тегімен себептері ызытырды. Дрігер психиатр Европа клиникаларында аурулара жйелі трде баылау жасай отырып, оны нтижелерін талдады.

Бл уаытта психодиагностиканы баылау, сранама, жаттара талдау сияты дістері шыан еді. Сол жылдары психодиагностикада бір ауруды бір ана діс арылы оып білумен ртрлі ой-орытындылара келеді. Бл сол кездегі психодиагностика дістеріні баалы ндылытарымен сипатталады. Психодиагностиканы санды дістерін XIX асырды бірінші жартысында шыан деп есептейді. Сол кезде е алаш йгілі неміс психологы В. Вундтты басшылыымен лемде бірінші рет психологиялы лаборатория ашылды. Онда психодиагностиканы масаты – техникалы ралдарды олдана бастауы. Бл ашылан жаалытар сезімдерді лшеуге арналан суб шкалаларды шыуына келіп соты. Осы заа байланысты тйсікті лшеуді негізгі объектісін адам деп, XIX асырды аяына дейін за уаыт тжірибелі психодиагност тйсікті лшеумен ана шектеліп келді.

Негізгі психологиялы процестерге байланысты адамны кіл-кйі мен асиетіне атысты психодиагностиканы азіргі алыптасуы XIX асырды аяы мен XX асырды басы деп есептеледі. Бл уаытта белсенді трде ммкіншілік теориясы мен математикалы статистика дамыды. Бірінші жне екінші статистикалы деуден ткен эксперименталды малматтар дл осы жылдарда шыты. Біра математикалы статистика алаш психологияда емес, баса ылымдарда: биологияда, экономикада, медицинада олданылды. Осыдан кейін психологиялы былыстарды санды психодиагностикасы шін арнайы ралдар шыарылды, мысалы: факторлы анализ. Бл бірінші рет тла ерекшеліктерін, интеллектуалды жетілу дегейін білу шін олданылды.

Е бірінші психометриялы арнайы мекеме Англияда аылшын психологі Гальтонны басшылыымен ашылды. Ол 1884 жылы лабораторияны негізін салды, оны бар міндеті тла асиеттері туралы статистикалы міндеттер алу. Бл лабораторияа келгендер з абілеттерін лшеуге ммкіншілік алды, бл психометриялы эксперименттен 10000 адам тті. Гальтон психологияда статистиканы олдануды инициаторы болды. Гальтон 1877 жылы психологияда «Корреляция» дісін олдануды сынды. Ол сондай-а бірлесіп жмыс жасаана математиктер Пирсон, Фишерді шаырды. Фишер дисперсионды анализді жасады, ал екінші аылшын оымыстысы Спирмен факторлы анализ жасады. Осылардан кейін, Г.Айзенк жне Р.Кеттел факторлы анализды психодиагностикада тла ерекшелігін анытау шін олданды.

Е алаш статистикалы негізделген интеллект тестін 1905-1907 жылы француз оымыстысы А.Бине деп, жариялады. Соынан, екінші француз оымыстысы Т.Симонмен бірге бл тесті жетілдіріп, психодиагностика тарихына Бине-Симон тесті болып кірді.

XX асырды екінші жартысында жаа психологиялы, соны ішінде интеллектуалды, тлалы тестер пайда бола бастады.

Психодиагностика тарихында соы тестер атарына, леуметтік-психологиялы зерттеулермен байланысты санды сипаттаы ралдар кірді. Бл америка психологі Я. Морена жасаан «Социометриялы тест».

Психокоррекция дегеніміз адамны мінез-лы мен психологиялы асиеттерін згерту масатымен оан арнайы сер етіп, оны шытырман жадайдаы зін-зі стау стиліні ыайсыздыын крсетіп, бл жадайдан шыу жолын іздеп табу. Психокоррекция жргізу масатымен зерттелінген адамдарды жеке даралы психологиялы ерекшеліктері туралы жинаталан мліметтерге байланысты бл жмыс екі баытта жзеге асырылады:

- Нормативтерді ру коррекциясы.

- Адамны даралы ммкіндіктерін дамыту коррекциясы.

Нормативтерді ру коррекциясы. Адамны ішкі жан-дниесіні жеке даралы сипаттамасын леуметтік ортада абылданан нормативтерге сай келтіру коррекциясы топпен жргізіледі. Олар кбінесе арым-атынас мдиниетін алыптастыру, мазасыздану жне агрессия кріністерін тмендету, жеткіншектерді жас ерекшеліктеріне байланысты орын алатын акцентуация мселелерін шешуге баытталан. Коррекциялы дістерді нтижелі болуы ауытуды синдромына жне бзылуды крініс беру симптомдарыны трлеріне туелді. Мектеп оушылары жне оларды ата-аналарымен жргізілетін коррекцияда арым-атынас тренингіні барлы трлері олданылады, олар мінез-лыты наты формаларын мегеруге кмектеседі жне клиентке зіні жан-дниесіндегі неше трлі былыстарды орын аланына жауапкершілікті з мойнына алуды йретеді.

 

Дріс