Дріс. Электрмен жабдытау жйелері

 

Дрісті масаты: электрэнергетикалы жйемен – жмыс режиміні ортатыымен жне энергияны ндіру, тарату мен ттыну рдістері арылы байланысан электр станцияларыны, электр жйелеріні, осалы станцияларды жне электрэнергиясын ттынушыларды жиынтыымен танысу.

Энергетика адами ркениеті инфрарылымыны негіздеріні жне рамды бліктеріні бірі болып, ндірісті жне азіргі заманы оамны мірмен амтылуыны басты факторы болып табылады. Энергетика шаруашылыта траты, мобильді, кштік жне температуралы рдістерді, апаратты-бсару ызметті жне леуметтік ортаны ормен амтамасыз етеді, сондай а лемдік сауданы айтарлытай аындарын жне халыаралы саяси арым-атынастарды дістемесін рады. Жне осы кезеде ора ажеттіліктерді суі энергия орларыны сыныстарынан жоары болады, себебі оларды беруді жеткілікті дегейін стап тру шін азіргі лемдік энергорылымны жартысы 2030 жыла таман айта руды немесе алмастыруды ажет етеді. Осыан байланысты лемдегі кптеген елдер энергетиканы дамуыны шешімін айта жаыртылатын энергия кздеріні негізінен табады. Біра бгінгі кні айта жаыртылатын энергия кздеріні дамуы лі ымбат, бл кезеде ауыл шаруашылыыны р трлі салаларында энергияны абылдау шін де, олдану шін де олданылатын танымал энергетикалы технологиялар мен рылыларды жетілдіруге кп кіл блген дрысыра.

Электр желісі – электр энергиясын таратуа арналан электррылыларды жиынтыы, ол осалы станциядан, таратушы рылылардан, уелік жне кабельдік электр беріліс желілерінен трады.

Энергияны немдеу жйесі. Энергия орларын тиімді трде шыындауа энергияны немдеу жйесіні дрыс жмыс істеуі кезінде ана ол жеткізуге болады, оны рамына ш осалы жйелер кіреді: 1) нормативтік – ыты; 2) йымдастырушы – экономикалы; 3) материалды-техникалы амтамасыз ету. Жйені бір элементіні болмауынан немесе зіні ызметтеріні уаытылы емес жне сапасыз трде орындалуыны салдарынан ттас жйе, зіні алдына ойан барлы міндеттерді сапасыз трде орындауына жне масатына жетпеуіне алып келеді.

Энергияны олдануды тиімділігі

Кез келген технологиялы рдіс орындайтын жмысыны сапасымен жне орларын жмсауымен, сонымен атар энергия орларын жмсауымен сипатталады, себебі бл кп жадайда німні немесе ызметтерді зіндік нын анытайды. орларды жмсалуын бірлікке, салмаа (массаа) немесе німні жалпы здік нына немесе жалпы ішкі німге (ЖІ) жатызу абылданан.

кінішке орай, адамны ттынатын энергиясыны кп блігі энергетикалы орларды олдану тиімділігіні тмендігінен пайдасыз жылуа айналады. Мысалы, ыздыру шамыны ПК-і 5% жоары емес, камералы газ жылыту пеші - 12-15%, ос иінді тыыздаышты электржетегі - 10% кп емес.

Энергияны келесідей негізгі трлерін ажыратады: жылулы, механикалы; электрлік; химиялы; магниттік; жарыты; атомды; биологиялы.

Электр энергиясы энергияны жетілген трлеріні бірі болып табылады, оны ке ауымда олдану, орларды жне табии орек кздерін кен орындарыны маында лкен клемде алумен; алыс ашытытара салыстырмалы трде аз шыындармен тасымалдаумен; энергияны баса трлеріне: механикалы, жылу, жары, химиялы энергиялара трлену ммкіндігімен; автоматтандырылуы жоары дегейде болатын прогрессивті жаа технологиялы рдістерді енуімен шарттасады.

Жылулы энергия азіргі заманы ксіпорындарда, йымдарда жне трмыста энергия мен бу, ысты су, отынды жау німдері трінде технологиялы рдістерді орындау шін ке олданылады.

Механикалы энергия да р трлі технологиялы рдістерді орындау шін кеінен олданылады (балымалар мен металлдарды деформациясы; материалдарды бзу мен кесу; трлі атты денелерді, механизмдерді, рылыларды жне т.б. озалыса келтіру).

Атомды энергия реакторларда ядролы згерістер нтижесінен ядролы реакция кезінде блінеді, алдымен жылулы энергияа, ал кейін электрлікке айналады. Бзу шін жиі олданылады, мысалы, атом бомбасыны жарылысы кезінде. Бірегей уатпен ерекшеленеді.

Химиялы энергия заттарды химиялы реакциясы кезінде жне жылу немесе суы электріні шыарылуы кезінде блінеді.

айта жаыртылатын энергия кздері – оршаан ортада траты болатын немесе периодты пайда болып отыратын энергия аындарына негізделетін орек кздері.

айта жаыртылатын энергия оршаан ортада адамны масата баытталан ызметіні салдары болмайтын энергия трінде кездеседі. айта жаыртылатын энергия орларына мына энергия трлерін жатызады: Кнні, су тасыныны йылуы мен тгілуі тріндегі лемдік теізді; толын энергиясыны; биомассадан, су тратарынан, атты трмысты алдытардан, геотермальды кздерден ндірілетін зен, жел, теіз аулары, теіз балдырларыны энергиясы.

айта жаыртылатын энергия кздеріні кемшілігі – оларды шоырлануыны дегейіні тмендігі. Біра бл ке таралуымен, салыстырмалы трде жоары экологиялы жиілікпен жне оларды тжірибелік таусылмайтынымен айтарлытай толытырылады. Бндай орек кздерін тікелей ттынушыны жанында, энергияны ашытыа беруінсіз олданан тиімдірек. Жел ондырыларында электрэнергиясын ндіру жылына орташа 24%-ке, кн батареяларынан – 17-ге, ал геотермальды станцияларда 4%-ке кбейеді.

айта жаыртылмайтын энергия кздері – энергияны ттыну шін адам олданатын заттар мен материалдарды табии орлары. айта жаыртылмайтын кздерді энергиясы жаыртылатындара араанда табиатпен байланысты болады жне адамны масата баытталан рекеттеріні нтижесінде босатылады.

Жаыртылмайтын (орны толмайтын) энергия орларына жатады: тас кмір, оны орларын 10-12 трлн.т. баалайды; мнай, оны орларын Жер бетінде біркелкі емес таралан: Таяу жне Орта Шыыста - 67, Африкада - 12,5, Отстік-шыыс Азия мен иыр Шыыста - 3, Солтстік Америкада - 9, Орталы жне Отстік Америкада - 5,5, Батыс Европада - 3 %. Мнайды ндіру дегейі бойынша Ресей лем бойынша 3-ші орында, тек Сауд Арабиясы мен АШ-а жол береді. 2009 ж. Ол 500 млн.т. тапты.

Энергияны негізгі орек кздері: кнні суле шыаруы; Кнні, Жерді жне Айды озалуы мен тартылуы; Жер ядросыны, сондай а оны ойнауында химиялы реакциялар мен радиоактивті ыдырауыны жылулы энергиясы; суды жне ауаны озалуыны механикалы энергиясы; биологиялы энергия; отынны табии трлеріні жылулы энергиясы (мнайды, газды, кмірді, аашты, шымтезек пен тататасты, ра сімдіктерді); заттарды химиялы реакциялары; ядролы реакциялар.

Отынны трлері

Отын деп жылу алу шін дейі жандырылатын жаныш зат. р трлі технологиялы рдістерде табии (табии газ, кмір, шымтезек, отын жне т.б.) жне жасанды (мазут, керосин, дизельді отын, сйы газ, полимер материалдарды пайдаа асыру німдері жне т.б.) теплоэнергетикалы орларды (ТЭ) олданады.

Минералды отын азіргі заманы шаруашылыта энергияны негізгі орек кзі жне маызды нерксіптік шикізат. Минералды отынды деу – ТЭ ндірісі бойынша нерксіптік ксіпорындарыны рылуыны негізі болып табылады, сонымен оса мнай-химиялы, газ-химиялы, шымтезек-сомдамалы жне т.б. Отынды оны агрегатты жадайына байланысты келесідей трт топа бледі: атты, сйы, газ трізді, ядролы. Отынны атты тріне жатады: ааш жне сімді тектес баса німдерді, кмір, жаныш тататас, трлі бйымдарды пайдаа асыратын жаныш німдер.

Ааш.Аашты шыаруды лемдік клемі3,4 млрд. шаршы метрді райды(барлы ааш оймасынан 0,7%),50%отына кетеді, сапасы жоарыра ааштар жиаз жне рылыс нерксібіне ажетті бйымдарды дайындауа кетеді.

Жандыруа кететіндері отын деп аталады жне аашты айта деудегі алдытары олданылады, оларды тйірлерге айта дейді, сомдамалара жне пеллеттерге тыыздайды. БД елдерінде 2009 ж. 12 млн-а жуы пеллеттер дайындалан. лемде ааш тйірлеріне деген сранысты кбеюі байалуда. Жаында ааштан сйы биоотынды алу рдісін игеру ктілуде. Отын аашы ТЭ-та сранысты жуытап 7% амтамасыз етеді, сондай а дамып жатан елдерде аашты есебінен энергетикалы орларды сранысын шамамен 15% жабады.

азбалы атты отындар сімдіктерді органикалы массасыны ыдырауыны (шіруіні) німі ретінде болады. Соларды ішінде шымтезекті жасы е кішкентай, ол саз батпаты сімдіктерді шіріп кеткен алдытарынан ралатын салыстырмалы трде тыыз массаны білдіреді.

Шымтезекті шымтезек тектерінен алады, олар лемдегі 180 елде бар жне оларды ауданы 4 млн.кв.км райды. Ондай тектерді е кп саны Ресейде, Канадада жне Индонезияда бар, Финляндияда олар елді ауданыны 75% алып жатыр.

«Жасы» бойынша келесі ба кмірлер – жер тстес жне ара біртекті масса, оны ауада кп уаыт бойы сатаса бліктеп ышылданады (желденеді) жне нтаа шашылады.

Одан кейін тас кмірлер, оларды беріктігі жоары жне кеуектігі аз. Оларды ішіндегі е ескісіні – антрациттерді органикалы массасы кптеген згерістерге шыраан жне 93 %-а кміртектен трады. Антрацитті аттылыы жне нарлылыы жоары.

Жаныш тататастар атты кауст биолиттерді тобынан шыан пайдалы азбаны білдіреді, оларды ра аызу кезінде рамы бойынша мнайа сас шайырды айтарлытай клемін береді. Соы онжылдыта олардан тататасты газды алу бойынша техникалы шешімдер сынылан, бл АШ-та іске асырылан жне осы тсілді Польшада, Украина жне баса да елдерде енгізу бойынша жмыстар жргізіліп жатыр.

атты отын жанатын жне жанбайтын рама бліктерден трады. Органикалы отында жанатын рамдасы болатындар: кміртек (С), сутек (Н) жне ккірт (S). Отынны жасыны лкеюімен атар кміртекті рамы да лкейеді (аашта 40%-тен, антрацитта 93%-а дейін). Жанбайтын рамдасы минералды оспалар, яни кл жне ылалдылы. Клділігі 10%-тен аспайтын атты отындар бар(ааш, шымтезек, кейбір абаттарды кмірлері). Клділікті максималды мні 50% дейін.

Сйы отын. Кмір табии сйы болып табылады, оны ректификациялы бааналарды кмегімен 300 ... 370°С дйін ыздыру арылы дайындайды, одан кейін алынан буларды р трлі температура бойынша сйыа айналатын фракциялара бледі: жандырылан газ, бензинді, керосинді, дизельді. айнауы 330 ... 350⁰С температурадан басталатын сйы алдыты мазут деп атайды.