Эстетиканы тарихи даму негіздері

Эстетикалы мселелер ол атау мірге келмей трып-а пайда боланы баршаа аян. Адамзат тарихында эстетикалы таным тегіні тарихы те кне дуірлерден тамыр тартатынын бгінгі ылым длелдеп отыр. Біра олар оны эстетика деп атын атап, тсін тстей оймаан болатын. Оны ылым ретінде орныуын алым А. лсариева зіні «Эстетика» деген оу ралында былайша тсіндіреді: «Эстетика ымын ылыми олданыса ХІІІ асырды орта шенінде неміс философы Александр Баумгартен енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі «айстетикос» сзінен растырып шыты. Этимологиялы трыдан алан «айстетикос» – сезім, сезіммен абылданатын деген маынаа ие. Этимологиялы тбірі лі кнге дейін «анестезия» сзінде кездеседі», – дейді. А. Баумгартен (1714-1762) адам аыл-ойы арылы жйелі наты тсіндіруге кне бермейтін былысты бар екенін мойындап, оан танымны ерекше саласы ретінде эстетикалы деген атау берген. Эстетика ылымы – адамны аиат шындыты кркем игеру задылытарын, оны кркем абылдау задылытарын зерттейді.

«Эстетика» деген сзді біз кнделікті мірде жиі пайдаланып жатамыз. Адамдар тіршілігіні барлы саласында дерлік олданып жргендіктен брімізге де тсінікті, жалпыа орта ым сияты сер алдырады. Киім эстетикасы, кино эстетикасы, спектакль эстетикасы, й жабдытары (шкаф, санды, орынды, стол т.б.) эстетикасы деп айта береміз. рине мны брі ате екен деп айтуа болмайды. Біра эстетика негізінен нер туралы философиялы ылым.

ылым саласынан тыс «эстетика» сзіні ке клемде олданылуы оны тарихи даму жолыны затыынан, р алуан ылым салаларымен тыыз байланыста болуынан, мазмнны тередігінен болса керек.

Трмысты жне ксіби дегейде р алуан трде олданылуына арамастан (эстетика деп аталатын бл ым) нер мен мірдегі, табиат феномендеріні сезімдік бейнелеу асиеттерін жинатаушы бір ана принципке баынады. Оны з кезінде А. Баумгартен де атап крсеткен.

Біра эстетика тарихы лемдік ылым ретінде з бастауын теренен, ежелгі мифологиялы мтіндерден алады.

Табиат пен адам олынан туан заттар мен былыстара адам сезімін білдіру принциптері туралы сз боланда оларды адамды р алуан кіл-кйге тсіреді, жасы мен жаманды айыра бастауы кейін эстетикалы талдау дстріні негізі ретінде аланды.

Расын айтанда эстетика ылымыны зі семдік категориясыны негізінде пайда болды деуге болады. алан категорияларды барлыы да сол семдіктен туындайтын мселелерге ызмет ететін, бойларына этикалы жне діни мазмнды оса сіірген аралас (дбра) категориялар болып саналады. Мысалы, трагикалы немесе сентиментальды категорияларда эмоциональды рек басым, сондытан да оны таза эстетикалы деуден грі, эстетикалы-психологиялы деген дрысыра сияты.

Эстетикалы ілімні о баста философиямен тікелей байланыста дамыанын білеміз. Кейін з дамуы барысында р алуан ылымдармен кейде жаындасып, кейде млде баса салалара баыт тзеп, ауытуымен боланын ааруа болады. Мысалы, антикалы эстетикалы ой философиямен бір арнада дамыса, орта асырларда теологияа жаын болды, ал айта рлеу дуірі тсында лы суретшілер мен композиторларды наты серімен кркем тжірибеге кбірек мн беріліп, эстетика з дамуында негізінен соны басшылыа алды. Ал XVII-XVIII асырларда кркем сын мен публицистика эстетиканы одан рі дамуына негіз болды.

Бан араанда эстетиканы ылым ретіндегі з орнын наты танып, крсету ммкін емес, оны андай да бір пнге жатызуды зі иын, йткені зерттеушілерді субъективті кзарастарына орай оны зерттеу пні де згермелі болып келеді. Олай болса, бір жаынан, жалпы философиялы талдау компоненттеріні бірі ретінде, екінші жаынан, нертануды оып-йрету, зерттеу сипатына арап, оны наты з орнын, айын шекарасын белгілей оймаанын аарамыз.

Расында да эстетика ылым ретінде пнаралы сипата ие. Эстетиканы мегеруді иындыыны зі оны бойында «от пен суды» атар жруінен болса керек.

Бл ылымдаы е маыздысы елестету теориясы «бізді сезгендеріміз, бізді санамыз сырты лемні (дниені) образы ана, мнан келіп шыатын орытынды елес елестетілетін былыссыз мір сре алмайды, ал керісінше елестетілетін былыс оны елестететінсіз де мір сре береді».

Мысалы неміс философы Гегель эстетиканы предметі адамны кркемдік саладаы рекеті, яни адам олынан туан нер, нердегі семдік деп тсіндірді. Егер оны айтанымен келісер болса эстетика ылымы танымын тарылтып алан болар едік. Онда табиат тудыран сем былыстара адамны сйсіне арап, лззат алуын жоа шыаруа тура келеді. Крнекті алаш дебиеттанушысы А. Байтрсынов та зіні «дебиеттанытыш» деген ебегінде нерге ылыми талдау жасай келіп, «табиат ісінен шыан жаратынды нрселерді брі табиат дниесі болады, адам ісінен шыан жасалынды нрселерді брі нер дниесі болады; йткені жасалынды нрселерді істеліп шыуына адам аылы, діс-амалы, шеберлігі, нер кші кіріскен», – деген тжырым жасаан. рине бл пікірді айтыланына да бір асыра жуы уаыт тті. А.Байтрсыновты з кезінде нер туралы Гегель пайымдауларымен ндес пікір айтып отырандыы да сондытан. Ол Гегельді оыды ма, оымады ма бізге беймлім, біра оны эстетикалы ой-тжырымдарымен орыс алымдары арылы таныс боланына шб келтіре алмаймыз.

Эстетика философияны бір тармаы. Сондытан да з тарихын адамзат баласы саналы мір сре бастаан тстан алады. Ежелгі шыыс халытарынан шыан философтар сол ерте дуірлерді зінде сз неріні, музыканы адама, жалпы оама сері туралы р алуан пікірлерін жазып алдыран. Мысыр, Вавилон, нді, ытай, Шумер жазбаларыны кейбір бізге жеткен зінділерінен біз мны аны аарамыз. Біра оларды ішіндегі бізге е наты малмат беретіні ежелгі Грекия. Ежелгі Грекияны К. Маркс «адамзат оамыны балалы кезеі» деп атаан. Грекия еуропалы лемні, еуропалы ылым мен ркениетті бастауында тран ел. Біз сол грек алымдарыны ой-пікірлерінен барынша тжырымды, наты эстетика іліміне атысты идеялы жаалытарды кездестіре аламыз.

Грекияда да эстетика баса ылымдар секілді философиялы ілімні бір саласы ретінде ана дамып, ркендеді. Сондытан да Грекияда алашы эстетиканы зерттеген алымдарды философтар боланына таалуды керегі жо. Бл дстр ылымда кні кешеге дейін жаласып келді. Мысалы, эстетиканы барынша тере зерттеген ХІІІ асырда мір срген неміс алымдары Ф. Гегель мен И. Канттар да кемегер философтар болатын. Бан арап эстетиканы ала жылжытан тек ана философтар екен, басалар оан араласпаан екен деген ой тумауы керек. Мысалы, аттары лемге йгілі, ататы аын-жазушылар, суретшілер, мсіншілер, музыканттар да з кезінде эстетиканы ала дамуына з лестерін осты.

Эстетикалы ылымны тарихы атып алан бірдее емес, ол да баса ылымдарды тарихы секілді зіні бастау, даму кезедері бар тірі тарих. Адамзат тарихында арттарына аыз боларлы ой алдыран лы адамдар эстетика ылымын ала сйреді, дамытты. Оларды ерте кездерде айтан ой-пікірлеріні кейбірі кні бгінге шейін з маызын жойан жо. Бл ол адамдарды аыл-ойларыны тередігін, оларды тудыран шыармаларыны ндылыын танытады. Оан мысалды ткен дуірлерде мір срген данышпандар мірінен алып, бгінгі кнгі ой-тжырымдармен атар ойып салыстырулар жасау арылы да кз жеткізуге болады. Мндай салыстырулар ежелгі дуір адамдарыны ой-пікірлеріні р алуандыын, оларды ішінде кейбіреулеріні бгінгі кнге шейін з маызын жоймай, асырлар бойы р трлі алымдар мен ойшылдар тарапынан жоары бааланып келе жатанын айатай тседі.

 

Билет

1. «Кркем суретті (кескін неріні) предметі – дене, ал поэзияны предметі – озалыс, рекет» (Лессинг) екенін алай тсіндіре аласыз?.Кркем суретті (кескін неріні) предметі – дене, ал поэзияны предметі – озалыс, рекет дейді. Лессинг: «...мына нрселер траты болып алады: уаытты жйелі туі – аына тн, ал кеістік – суретшіге тн. Суреттеліп отыран затты не кез келген детальды тірі жне толы образын оырмана бары- жоы бір ст крсету шін бірінен кейін бірін тізбектеп суреттей беру аын шін ылалам шеберіні (мсінші-суретшіні) шекарасына баса-кктеп кіру, з иялын боса жмсау болып шыады», – дейді. [12, С. 210]

Лессингті ойынша, аын-жазушыларды ондай дене слулыын суреттеуден аула боланы жн. Аын-жазушыларды негізінен слулыты озалыс стінде бейнелеуге кбірек назар аудараны дрыс деген ой айтады. Оан Лессинг Еленаны бойындаы слулыты суреттеуге байланысты сомдалан мсіндер мен ылаламмен жне бояумен салынан суреттерді мысала келтіреді, ал поэзияны ралы сз екенін тсінген аындар алдарына ондай масат оймайды, слу йелді сырты слулыын суреттеуге сзін де шыындамайтынын айтады. Илиаданы жазанда Гомер де осы принципті станан. Оны поэмасыны сюжетінен Еленаны кркін тптіштеп суреттеген портретті кездестіре алмаймыз. Біра ол йел слулыын басаша тсілмен жеткізеді. Аын Елена слуды кркем бейнесін оырмана озалыс стінде, данагй Троя асаалдарыны здерін та алдыран ерекше сезім сырымен астастыра суреттейді. Екі ел арасындаы соысты ттануына себеп болан йелді мселесін талылау шін жиналан асаалдар алалы кееске келген Еленаны кріп, оны кркіне, слулыына та алып, бір-біріне былайша тіл атады:

 

«Жо ахейліктер мен Троя ландары, бл шін сендерді айыптауа болмас,

Мндай йел шін ан майдана шыып, неге де болса тзуге болады

Мны слулыы мгі дай-йелге ана тн екендігі аиат!»[13, С. 64]

 

Бл сздерді сері осы таырыпа талантты суретші салан портреттен арты болмаса кем емес. Біра кз алдымыза елестеген былысты суретші жеткізген аиаттан басаша сипатта екендігін ааруа болады. Сзбен сомдалан портреттен наты ештее де аара алмаймыз. Адама тн бір де бір дене мшесі суреттелмейді. Біра Гомер леіндегі йел слулыыны соншалыты серлі шыуыны сыры аынны сз неріні задылыын дрыс тсінгеніне байланысты болып отыр. Лессингті бейнелеу нері мен поэзия туралы пайымдауларын ысаша тжырымдаанда сз неріні негізгі материалы сз боланымен, оны баса нерден ерекшелеп тратын нрсе ол – имыл-рекет. Оны пікірлері теориялы трыдан да, практикалы жаынан да з маызын лі кнге шейін жоймай келеді. Бл алым пікіріні міршедігін танытса керек.