Гіме жанрыны даму сипаты

гіме, дебиетте — оианы арасзбен баяндайтын шаын кркем шыарма жанры. гімені жанрлы ерекшеліктері оианы баяндау тсілі, композициялы, сюжеттік рылысы, кркемдік жйесі арылы айындалады. гімені клемі шаын, кейіпкерлер саны аз, сюжет йытысын райтын оианы басталуы, шарытау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оны мірі мен тадыры, аса маызды деген оиа жинаы беріледі. Мнда бір айтылан жайлара айта оралуа, ттпіштеп баяндауа, за суреттеуге орын жо. гіме жанры аз сурет арылы кп жайды аарта білетін айрыша кркемдік шеберлікті талап етеді. Оиа кбіне бірінші жатан баяндалып, гімешіні оиаа тікелей атыстылыын крсетеді. Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. уезов, . Мсірепов таы баса. гімелері — аза дебиетіндегі осы жанрда жазылан здік шыармалар.

аза гімелерінде жазушылар жаа асырдаы аза оамыны тадыры таырыбына ана-йел-айраткерді, нер адамдарын, зиялыларды, тадыры ерекше жандар мен арапайым ебек адамдарыны болмысын танытуды басты тірек еткен: «Жазушы шыармаларыны кейіпкері р алуан: крі-жас, жесір-кембаыл, талайсыз ыз, зын еркек, длдір басты, дана ария» [1, 130]. Дуір шындыын р ырынан бейнелейтін гімелерде аза еліні жай-кйі, трмыс-тірлігіні барынша айын крсетілуі аламгерлерімізді крделі жанрды жетілдірудегі масатты, шыармашылы ізденістерін крсетеді. гіме – кркем ммкіндігі бай жанр. Проза жанрыны µз тарихы, даму жолдары бар жне оныњ µмірге келуі, ќалыптасуы р ел дебиетінде рилы. Жалпы лем дебиеті исынында (оан дейін «новелла» деп келген, кейінгілер бірде гіме, бірде новелла деп алмастыра айтып кету себебіні бір шыы осыдан болса керек, рі бл жнінде арастырылан) «єњгіме» термині [3, 9] з ыын 1830 жылдан бастап алѓан болатын. А.Байтрсынов «дебиет танытышында» са гіме деп бліп атаан. оамды сананы айытыруа аза гімелеріні кші, мні те ажет етілді. Зерттейтін гімелерде сын заманны кейіпкерлері орын алады. «аза гімелеріні аса кркем лгілері Б.Майлинні згеше мрасынан танылатын» [4, 476]. М.уезов мны аза дебиетіне енген гімені жаа лгісі ретінде атап отыр. Шаын жанр кішілігі, шаындыына арамай мірді лкен мселелерін ктерді. Кркем мтінні композициялы рылымын анытау бірінші міндетіміз болса, келесі міндет – немі мазмн мен кркем пішінні жаалыына зер салу. .Е.лымбетова [5, 9] ебегінде 1917-1980 жылдара дейінгі жазылан аза гімелері кешенді жйелі талданан. Мнда, жазушы кейіпкері азіргі уаыт баяндауымен таныланымен, аарманны ткені жне болашаы оса салыстырыла, композициялы бтіндік аясында шешілетіні дйектелген. С.асабасовты: «Сз жо, р жанрдыњ ќалыптасќан, траталан белгілері болады. Ол кµп жаѓдайда шыѓарманыњ композициясында, сюжеттік ќ±рылымында, баяндау пішіні мен кµркемдеу ќ±ралдарында саќталады» [6, 15],- деуі Чеховша айтќанда, єњгіме ќ±рылысында сюжет желісі, баяндау айрыќшылыѓы, кейіпкерлерді даралауда тепе-тењдік ыраы саќталу жєне µте таныс кµркем мєтінніњ µзін оќи келе жања ќырларын тануѓа м‰мкіндік, Ќабдоловша т‰йіп ескерсек, єњгіме – єсем жанр екендігі мен жазушы-єњгімешіге берілген талап биігінен шыѓу сыны т±рады. «Єњгіме кµркемдік ќиюы оњайшылыќпен табылмайтын ќиын жанр» жне «Єњгіме жазу да жеке дауыста єн салуѓа ±ќсас µнер ...єњгіме жанрында да жазушы жетістігі мен кемістігін жасыра алмайды» [7, 229]. Жалпы аланда, дебиетші, сыншыларды єњгіме жанрын, жазушы-єњгімешілердіњ табысын айрыќшалауда «єсем єуен», «н», «жеке дауысты єн» т‰сініктемесі жасалуынан жанр табиѓатын аша т‰скендей пікір т‰йіледі. Байымдасаќ:гіме – жазушы жан айайыны уенді тербелісі, шыармашылы міріні тыры. Єњгіме шеберлігі жазушыларды жан-жаты жаалыа бейімделуінен байќалады. Б.Майтановты: «...тланы ысыма шыраан зіндік ерекшелігі ескерілді; дстрлі сюжеттік-композициялы сызбадан тылу ммкіндігі туды» [8, 57],- пікірі натылайды. аза гімелері негізінен зара арым-атынастан ткен кейіпкер арылы леуметтік-оамды ортаны андай екенін танытатын згерістерді бейнелеген. аза гімелеріндегі кейіпкерлер тлалы жаынан табиатпен егіз жптастырылан. сіресе, блт пен арды табии алпы Абай, уезов тсіліндей, кейіпкерді ішкі кйзеліс абаттарын суреттеуде тымды пайдаланылан. аза гімелері, яни ауыз дебиетіні табиатты кіріктіру арылы образ туындату тсілі жаынан даралы кркемдікте алдыы дебиеттен кем алмаан. Кейіпкер мінез-лы табиатпен, табиата тн былыс бейнеге телінуі – жазушы мратын ашудаы басты бейнелеу ралы болып алыптасан тсіл. Ал, оны мегерілуі проза жанрларыны бір-бірінен исынды згешелігін белгілетеді. Кркем гімені тас-тйіндей кіріге тсуі, жинаылануы, солай бола трып кркемдеу лемінде жааша болуа мтылуы аныталды. Жазушы байаан нрсесіне «жан» береді, айтадан бейнелеу арылы екінші мір сыйлайды. Сан илы тадыр болатыны сияты таырып та сансыз. Сз нерін баалай алатын жазушы, таырып кздегенде айтылар кркем ой мен кркем суретті арнайылап леуметтік, трмысты, тарихи, саяси деп емес, басаша тадайды. Себебі, адам міріні тпсіз сыры зіне беймлім боланымен, баылаушы ретінде жазушы жрегіне жаын келеді. Жазушы гімелеріні таырыбы осылай шыармашылыпен ойлаудан туындайды. аза йеліні леуметтік жадайы, тесіздігі, оам арасындаы тартыс, отаршылды, аарту т.б. таырыптары дер кезінде ктерілді. Мнымен атар адам жан-дниесіне ілген тере де мазмнды психологиялы мселелерді амтитын таырыптар ке лаш жайды. М.уезовті «орансызды кні» гімесінде мірдегі шындыты контрасты кйінде азиза трагедиясы мен Аандарды «мір сру масатыны» дегейі суреттелген. Сондытан аза гімелеріні таырыптары табиатты, кейіпкерді алай-тлей сан ырлы жан дниесі арылы рнектелген. асырды лы оиалары аншама болса, гіме жанрыны таырыптары да соншама дейтіндей. Б.Майтановты «орансызды кнінде» тжырымдаан аза гімелеріндегі модернистік дстр сипаты кейінгі жазушылардан О.Бкейде, А.Кемелбаевада кбірек байалады. .Мсірепов гімелеріні бірі – «Сз жо, соны іздері». Символ гімелерді атарын кбейтті. гіме жанрыны таырыптарыны толыуы жастар жайына атысты ой-дниелерді, жастар бойындаы о згерістерді дріптей тссе, сонымен атар сынау арылы зекті мселелерді шешті. Кбіне отбасы тадыры: махаббат, ке мен ананы бала трбиесіне дрменсіздігі деби ккжиекке ктерілді. аза гімелерінде адам санасыны «елу жылда ел жаа» баытымен жаласуы психологиялы таырыптарды жаалай тскен. асыр басындаы шыармашылы тсіл жаластыын байататын белгі ретінде жазушы .Мсірепов аударма гімелерді пайдасын ескерді жне аза гімелері атарын байытуды бір жолы деп арады. Ж.Аймауытовты «нші» гімесінен басталан (прозада «Абай жолы») таырып, .Мсіреповте «Ататы нші Майра» гімесімен жаласты. нерпаздар таырыбындаы Т.Ахтановты «Алашы н», «ызаныш», «Кй аызы» гімелері атарын кейіннен Б.Нржекелыны заман згерісімен абат рілген таырыптаы гімелері толытырды. Сондытан, аза гімелеріні 1961 жылдардан кейінгі таырыптарында аза халыны астерлісі нер, нерпаздар турасына арай ойысуымен, зиялылы таырыптарыны ккейтестілігімен ерекшеленді. Сол сияты, 1961 жылдан кейін дниеге келген гімелер М.уезов, Б.Майлин дстріні таырыпты жаластыында крінгенімен ауыл мселесі р жазушыда рилы ырынан байалды. Т.бдікті «О ол» гімесі кптеген жазушылара ой салды, кейінірек А.Кемелбаевада «Жан иесі» секілді гіме таырыбы сана мен иял пиялыы медеген пішіні блек кейіпкерлерді келді. Осы тста бл жазушыларды лемдік дебиетпен еркін таныстыын ескерсек, алдымен американды жазушы Эдгар Поны «Лигейя» новелласындаы фантастикалы сюжетті, психологиялы жйттерді, айшыты сем рнектерді шебер пайдалану олтабасын креміз. Жазушылар гімелеріні таырыбы американ дебиетінде де, аза дебиетінде де мистификациялы дісті олдану арылы ашылды жне оамдаы адамдарды пк, млдірлікті астерлеуге ндеуі біріктіреді. Жаалы – брыны бар тамаша дстрді мегеруден, игеруден басталды. Классик жазушы Б.Майлин гімелеріні таырыптарында Н.Гогольді, А.Чеховті, М.Горькийді, татар жазушысы .Ибрагимовты ыпалы болды жне .Мсірепов Чехов, Горький, Мопассан, М.уезов, Б.Майлин шыармашылыынан дстр абылдады деген академик М.аратаев пікірі кейінгі жазушыларды Мсірепов мектебінен тлім алды деген пікірімізді салматай тседі. гіме жанрында ебегі еленген жазушыларымыз С.Мратбеков, .Тарази, О.Бкей, Ш.Мртаза, .Кекілбаев, Ж.Молдаалиев, .Сараев, Т.Ахтанов, Д.Исабеков, Т.лімлов, Т.бдік, М.Маауин, Ш.марова, А.Алтай, М.бдіалыов, Д.Досжанов, .Жмаділов т.б. азіргі талдауымыздаы Т.Жармаамбетов, М.Байт, .Орынбаева, А.Кемелбаева, Н.Оразды деби рдісте жанр мен таырыпты дамуына лестері мол. А.Бочаровтыњ «гіме – прозаны е ажетті, блінбес блігі» [3, 13],- дегені кµп маѓына береді. .Кекілбаев, Ш.Мртазаны гімелері (Т.Ахтановты «Жоалан дос», «Тауап» гімелері т.б.) «Жнді бара», «Асай мен Кксай», «Интернат наны» соыс салан зардапты он бес жылдай уаыт тсе де жан жарасы жазылмаанын крсетті. Сонымен атар Отан тадыры поэзияда жаа сипат алан болатын, мны да сері болмай алмады. Себебі, кптеген жазушыларымызды шыармашылы жолдары ле жазудан басталан. «...гіме жанрына ышамдылы жарасады. Соны зінде етек жені ысалыы емес, бойа ша онымды болуы керек» [9, 38]. Таырып детала, деталь таырыпа айналуы табии жанрлы алыпты тудырады. аза гімелеріндегі таырып з замандастарына арналады. ткені мен бгінгісі, болашаы туралы толансын мейлі, айналып келгенде философиялы кзарасты замананы азіргі мір сру алпынан танисыз. Басты таырып – Адам мен оам осыдан туындайды. Проза жанры алыптасан уаыта баытталсаыз – йел тадыры. Одан кейін соыс таырыбы, ауыл таырыбы, ндылыты баалай білуге мтылдыру таырыптары. 1960 жылдардан кейінгі дуірде ажеттілік кбіне шынайы руханиятта жатты, яни тіл тадыры. аза жазушылары кркем ойды ыса мерзімде абылдайтын ерекшелігіне сай гіме жанрына жгінді. Таырыпты мазмнды топтастыра аланымызбен діс т.б. гіме кркем рнектерін бірыайлы топтастыра алмаймыз, ммкін де емес. Таырыптар мір озалысына икемделетіндіктен сол оамда мір сретін адамдар туралы да таным береді. Таырыпты трленуі мен жаалыы Жазушыны белесін, ал жазушы белесі лтты болашаына болжал жасатады. гіме жанрын байытушы арналар мен лгілер туралы сз болады. Кейінгі жазушылара рашан жол болан М.Жмабаев гімесі салыстырылады. «Бала шін андай ессіздік істемеді есті Шолпан» – суреткерді бар айтпаы осыан баындырылан. М.Жмабаевты «Шолпанны кнсіндегі» йел табиаты, арым-атынас туралы кркем ойлары кейінгі жазушылардан Б.Нржекелы шыармашылыына кбірек тн. аза дебиетіні прозасыны ана емес, поэзиясыны да даму баыты аза гімелеріне серін тигізді. аза гімелерінде соыс таырыбыны махаббат иірімінде берілуі – .Кекілбаевта «Е баытты кн» гімесіндегі Торыны. 1961 жылдардан кейінгі жазылан гімелерді орталы дігегі етіп .Мсіреповті стилімен араса, кбінесе жазылан кркемдік ойа, суреттелетін жайа жазушыны атынасы кп маыз атаран. Мазмнды ой авторлы монологтар, тсініктер, лирикалы шегіністер тсілдері арылы беріледі. Мнда авторды мнеріндегі жуа, кекесін, мысыл тура маынасындаыдан грі ішкі астарлы маынада жазушыны азаматты кзарасын кіріктіре бейнелеуі дстрге айналды. .Мсіреповті гімелеріні деби тсілінде жуалау шыарма мратын демі рнектеуге жетелейді. Сондытан суреткерді «Жапон балладасы» циклындаы гімелеріні соыс таырыбы «клдіре отырып» жылатады. .Мсірепов аза дебиетіні дстрлі мектебімен атар аударма ебектерді жне лем дебиетіні таылымын, амал-тсілін йрену ажет деген пікіріні жаны бар. Осы негізде мына жазушылара назар аударды: Э.По, Р.Тагор, Л.Стерн, Т.Манн, аыннан Э.Юнг. Т.Манны «Венециядаы лім» т.б. новелласында ктерілген нер мселесін .Кекілбаев, Б.Нржекелында рнектелген аза нері мен нерпаздары табиатымен салыстыра араса, леуметтік алып пен ортаны бейнелеудегі жаа ой-байлам, психологиялы талдауды иірімделуі тсын зерделеуге мтылдырады. аза гімелеріні де басты кркемдік жетістігі – азаы бітім-болмысты кейіпкерлер болуы. Оан оса Э.Поны «Элеонора» гімесіндегі екі ашы тадырыны тауыметі Элеонораны кз жмуымен аяталатыны сияты аза жазушысы .Орынбаеваны «ос айыындаыдай», «Хадишаны ара тасындай» сенгіш, пк адам, оны ішінде махаббата есі кеткен йелді жан дниесі те сезімтал, нзік болатынына кіл сендіртуге бл жазушылар ебек ете алан. Тіпті жазушылар олданан кейбір стильдік бірлік ттастай шыармада болмаса да кркем ой блшегінде кездеседі. Л.Стернні, он сегізінші асырдаы Батыс Европа дебиетіндегі кркемдік баыты аза дебиетінен де табылады. Оны «Шенди-безрассудный» алпыны зі атал мірге икемсіз ааулыын сйкімсізден грі сйікті ете тскен. аза дебиетінде Майлин кейіпкерлері мен Ж.Молдаалиевті Тумырзасы т.б. сияты «ожанасырларымыз» халы ауыз дебиетінен нр алуымен атар, стиль састыы жаынан лем дебиетіні алам уатын тарата алан. Ж.Аймауытов келістіре суреттеген, Абілекті еркелете алан Маракл мен Мараклге бала болып кіріп, ана болып шыатын Оралхан Бкейді Ардаында ілік-жалау жо емес. Оралхан жазушыны:«Сбиді дниеге келу мінін з мойнына алан Маракл»,- деп табиатты жандандыруы арылы Ардаты аялата білуі осыны айаы дейтіндей. А.Кемелбаеваны «Кміс инелер» атты гімесі пішіні жаынан, кркемдігі жаынан стті жазылан. Кемелбаеваны кейіпкеріні тсі бан дейінгі тс кру, оны жорудан блегірек, кркем ойы тс кру тсіліні жаласы, жааран трі. азаы болмыс пен лтты психологиялы иірім кіріге жымдасан суреттеуге назар Кемелбаевалара лгі болан дебиет туындылары кп десек те суреткер .Мсірепов стилі айта ойа келе береді. Ол оамдаы жанды жараны тбінен аршу тсілі. Дл осындаы – жалызбасты мгедек балалы йел, оан оса нері орта жолдан иылан нші тадыры. Кейіпкерді кісікиік еткен мселе ктерілген. Жазушыларымызды жаны мгедек, тні сау кейіпкерлерді бейнелеу арылы адамдарды оамдаы згерісіне жне бауланан сананы босауына жол крсетуі, А.Кемелбаеваны жаны сау, тні мгедек кейіпкер оыразысына тн періштелік асиет сирек белгі, адамдарды адамына ана лайыты деп саналады. Зерттеу баытында, сана лемі кдімгі адамдардан згерек келген кейіпкерлер туралы дебиетімізде кп арастырылмаан. Осы кейіпкерлерді атарын тере пиясымен ызытыран .Кекілбаевті «Жнді бараындаы» Ажарды, А.Кемелбаеваны «оыразындаы» оыразды, «Жан иесіндегі» мысы асыраушы йелді райсысын блек бейнелі дара кейіпкерлер дей трса та, ортатастыратын тсы бар. Ол – сана леміні тсініксіздігі. Суреткерді ой-крік стаханасыны лемдік дебиеттегі озы кркем дниелермен дегейлес-иытас екендігін ркез танып білуден жалыан емеспіз. Себебі, аза гімелеріні санына арай сапасы да айтып ауыза толтырарлытай болуы уезовтік кркемдік тсіл – Адам мен Тіршілік дниесіні бір бтіндігі алыптасан тамаша дстр жаластыыны бар болуы. аза дебиетінде бала мінезі арылы, бала рекеті арылы оам шындыын крсететін С.Днентаев дстріні демі жаласы М.Иманжановта, Б.Нржекелында бар. Нржекелыны жазушылы тсілінде леуметтік жайт Бажан, лкен рекеттері нтижесінде озалан жне ол замана згерісін байыптататын тымды абат. Алтай Асарды кркемдік ізденісінде – адам мен тлпар атынасыны бейнеленуі азаты жанымен кіріктіріліп, адам мен адам арым-атысындай етіп сынан