Аза дебиеттануындаы Е.Ысмайыловты ебегі

аза дебиеті мен мдениетіні, лт­ты интеллигенцияны иммунитетіне ай­налан лы тлаларды р біреуі та­мы­рын тереге тартан алып бйтерек, сар­ылмас нды азына. Табиатынан а­ра­­пайым, танымы те­ре, таламы жо­а­ры, лт шін рбан болан сол тла­лар­ды жаратылысы да, жріс-т­рысы да блек еді. Ккірегі алтын санды, кемел ойы жрегіді тербететін сол лыларды бірі азаты аса крнекті фольк­лор­та­ну­шы­сы, дебиет зерттеуші алым Есма­амбет Самратлы Ысмайылов болатын. Ккше ірінде, азіргі Ебекшілдер ауда­ныны Шоытас ауылында, йгілі Біржан сал туан киелі топырата 1911 жылы азан айыны 15 кні дние есігін ашан Есаа уелі дебиет леміне аын болып енді. А­ынды асиет те кез келген топырата, кез келген адама она бе­­­рмейтіні аны. Ол шін ата-тегі аруа­ты, туан топыраы асиетті болуы шарт. азаты ай топыраы да асиетті ой. Дегенмен, Тіріні назары тскен лке­лерді бірі – Ккшетау ірі екені белгілі. Кешегі Абылай хан да азаты ш жзіні басын осы Ккше ірінде, Бу­­ра­байды ойнауында ос­ты. шса ыран­ны анаты талан лан-айыр аза да­ла­сынан хан ордасы маайына с­ыла би­­­­лер мен жалатс батырларды, ара ыл­ды а жаран шешендерді топтас­тыр­ды. Сол кезеде бгінгі Ебекшілдер ауданы­ны Шоытас ауылына Кіші жз­ді Ал­шын-Жаппас, Алшын-Жаалбайлы рула­­рынан ­рал­­­ан екі ауыл оныс тепкен екен. Ес­ма­ам­бет аамызды шежіресі сол Алшын-Жаппас руынан таратылады. ара лені асиетін ерте сезіп, ауыз дебиетіні уызын мейірлене анып ішкен хас талантты аламынан «Тлпар жыры» (1933), «Жігер» (1934), «Жаз еркесі» (1936) секілді жыр жинатары туа­ды. 1926-1930 жылдары Ккшетау мен ы­зылжардаы (Петропавл) балалар й­ін­­де оып, трбиеленген Есмаамбет 1930-1934 жылдары аза мемлекеттік педагогика институтында (азіргі Абай атындаы педагогикалы университет) т­лім алып, тіл-дебиет факультетін ой­да­ыдай бітіріп шыа­ды. Ебек жолын ы­лыми-зерттеу институ­тын­да, журналистика саласындаы ызметтер­ден бастай­ды. 1939 жылдан бастап міріні соы­на дейін ылыми-педагогтік ызметті ш­тас­­тырып, абыройлы ебек етті. А сй­леп, адал жрді. КСРО ылым акаде­мия­сы аза филиа­лындаы Жамбыл атын­даы дебиет жне халы шыарма­шы­лыы секторыны аа ы­лы­ми ызмет­кері, сектор мегерушісі болды. 1943 жылы «XX асырды басындаы азаты демократиялы дебиеті» деген таырыпта филология ылымдарыны канди­даты дрежесін алу шін диссертация ор­айды. 1946 жылы азастанда ылым ака­демиясы рылып, оны Тіл жне дебиет институтында аа ылыми ызметкер, блім мегерушісі, директор ызметтерін атарды. 1957 жылы «а­зіргі аындарды шыарма­шы­лыын­да­ы лтты дстр» деген таырыпта («Аындар» монографиясыны негізінде) док­торлы диссертация орады. Есмаамбет Ысмайылов – лы Мх­тар уе­зовті е жаын шкірттеріні бірі, рі сыр­ла­сы, рі мдасы болан адам. Есааны дебиетті шын сйген е­бекорлыына, білімдарлыына сйсініп, ат­­ты риза болан Мхтар уезов зіні Есааа жазан хатында: «Мен сені аза дебиеті ылымыны айнымас, ажымас, жылдар жр­се арымас жегіндісі – ебек торысы деймін. Сол шін сйемін де бек баалаймын» дейді. лы Мхтар уе­зов­ті зі осылай баалаан Есаа шын мнінде дебиетімізді баына туан алым болатын. И, Есаа айсар айраткерлігімен, табии талантымен, лта деген лы махаббатымен туан халыны дебие­ті­не лшеусіз ебек етті. Кеес кіметіні солаай саясатыны тырнаына да ілікті. А. Фадеевті 1947 жылы маусым айында КСРО Жазушылар одаыны IX плену­мында жасаан баяндамасыны «Сын­­ны лт мселесі тірегіндегі ателік­тері» деген блімінде Есмаамбет Ыс­майы­ловты «аза совет дебиеті» атты оулыы атты сына алынды, ауыр сз­дер айтылды. Кейін осы шары шешім­ні салдарынан алым аамыз 25 жыла лагерьге айдалып, тек Сталин лгеннен кейін ана аталып шыты. 1961 жылы Тіл жне дебиет институтынан М.О. уезов атындаы дебиет жне нер инс­­титуты блініп, з алдына шаыра ктер­генде Е.Ысмайылов оны алыпта­­­сып, ркен­деуіне елеулі лес осан аа буын алым­дар­­ды алдыы сапында болды, дебиет тарихы, фольклор блім­­­дерін басарды. 1958 жылы аза КСР ылым академиясыны кор­­рес­пон­дент-мшесі болып сайланды. 1961 жылы «­а­за КСР-іні ылыма ебек сіірген ай­­рат­­­кері» рметті атаы берілді. 1934 жылдан КСРО Жазушылар одаыны мшесі болды. «рмет белгісі» орденімен жне бірнеше медальдармен марапатталды. Е.Ысмайылов – аза дебиетіні та­­­рихы, сыны, теориясы саласында за жылдар талмай ебектеніп, артына мол мра алдыран алым. Оны деби-ылыми мрасы сан таырыпты амти­тын бай азына. Ол зерттеп, пікір айт­паан аза дебиетіні бірде-бір жанры, проблемасы, ккейкесті мсе­ле­сі жо. Тл дебиетімізді зерттелуіне, сіп-ркен­­­деуіне ле-лгенше лшеусіз ебек етті. Есмаамбет Самратлы Ысмайылов­ты аза фольклоры туралы алашы зерттеулері 1935 жылы «аза дебиеті» газетінде жариялана бастайды. Оларды алашысы – «а­­­заты ел дебиеті, оан Фирдаусиді сері» жне «Шора батыр туралы» деген маалалар. Бірінші мааласында парсыны лы шайыры біласым Фирдаусиді йгілі «Шахна­масынан» алынан «Рстем дастан» жы­рыны азаша нсасын тілге тиек етіп, ке талдап, жалпы шыыс сюжетіне ­­­рылан, аза орта­сына ке тараан исса-дастандар жайында сз озай­­­ды. Олар­­­ды батырлар жырына, халы дастан­­­да­­рына серін гімелейді. Екінші маалада «Шора батыр» дастаныны сюжеттік, ком­позициялы рылымын зерттейді. алым 1938 жылы «аза ертегі­­­ле­­­ріні» алашы томын баспаа зір­­лей­ді. Бл жинаа 95 ертегіні іріктеп алады да, оларды 7 блімге топтастырады. Автор осы ебек­ке жазан алысзінде былай деп крсетеді: «Бл бірінші томдаы ертегілерді жіктелуі (ілгері-соды берілуі, блімдерге блі­н­уі) алдымен та­­­ырыпты жаына негізделді». кініші, баалы е­бек кезінде жары крмей, ол­жазба кйінде алып ойан. аза ертегілерін топтастыру жай­­­ын­даы пікірін алым зіні кейінгі ма­алаларында да дамы­та тсті. Ертегілерді жйелеп жа­­риялау ниеті кп жыл т­кен­нен кейін ана жзеге асты. «а­за ертегілеріні» ш томдыы жалпы кле­­мі 150 баспа таба клемінде 1957-1964 жылдары жарияланды. Оны жалпы ре­дакциясын профессор Ысмайы­лов бас­арып, ертегілерді с­рып­тау, жйелеу жмыстарын айтадан жргізді, ылыми т­сініктемелер мен крсеткіштер берілді. Осы ылыми басылыма академик М.О. уезовпен бірігіп клемді кіріспе маала жазды. «аза ертегілеріні» ш томды­­ын растыруды аятаан жылдарда Еса­аны мскеулік профессор Сидельниковпен з йінде за гімелесіп отыранын бірнеше рет крген едім. Халы ертегілеріні таби­атын жасы білетін Сидельников ертегілер туралы, олар­ды халы тарихындаы орны тура­лы ке толанушы еді. Е.Ысмайылов табан аудармай, тыы­лыты зерттеген жанрды бірі – аза­ты батырлы жыр­лары мен тарихы жырлары. Жоарыда ай­тылан «Шора батыр туралы» мааласынан кейін, 1939 жылы «Батырлар жыры туралы» деген іргелі зерттеуін жазды. Баспа ммкін­ді­­­гіні жетіспеушілігінен бл ебек те жары крмей, ол­­­жазба кйінде алды. Бл ебе­гін­де алым а­­­заты батырлар жырын мынадай топа бледі:

1. « xiv асыра дейінгі алы-ып­­ша за­ма­ныны батырлар жыры»: «Ер Тстік», «­лам­ерген», «Аралхан», «К­­­р­­­лы», «Боз­­лан», «Алпамыс», т.б.

2. xiv-xvi асырлардаы ноайлы за­­­ма­­­ны­­­ны батырлар жыры: «Едіге», «о­­­бы­ланды», «Ора – Мамай», «Шора», «Ер Тар­ын», «Ер Ккше», «Бген б­а­­тыр», «Ер Сай­ын», т.б.

3. xvii-xviii асырлардаы аза-ал­­­ма арасыны арым-атынасына бай­­­­ланысты ту­ан батырлар жыры: «Ес­­­­ім­­­хан», «Бгенбай», «абанбай», «Олжабай», «Аралы», «Алатай», «аратай», т.б.

4. xix асырдаы аза халыны лт-азатты озалысына байланысты батыр­­­лар жыры: «Сырым», «Кенесары – Нау­­­рызбай», «Исатай – Махамбет», «Бекет», «Жаножа», «Аы­бай», «Сраншы», «Сыпатай», т.б.

Эпикалы жырларды зерттегенде Е.Ыс­майылов, сіресе, тарихи жырлара кп кіл бледі. Ол Жамбыл жырлаан «Сраншы ба­тыр» туралы мааласын 1938 жылы жазып, жариялайды.аза халыны эпостарын, тарихи жыр­ларын зерттеуге арналан моно­­­гра­­­фиясын ая­тау кезеінде академик В.Жирмунскиймен ой блісіп отыранын талай крген едім. Е.Ысмайылов xviii-xix асырлар­да­ы жау­гершілік заманда туан, аза хал­ыны сырт­ы жаулара арсы кресін бейнелейтін халы поэзиясын да за жылдар зерттеп, «Тарихи жырлар» атты монографиялы зерттеу жазды. Автор мнда тарихи жырларды жанр­лы ерекшелігін анытайды. Оны баса ба­тыр­­­лар жырынан айырмашылыы – тарихи оианы немесе кейіпкерді наты фактілер негізінде суреттейтіндігін атап кр­­се­теді. Алайда, мндай жырларды на­ты деректерден, ои­алардан алшатап кететін тстары да бо­лады. Бл аынны шыармашылы иялына, кздеген идея­лы масатына байланысты дейді алым. Е.Ысмайылов тарихи жырларды трт ке­зе­ге бліп зерттеуді ажет деп таба­­ды. Бірінші – орта асырлар, екінші – xviii асыр, шінші – xix асыр, тр­тінші – XX асыр клемінде туан шы­армалар. Ол зіні 1939 жылы жазан «Батырлар жыры туралы» деген мааласында эпикалы дастандарды зір­леу мселесіне то­та­лып, осыан ­­­сас пікір сын­­­анын жоарыда айт­анбыз. Сз бо­лып отыран со­ы зерттеуінде р дуірді тарихи жырларына тоталып, оан ылыми сипаттама береді. xviii асырдан бергі жыл­дарды кей­біреулеріні ав­тор­лары да мы­тылмай, ел ау­зын­­­да саталан. Олар­ды нса­ла­ры кп емес. xix асыр­­­да туан тарихи жырларды кп­­­шілігі патша кі­метіні отар­шыл­ды саясатына арсы халы к­терілісіні сырын шертеді. Кейбір жыр­ларда аза йелдеріні де леуметтік іске, ерлік оиалара араласа бастааны крініс береді. алым xix асырды аыры мен XX асырды басындаы тарихи жырлара ерекше мн берген. Бл аза даласында Ресей импе­риясыны отаршылды, а­нау­шылды саяса­тын кшейте тскен, ашты, жт апаттары араа аяздай бат­ан, оны стіне 1905 жылы тке­рісті, орыс-жапон соысыны, бірінші империалистік соысты зардабы елді кй­зелт­кен ауырт кезе еді. Бан 1916 жылы оиа келіп ласты. азастан Орталы комитеті 1947 жы­лы 21 атарда «аза КСР ылым ака­­­де­мия­сыны Тіл жне дебиет инс­­ти­туты жмы­сындаы рескел саяси а­теліктер туралы» аулы а­былдап, онда Кенесары бастаан ктерілісті дріптеген жырлара арсы пікірлер айтыл­аны белгілі. Осыан байланысты Есааны бас­паа дайын­даан «аза де­биеті тари­хыны» фоль­­­к­­­лора арналан алашы томы­ны ол­жазбасына едуір т­зе­тулер енгізіледі. Авторлар жымы жазан бл олжазба келесі жылы кітап болып басылып шыты. «Та­рих­таы Кенесары – Наурызбай тура­лы тарихи жыр-гі­ме­лер» жніндегі та­рауды авторы Е.Ыс­майылов жоарыда аталан атал ау­лы­а арамастан, кте­рілісті жне ол тура­лы тарихи жырларды ділетті баалауа тырысты. Сол ебегінде Е.Ысмайылов: « xix асыр­ды алашы жартысындаы аза халыны лт-азатты жолындаы к­рес­теріні е бір іргелісі Кенесары а­сымлы бастаан халы ктерілісі еді. Он жыла созылан (1837-1847) бл к­те­ріліс азаты леуметтік тарихынан андай зор орын алатын болса, ауыз дебиеті тарихынан да ерекше орын алады» деп жазады. рине, мндай батыл тжырым жасау идео­логиялы жадай ушыып тран ондай уа­­­ытта лкен ылыми ерлік еді. алымны аза фольклоры мен дебие­ті тарихындаы осындай діл де батыл пікірлері кейін оны «лтшыл» деп ай­ыптап, амауа алуа себеп болды. аза фольклортану ылымында ертегілер мен батырлар жырын едуір зерттеген алым ХХ асырдаы Жамбыл бас­таан халы аындары шыармашы­лы­ы­­на да айрыша кіл блді. сіресе, жыр алыбы – Жам­былды аынды не­рін зор сйіспеншілікпен зерттеді. міріні аырына дейін одан ол зген жо. Е.Ысмайылов Жке туралы былай дейді: «Жамбыл поэзиясы – халыты брын-соды ауыз дебиетіні жаа с­а­­па­лы жиынтыы. Олай болса, Жам­­­был­ды, Жамбыл сияты таланты айта оя­нып, шыармашылыы гл­ден­ген халы аындарыны брыны фольк­лорлы, аынды дстрлермен байланысын да ашу ажет болады». Сонымен бірге, алым Жамбылды зе­гілес шкірттеріні бірі – жыр дл­длі Нр­пейіс Байанинні шыарма­шы­­лыына да кп кіл блді. 1940 жылы оны тыш жи­наына алысз ретінде «Нрпейіс аын» деген мааласын жа­зып, жариялады. Е.С.Ысмайылов 1948 жылы шы­ан «а­за дебиеті тарихында» (1-том, «Фольклор») «аза фольклоры» атты клемді зерттеуін жариялады. Е.Ысмайыловты «Аындар» моно­гра­фиясыны ндылыы Жамбыл, Нрпейіс, Иса сияты ірі нер тлаларыны шы­ар­машылыын жан-жаты зерттеуге ана емес, жалпы суырып салма аынды нер туралы брын-соды айтылып жрген пікірлерді саралап, бір жйеге келтіруде жне зіні ты тжырымдарын жасауда, сйтіп бл жайындаы ылыми-теориялы пікірлерді жинатап, тйіндеуде екені дау­сыз. Жалпы, Е. Ысмайы­ловты «Аындар» атты кітабы аза кеес фольклоры туралы ке тынысты, клемді де ылыми парасатты лкен ебек болып алды. Ол кісіні «Аындар» деп аталатын монографиясы – Ода клемінде жоары баалан­ан мра. Крнекті аын, белгілі алым бділда Тжібаев з зерттеулерінде: «Халы аындарыны нер­­леріне арай жіктеп блуде уезовпен атар Есмаамбет Ыс­майыловты да крсеткен тап­­ырлыы аз емес. Соларды бір тобын нші аындар деп атап жне олар­ды талант табиатын тсіндірудегі Есмаам­бет ебегі ерекше ымбат» деп жазды. Осы орайда Е.С.Ысмайыловты нші аындарды ерекшелігін, зіндік сипатын ы­лыми жаынан саралап ана оймай, оларды ірі кілдері туралы зерттеулер жазанын да айту керек. Мысалы, Біржан сал, кілі Ыбырай, Аан сері туралы, оларды аынды, сазгерлік, ншілік нері жайында толымды, тол­амды ебек жазды. Біржана атысты зерттеуінде Сарамен айтысына тоталып, даулы пікірлерді талдап айтумен атар, зіні ылыми болжамын сынады. Айтысты аиат бол­андыын, біра кп уаыта дейін хата тспей, ел аузында жата айтылып келгендіктен, кдімгі фольклор шыармалары сияты бастапы нсасынан деліп, згерістерге шыраанын исынды длелдейді. Есмаамбет Ысмайлов – тек дебиетте ана емес, бізді лтты академиямызды алып­тасуына, оамды ылымдарды дамуына, фольклортану саласында кадр дайындауда ерекше ебек сіірген айраткер. Сол алпы­сыншы жылдары игілікті істі басы-асында жара лаы жастыа тимей, кндіз-тні тыным таппай, жан-тнімен беріліп жмыс істеп Есаа жретін. Ол кезде жртты айтуа батылы жетпей жрген шата аза дебиетіні ерте дуірі туралы Бейсембай Кенжебаевты батыл тжырымын е алаш олдаан алым осы Есмаамбет Ысмайылов болатын. Есаа дебиет сынына да те белсенді араласты. дебиетті прозасына, поэзиясына, драматургиясына жн сілтеп, баыт-бадар беріп отырды. уезов бастаан, Есмаамбет Ысмайылов, ажым Жмалиев, Мхамеджан аратаев остаан дебиет тарихын зерттеу­шілеріні ебегі лі толы бааланан жо. Бл да бір кезек кттірмейтін іс.