Уаыт пен кеістік туралы алашы деби-эстетикалы ойлар.

озалыстаы заттар мен неше трлі рдістер кеістік пен уаытты шеберінде тіп жатады. Е жалпы трде аланда, кеістік деп заттар мен былыстарды біріні жанында біріні орналасуын айтамыз, ал уаыта келер болса, ол - дниедегі болып жатан уаиаларды біріні соынан екіншісіні келуі. Кеістік пен уаытты табиаты жнінде сонау кне заманнан бастап осы уаыта шейін, негізінен, екі кзарас алыптасты. Олар: субстанциализм - кеістік пен уаытты дниені алашы негіздеріні бірі ретінде арайды жне релятивизм (салыстырмалы) - кеістік пен уаыт озалып жатан неше трлі материалды объектілерді формалары, соан баынышты. Бірінші кзарасты негізін жасаан кне грек философы Демокрит болды. Ол зіні атомистік ілімінде дниені алашы негізін райтын екі бастаманы мойындайды: оны бірі кзге крінбейтін рі арай блінбейтін са блшектер -атомдар жне арыштаы бос кеістік. Атомдар сол кеістікте лдырап келе жатып бір-бірімен сотыысып, табиаты заттарын тудырады. Яни кеістік - субстанциялы алашы негіздерді бірі. Егер дниедегі атомдар бір стте жоалып кетсе, Дние рымайды -кеістік алашы негіздерді бірі болып ала береді. Сол заманны ірі ойшысы Эмпедокл бл пікірге арсы шыып: «Судаы балыа араызшы - онда бос кеістік жо, біра балы озалады», - деген пікір айтан болатын. Яни ол бос кеістік идеясына арсы шыты. Аристотельді ойынша да, бос уыс жо, кеністік - дниедегі заттарды алатын орны, ал уаыт - озалысты саны, млшері. Орта асырдаы ойшылдар кеістік пен уаытты дайды жасампазды іс-рекетіне тееді. Дние тпелі болып кеістік пен уаытта берілген, тек дай ана – мгілік, олардан тыс жатыр. Жаа дуірде Декарт «бос уысты» идеясына арсы шыып, кеістікті заттармен толы екені жніндегі идеясын сынды. Олай болса, кеістік пен созылу - бір. Ол заты пен уаытты айыру керектігін де айтады. заты заттара тн нрсе болса, уаыт - сол затыты ой рісіндегі крінісі. Осыан жаын кзараста Лейбниц те болды. Кеістік жне Уаыт-Механикалы козалысты карастыранда біз денені кеістіктегі орныны уаыт туіне байланысты згеретінін сз еттік. Бл екі ымны физикадаы маызы те зор. Оианьі брі йтеуір бір жерде жне кандай да бір мезгілде, баскаша айтанда, кеістік пен уаыт ішінде теді. Кеістіктен орын алмай жне кеістіктен тыс мір сретін бірде-бір объекті болмайды, болуы да ммкін емес, яни кеістік материямен тыыз байланысты. Кеістікті негізгі асиеттеріне мыналар жатады: оны шынайы бар болуы, материямен бірттастыы, шексіздігі, ш лшемділігі (барлы физикалы объектілерді зындыы, ені жне биіктігі болады). Кеістікті бір кесіндісін, яни ара кашыктыты лшеу шін сызыштан бастап, р трлі зындык лшеуіш кралдар колданылады. зындыты негізгі лшем бірлігі метр болып табылады. ылым мен техникада метрді еселік жне лестік лшемдері де пайдаланылады. дене козаланда зіні орнын тек кеістікте ана згертіп оймай, уаыт бойынша да згертеді. Уаыт материямен, озалыспен, кеістікпен тыыз байланысты. Кез келген згерісті немесе окианы бастамасы жне соы болады (тзу кесінді сиякты). Кейбір згерістер кз алдымызда басталып, к алдымызда аякталады (суды айнауы); екінші біреуі кзді ашып-жманша, лезде теді; ал шіншілері бірден байалмайды (мысалы, аашты суі). Алуан трлі згерістерді салыстыра отырып, бізді уаыт жайлы кзкарасымыз калыптасады. Уаыта катысты тез жне за, болан жне болады, азіргі ша жне болаша, брын жне жуы арада жне т.с.с. ымдар пайда болады.

Уаытты негізгі асиеттеріне мыналар жатады: шынайы бар болуы, здіксіздігі, туелсіздігі, бір калыптылыы, бір баыттылыы (уакыт тек ала карай, ткеннен болашакка арай жылжиды).

Уакыт арнаулы крал - саатты кмегімен елшенеді. рылысы жаынан саат алуан трлі болады. Уакытты негізгі лшем бірлігіне секунд алынады.

Кеістік шексіз, уаыт здіксіз боландытан, физикада кеістікті бір кесіндісі жне кайсыбір уакыт аралыы лшенеді. [1] Кеістік пен уаыт, философияда – философиялы категориялар Кеістік пен уаыт категориялары бір-бірімен тыыз байланысты, оларды бірлігі кез келген жйені озалысы мен дамуынан крініс табады. Ежелгі дуір философиясы мен ылымында Кеістік пен уаыт категорияларын жйелеу принципі згешелеу болды. Ежелгі грек ойшылдары (Платон, Аристотель) физ. нысандар мен былыстара матем. (геометриялы) сипаттама беру ытималдыын жоа шыарды. Орта асырлар ойшылы Ф.Аквинский матем. кеістік пен аыры наты физ. кеістік (орын) арасындаы айырманы ажыратып арады. айта рлеу дуірінде иялдаы геом. фигуралар жне оларды араатынасы ретінде крініс тапан кеістік ымы, атап айтанда кескіндеме неріні келешегі туралы ілімні дамуына байланысты, алдыы атара шыты. Жаа дуір ылымы мен философиясы схоластикалы дстрге арама-арсы баытты станды, кеістік туралы брыны тсініктерді жоа шыарды. Спиноза трылыты (протяженность) жалыз дайлы субстанцияны шексіз белгілеріні бірі деп арастырды; оны пайымдауынша, мнда адамны аыл-ойы танып-білетін белгілі екі нрсе ана бар, олар: трылы пен ойлау. Декарт та кеістікті трылыа тееді, оны ойлаумен бірге здігінен бар туелсіз субстанция сипатындаы материяа састырды, яни кеістікті зіні мір сруі шін бірыай жне жалыз субстанция болып табылатын дайдан баса ештееге мтаж емес мгі бар болу деп пайымдады. Декартты тсінуінше, дай мен адамзатты аыл-ойы шексіздік пен шектілік сипатындаы рухани субстанция, ал кллі физ. наты нрсені Декарт озалыс арылы жекелеген блшектерге блінетін біртекті ашытыа жатызады. Декарт физ. заттарды кеістігінен згеше баса кеістік бар деп мойындамады, сондытан геом. нысандар на сол кеістікті зінде орналасан заттар ретінде аралуа тиіс деп білді. Геом. кеістікті физ. кеістікке састыру Декартты Галилейден кейін физ. денені математиканы заты деп арауына, дене субстанциясы туралы матем. ылымды, яни механиканы жасауына ммкіндік берді. Ньютон кеістікті денелерге туелсіз жне олардан брын мір сретін нрсе деп арады. Кеістік здіксіз нрсе, сонымен атар мынадай асиеттерге ие: кеістік ш лшемді, те лшемді жне барлы баыттарда шексіз ксіліп жатады, мгі жне табиаты бойынша згермейтін нрсе. Кеістікті барлы бліктері озалмайды жне бір ана асиеттерге ие. Ньютонны пайымдауынша, шегі бар нрсе кеістікті айсыбір блігінде де болмай тра алмайды; дай кллі шексіз кеістікте бар. Ньютонны бл пайымдауын 17 -ды кптеген философтары мен теологтары, атап айтанда, Т.Мор мен Дж.Рафсон уаттады. Мыс., Мор тек ана дай мен кеістікке те трде атысты 20 асиет бар деп есептеді, олар: бірлік, арапайымдылы, озалмайтынды, мгілік, кемелдік, шексіздік, т.б. Ньютонда кеістік – жаратылан физ. дниені зінше бір субстанциясы. Ньютонды замандастары, атап айтанда Лейбниц, осы шін сына алды. Лейбниц кеістікті денелерден блек, здігінен мір срмейді деп есептейді. Ол кеістік ымы тек физ. нысандарды атар орналасуын ана крсетеді, шын былыстар мен заттарды да, ытимал былыстар мен заттарды да атынасы, мір сру реті ана бар деп пайымдайды. Жаа дуірде кеістік физ. денелермен байланысан объективті нрсе ана емес, сонымен бірге сананы немесе абылдауды жемісі ретіндегі субъективті нрсе деп те аралды. Соы тсінікті Т.Гоббс (1588 – 1679) станды, оны пікірінше, кеістік шын затты иялдаы бейнесі ана. Джон Локк (1632 – 1704) те осы пікірде болды, оны ойынша, кеістік субъективтік тсінік, заттарды сезімдік абылдау арылы алуа болады. Кант кеістікті сезімділікті ашы априорлы пішіні, яни тжірибеге дейінгі жне тжірибеге туелді емес, біра барлы тжірибеге ажетті атысушы пішін деп тсіндірді. Француз алымы А.Пуанкарені (1854 – 1912) пайымдауынша, Евклид кеістігінде мынадай асиеттер бар: ол здіксіз, шексіз, ш лшемді, бір текті жне изотропты (кеістікті асиеттері баыта туелді емес). Кеістікті тек затты, табии былыстара ана тн деп абылдау адамдарды кнделікті йреншікті сезімдерінде, ойлау машыына берік бекінген. Егер біз бір нрсені трын, енін, биіктігін, тередігін, шектілігін, шексіздігін, оын, солын, алдын, артын, т.б. тікелей лшей алмаса, онда кеістікті белгісі жо сияты болып крінеді. Адамдарды леум., тех., рухани, т.б мірі, оны трлері болмысты кеістіксіз салалары болып шыатын трізді. Оларды метрлеп, километрлеп лшей алмайсы. Сонымен атар адамдар кнделікті ойлауында зара атынастарын, оамдасуды трлерін, оларды ішкі рылымын, т.б. жатарын кеістік трлерінде абылдайды, тйсінеді, сипаттайды. Блар соны стіне адамгершілікті сипаттамалары іспетті. Біз іс-рекетті, арым-атынасты, тіпті аыл-парасатты, ой-сананы, сезім-тйсікті биік-тмен, алыс-жаын, тере-таяз, т.б. деп, яни физ. былыстарды асиеттерін ондай асиеттері жо оамды атынастара крнекі бейнелік уат беру шін састыра аламыз. Демек, кеістіктік атынастар леум. мірге, рухани лемге де тн. леуметтік кеістікті де, рухани кеістікті де зіндік лкен згешелігі бар. леум. жйені де шеті, шегі мен орталыы, тм. жне жо. жатары, биігі мен ені бар. Оларда да шеберлік немесе пирамидалы рылымдар кездеседі. Мыс., ата бір орталыа баынатын басару жйесін пирамидалы деп атайды. Ол ншейін крнекі бейне емес, ол леум. пирамида, оны басару орталыы жоары шында. Бл, кбінесе, тоталитарлы жйелерге тн. Сондытан да арапайым бара арасында тараан “дай биікте, патша алыста” деген мтел оларды шын атынастарын крсетеді. Патша геогр. алыстыта емес, леум. алыстыта. Геогр. жаынан тіпті жаын тран патшаа арапайым адамны жетуі иынны иыны, блкім, одан грі жмыр жерді он айналып шыу оайыра болар. Адамдар оамындаы дниеге дстрлі кзарасын, сол оамны леум. жйесін, т.б. алып араанда, оларды негізінде жатан ндылытарды белгілі бір кеістіктік атынастарды туызанын круге болады. Осы орайда тркі халытарыны байыры трмыс-тіршілігін, дниеге кзарасын мысала алып аралы. Оларды “Тірі – май” жйесіндегі байыры нанымдары бойынша, Тірі (аспан) – ке де, май (жер) – ана. Тркілер соларды рпаы. Аспан дниесі, ондаы денелер, сіресе, Кн тркілерді айрыша астерлеп, табынатын киелі нысандары. Аспан (тірі), сіресе, Кн адамдарды тудыран, олара нр шашып, мірді немі жандандырып, жайнататын кш. Одан ымбат, одан нды ешнрсе жо. Кннен кейінгі табынатын нрсе – май (Жер-ана). Ал жер асты, оны ойнауы – лілер дниесі, адамдара жат, орынышты, кбінесе, жаманды келетін жа. Яни тркілер шін ндылыты е бастысы – Аспан, Кн. Ежелгі тркілер йлеріні есігін немі шыыса, яни Кнні туатын жаына немесе Кнні е уатты жаы – отстікке аратан. Тркілерде алдыы, арты, о, сол жа оларды шыыса атынасына байланысты. Барлы уаытта алдыы жа – шыыс жа. Яни адамдарды леум. ой-санасында кеістікті рылымы, йымдасуы оларды е тпкі ндылытарына баынады. Демек, леум. кеістікті де з тиыы, зіні бет жаы, биігі мен тмені, зіндік ауымы бар. Сондай-а, рухани кеістік, мдени ауым, саяси кеістік деген ымдар да мірде бар, шын нрселерді крінісі. Саяси кеістік – тарихи жадайлара байланысты дниеге келген саяси жйе таралатын немесе оны саяси ыпалы жзеге асырылатын аума. Саяси кеістік ш функцияны: 1) саяси мірді алышарттарын; 2) мемлекеттерді саяси ызметіні (геосаясат) масаттарын; 3) саяси мірді алуан трлі пішіндеріні тіршілік етуі мен дамуыны экол. ортасын жзеге асырады. Алышарт ретінде ол саяси жйені ауматы млшерін жне шекарасын айындайды, экологиялы-геогр. жадайларды саяси мірді йымдастыруа, оны атарушы билік тарапынан басарылу дрежесіне, орталыты жергілікті жерлердегі билікпен байланысу дрежесіне ыпалын сипаттайды. Мыс., Еуропамемлекеттері шекарасыны кеістіктік ашытыы Батыс Еуропадаы демократия жеісі алышарттарыны бірі болды. Экологиялы орта ретінде саяси кеістік саяси жйені нышандары арасындаы байланыстарды, осы байланыстарды сипатын ой елегінен ткізуге, мыс., отарлы иеленуді немесе ыпал ету аймаын оса, кбінесе, лтты мемлекет шеберінен шыатын мемл. басару аумаы мен шекарасын тиянатауа ммкіндік береді. Саясат тілінде саяси кеістікті символикалы жне метафоралы мні бар. Мселен, “ыриаба соыс” жылдарында “Батыс” сзіні жай ана геогр. маынасы болып ойан жо, ол е алдымен скери-саяси бірлесу деген маынаны білдірді. азір “Батыс” деген сз лемдік достастыты айматы шекарасын, демокр. басару пішіні мен нарыты экономика рамдас блігі болып табылатын оамды-саяси дамуды белгілі бір лгісін сипаттайды. Бл лгіні рамдас бліктері трлі оамдар мен мдениеттерге таралып сіісуде. Жаа мыжылдыты арсаы мен басында лемдік саяси кеістік алыптасып келеді, ол трлі саяси жйелерді жаындасуымен, дамуды е тадаулы лгілеріні іріктелуімен, тайталастан шыу жне халыар. саясатта келісу жолдарын іздестірумен сипатталады, ал бл жаа лемдік оамдастыты алыптасуын айатайды. Ежелгі дуірдегі жне ортаасырлы философияда уаыт адамны дниені абылдауыны маыналы рісі трінде ынылан. Грек философиясында уаыт проблемасы сократшылара дейін-а арастырылан: уаытты оаштытары туралы алашы тжырымдаманы айтан элейлік Зенон. Ежелгі дуірде уаыт арыш мірімен байланыста арастырылды, сондытан кейде ол аспан кмбезіні озалысына састырылады. Платон уаыт ымына бкіл бар болуды болмыс пен алыптасуа ажырату трысынан талдау жасайды. Алашысы мгі жасайды, екіншісі уаытша пайда болып жоалады. Уаытты талдауа байланысты Платон ш нрсені ажыратады, олар: 1) мгі жасайтын нрсе, тумаан жне жасалмаан нрсе; 2) рашан да жасайтын нрсе (жасалан, біра летіні расталмаан нрсе); 3) уаытша жасайтын (пайда болатын жне летін) нрсе. Алашысы – Жалыз жаратушы; екіншісі – арышты зі; шіншісі – згергіш, ткінші эмпирикалы былыс. Аристотель ішінара Платон ізімен жріп, ішінара одан алыстап, зіні “Физикасында” уаыт ымына ке талдау жасайды. арышты мгі деп есептегенімен, Аристотель уаытты мгілікке жатызбайды. Алайда Платон сияты Аристотель де уаытты арышты санымен жне тіршілігімен, жалпы физ. озалыспен, ал уаыт лшемін аспан кмбезіні озалысымен байланыстырады. “Уаыт дегеніміз – лдебір озалыс пен згеріс”, – дейді ол. Аристотельді пікірінше, озалыс уаытпен, ал уаыт озалыспен лшенеді. Ортаасырлы схоластикада уаытты психологиялы талдауа, тарихилы сезімге жете мн берілмеді. Мнда уаыт логикалы-онтологиялы трыда аралды. Аквинскийді пайымдауынша, затыты пішіні уаыттан згеше трде шексіз, алайда мгіліктен згеше трде ол блінбейтін бірлік емес, рашан да заа созылады. Аквинский ойын жаластыран Ф.Суарес (1548 – 1617) ішкі уаыт (ішкі заты) идеясын рбітіп, оаш тжырыма келеді. Ол ішкі уаытты сырты уаыттан бліп алады. Орта асырларда адамзат субъектілігіні жемісі ретінде тсіндірілген уаытты салыстырмалылы сипаты жаа дуір философиясында одан рі дамытылды. Декартты пайымдауынша, заты затты бар болуымен йлеседі жне субстанция белгісі, уаыт тек бізді ойлауымызда ана берілген. Уаыт – озалысты саны: затты затыын анытайтын жалпы лшем болуы шін біз те лшемді озалысты, яни аспан денелері озалысыны затыын пайдаланамыз. Гоббс уаыт идеясын озалыс стіндегі денені бейнесінен шыарады, бл бейне абылдаушы санада алады, біра ол денені мніне атысты емес: “Уаыт заттарды зінде емес, тек ойлауда ана мір среді”. Спиноза, схоластар сияты, бар болуды екі трге бледі: “Мгілік – дайды мгі мір сруіне кзімізді жеткізетін асиет-белгі, керісінше, заты – жаратылан заттарды мір сретініне кзімімізді жеткізетін асиет-белгі”. Алайда заты уаыта самайды, ол заттарды зіні асиет-белгісі, уаыт “затты кйі емес, ойлауды модусы ана, яни ойдаы болмыс ана”. 17 – 18 -ларда заты жаратылыстар туралы дайлы ой-ниетпен, дниені жаратылуымен жне саталуымен байланыстырылады. Сондытан дайды асиет-белгісі ретіндегі мгілік пен объективтілік затыты лшеуді субъективті тсілі ретіндегі уаытты арасына орналасан. Осы “аралы” сипатына арай затыты бірде мгілікке жуытатуа, бірде уаыта састыруа бейім трды. Ньютонны абс. жне салыстырмалы уаыт туралы іліміне осындай бейімделу тн: “Абсолюттік, шынайы математикалы уаыт зінен зі жне зіні мні жаынан, лдебір сырты нрсеге ешандай атыссыз, те лшемде теді жне басаша заты деп аталады. Салыстырмалы сияты немесе кнделікті уаыт не дл, не згермелі, сезіммен кз жеткізуге болатын, айсыбір озалыс арылы жасалатын сырты, созылыс лшемі, бл лшем кнделікті мірде шынайы математикалы уаытты орнына олданылады, былайша айтанда: саат, кн, ай, жыл”. С.Кларкті тсіндіруінше, Ньютон абс. уаытты, яни затыты бейнебір згермейтін, мгі деп ойлайды, сондытан да затыты дайдан тыс мір срмейді деп есептейді. Ньютоннан згеше трде Лейбниц абс. уаыт пен кеістікті де, абс. озалысты да мойындамайды: “Мен ... кеістікті – атар мір сру тртібі, уаытты – тізбектілік тртібі деп есептеймін”. 18 -да метафизиканы сынаумен бірге уаытты метафизикалы тжырымдамалары да айта аралды. Оларды орнына психол. (Локк, Юм) жне адаулы (созерцание, восприятие) (Кант) туралы тжырымдамалар келді. Кантты уаытты идеалдылыы туралы ілімін Фихтежааша тсіндіреді. Уаытты иесі Фихтеде субстанция емес. Канттан згеше трде Фихте зіндік зат ымын алып тастап, Меннен бкіл жаратылысты пішінін ана емес, мазмнын да шыарады. Ол болмысты атынастара телиді. Уаыт “жанны затыы”, ал иял оны теориялы тсінігіні негізін райды; састы заыны – логика мен онтологияны негізгі заыны орнына Фихте арама-арсылытарды кресі заын ояды. атынас субстанцияны орнына ойылан кезде, уаыт жанны мні болып шыады. 19 -даы философия мен ылымда даму, эволюция зекті ымдара айналды. Адамзат тарихы табии-тарихи процесті аяталу кезеі деп пайымдалды. Жанды нрсені даму пішіні ретінде ынылан уаыт мгілікке жатызылмайды, жааны здіксіз туындауына, яни келешекке жатызылады. Кеістік категориясына араанда, уаыт табии процестермен ана емес, тарихи процестермен де тыыз байланысты. Уаытты аыны ткеннен келешекке арай да, келешектен ткенге арай да жылжиды, уаыт тіпті айналмалы, брандалы озалыс та жасауы ммкін. йткені ол озалысты объективті сипаттамасы, оны сипаты озалысты табиатына байланысты. Оны себебі: келешекке бізді бгінгі болмысымыз ана тпейді, оан ткен болмысымыз да теді. Сонымен бірге келешек болмыс та бгінгі арылы ткен болмысымыза ауыса алады. Бгін рашан да ткенні бгіні рі келешекті де бгіні, ол ткен мен келешекті ажыратып ана оймайды, сонымен бірге екеуін сабатастырып та трады. Бгінгіміз ткеннен шыан. ткен жо болса, бгінгі де жо, ерте де болмайды. Онда жалпы уаыт та жо. Уаыт жо болса, озалыс та жо, мір де жо. Ал адамны психикасы, жан дниесі, санасы шін мны зі оны жады жо деген сз. Яни ол зіні кім екенін, басаларды, оршаан дниені ол шін кім, не екенін жне зіні олар шін кім немесе не екенін білмейді, сезбейді. Демек, ол адамды асиеттен марм. Бл ткенні, боланны бізде, болмыста ешбір ізі алмааны деген сз. Онда боланды еске тсіру, оны ой-сезім арылы болса да айта бастан кешіру болмайды. Яни психиканы, ойлауды, “менні” ттастыы жоалады. Мыс., психикалы жан ауруына шыраандарда бір-бірімен байланыссыз зік-зік психикалы процестер ана алады. азата мндайларды мгрт деп атайды.[[Ш.Айтматты романындаы з анасын танымай лтірген мгрт л е алдымен жадынан айрылан. з жадында уаыттан айрылу санадан айрылумен бара-бар. Сондытан уаыт кері брылмайды деу, ол тек бір баытта деп тсіну озалысты тек сырты пішінін ана адаудан шыады. Кеістікті уаыта ауысуы немесе уаытты кеістік міндетін атаруы леум. дерістерде, адамны мірінде нерлым айын крінеді. Тарихта р трлі дуірде р трлі ркениетте тарихи уаытты бкіл ішкі рылымы згеріп жатады. Мыс., ежелгі ауымды рылыс пен жаа дуірді осы трыдан салыстырып крелік. ауымды рылысты кбіне дстрлі оам дейді. йткені ол дуірде адам мірі тгелімен дерлік дстрлермен, дет-рыптармен реттеледі. Дстрлер мірдегі рбір жадайда, р істі адамдарды алай йымдастыруын, не атаратынын бге-шігесіне дейін тптіштеп белгілеп оюа тырысады. ауымды мірді осы ерекшелігіні негізінде адамдарды андай негізгі ндылыа мтылатындыы жатыр. Ол рулы-тайпалы ауымдасу, яни ауымдасуды негізінде ата-аналардан тараан адамдарды бірлігі жатыр. Бл оларды тіршілік етуіні негізгі жолы. Яни олар шін бл тпкілікті ндылы. Рулы оамны адамы бкіл лемні рылу аидатын да туысты бірліктен креді. Сондытан да ежелгі тркі ауымы шін Аспан (Тірі) – ке, ата, ал жер (май) – ана. рбір рпа аталарды орнатан тртіптерін, жол-жосындарын асиет ттады. Оларды блжытпай айталап, іске асырып отырады. Мндай оам жаа нрсеге мтылмайды. Келешек олар шін мірді згертуге, жаа атынастарды енгізуге келмеу керек, келешек – брыныа немі айтып оралу, соан кш салу. ткен дуір, яни аталар дуірі – алтын асыр, ол мірді айнымас эталоны, лгісі. Жетілгендікті, жасылыты брі де ткенде алды, сондытан адамдар рбір ісін, ойын ткенні таразысымен лшеп, соны кзімен арап, зін сонымен бірлікке жеткізуге тырысуы тиіс. рине, адамдарды кнкріс рекеттері, халыты сіп-нуі, т.б. згеріс туызбай оймайды, брыны атынастарды ыдыратып, лсіретеді, жаа атынастар келіп жатады. Біра оларды тпкі мтылыстары брыныдай, яни уаытты жрісі айналмалы. Онда ткен де, бгін де, келешек те бар, біра уаытты негізгі аыны немі ткенге айтып оралу. Мнда бгінні зі – ткенні бгіні, ал келешек немесе ерте – кешегіге нерлым жаындау. Бір сзбен айтанда, бл ауымды адамны леум.-рухани кеістігі, себебі адамдарды дамуы шін уаыт кеістік рлін атарады, адам уаыт шеберінде дамиды. 17 – 18 -ларда басталан жаа дуірді уаыт аыны соншалыты басаша боландыы себепті ауымды ркениетті зерттеген осы жаа заманны кптеген ойшылдары оны ішкі логикасын уелде тсіне алмаан. Уаытты аыла сиымсыз крінетін айшылытарын кейбір ойшылдар тсінуге соншалыты иын метафизикалы жмба деп есептеген. ауымды дуірді ішкі серпіні, негізгі ндылыы ткенде болса, жаа дуірде ол ндылы келешектен крінеді. Бл дуірді адамдары немі дерлік ала мтылуды ертеге мтылу деп біледі. Длірек айтанда, олар ерте деп кешегіні немесе бгінгіні сатап, ныайта тсуді емес, орныан алыптан оны згерген алпына арай мтылуды тсінеді. Бл, кбінесе, адамдарды санасында толы айындалан, оларды здеріні алдына аны ойан масатынан грі, здері де біле бермейтін, кейде тіпті сезіне де бермейтін мтылыстары. Бл мтылыстар кп жадайда бейсаналы алыпта. леум. серпінде ала шыан бірінші баыт – даму. оамды санада ол деріс (прогресс) деп аталады. рине оамда бан арама-арсы баыт та бар, біра деріс басты баыт. Осыан орай уаыт аыны згеріп отырады. Ол енді ткеннен бгін арылы келешекке (ертеге) жылжиды. Керісінше аын да бар, біра ол осы негізгі баытты тасасында алады. Адамдар ткенді, бгінді тек ткінші кезе, ертеге туді дайындыы, соан апаратын тепкішектерді бірі деп арайды. Егер брын, ауымды мірде бгін мен ертені мнділігі оларды ткенге атысынан аныталан болса, енді, керісінше, ткенні, кешегіні жне бгінгіні мні оларды келешекке, ертеге атыстылыына байланысты. Уаытты аыны оны негізгі баыты жаынан араанда бір тзуді бойымен тартылан, оралмайтын рі айталанбайтын озалыстай. Уаыт оралмайды дейтін тсінік осындай леум. озалысты нтижесі. Осындай мтылысты аынындаы адамдар шін кешегі мен бгінгіні баасы лдеайда кемиді. рине, келешекті бейнесі адамдар шін р трлі бола береді. Біреулер шін ол – баю, екінші біреулер шін – билік, шінші біреулерге келешек оамды рылыс, т.б. Бгінгі анааттандырмайды. Бай – байи тсуді, биліктегі билігін арттыруды асайды. Болаша адама аласыз жат нрсеге айналанда, ол бар нрселерді брін де, е алдымен, адамны зін де рбандыа келтіретін аждаїа сынды сипат алады. Мндаы аыла сиымсыз нрсе – ол жеткен нрсені ешайсысы, кеше ана армандай болан жетістік, дегей, т.б. енді адамды анааттандыра алмайды, йткені ол келешек болудан алады. Ол енді бгінге айналды. Ал шын ндылы, бірден-бір баалы нрсе – келешек. Сондытан бгінгіге айналан келешек зіні мнінен де, баасынан да айрылады. Оны аыла сиымсыздыы (парадокс) – келешекті айын бет-бейнесі жо абстракцияа айналандыы. Келешек, анша мтылса да ешашан ола тспейтін блдыр саым болып шыады. 20 -ды басынан бастап физикада ашылан жаалытар Кеістік пен уаытты зара байланысы, бір-біріне туелділігі жніндегі жаа кзарастара алып келді. сіресе, А.Эйнштейнні салыстырмалылы теориясы лкен жаалы келді. Ол микроблшектерді кеістіктегі озалысы сулені жылдамдыына (секундына 300000 км) жаындаан сайын оны массасы шексіз лая беретіндігін жне ол блшекті трыны да ысара тсетіндігін длелдеді. Сонымен атар биол., оамды ылымдарды жетістіктері озалысты органик. жне леум. трлерінде кеістік те, уаыт та, тіпті басаша сипатта болатынын крсетеді. леум. мірді ыраы бізді заманымызда лдеайда шапшадады. згерістерді тым баяу туіне йренген адамдар кп жадайда жаа дуірді екпініне бейімделе алмайды. Сондытан Кеістік пен уаытты да материя сияты адамдарды дниеге атынасынан ошау арап, тек табиаттаы адама атысы жо заттар мен былыстарды асиеті деп тсіну – мселені филос. трыдан арау емес, физика, т.б. жаратылыстану ылымдарыны трысынан арау болып шыады. Блай арауды дниеге кзарасты мні жо. Философиялы пайымдау кеістік, уаыт, озалыс жне болмысты бірлікте екенін крсетеді. Блар болмысты зіндік айындытары. Болмысты е жалпы, е абстрактілі айындытарынан адам брыныдан да грі натыра, мазмны крделірек айындытарына рлей береді. Соны негізінде айындытарды бейнелейтін ымдарды анытайды. Бл диалектикалы ойлау жолы