М.Маауин прозасындаы замана шындыы.

азіргі аза дебиетінде - М.Маауинні есімі мен ебегі айрыша аталады. сіресе, кейінгі кезеде жазылан туындылары елдік мселелерге, тарихи шындытара негізелуімен айрыша маыза ие.

Мхтар Маауинні туелсіздік жылдарында жазан шыармалары жаа таырып, тарихи оиа, кркемдік лемімен мнді болып табылады. лтты рухты асатататын тстары да мол. лемдік дебиетке трік рухыны тыныс-демін келген аламгерді соы кезде жазан кез келген шыармасы тарихи м формалы трыдан млде крделі, діс-тсілі де тосын. Халы мрасыны нарлы да айшыты белгілері мол. Кпшілікті тылсым табиатымен ызытырып, баурап алады.

Кркем шыарманы талдауды жолдары кп. Характер жасау, образ шындыы, сурет байлыы, тіл шеберлігі, психологизм молдыы трысынан араанда, Маауин жеткен биік те басын сол дуірден, сол шыармалардан алады. Бл трыда - «Аласапыран», «Алдаспан», «лтсыздану раны», «Ккмнар», «Шаан шері», «ара ыз», «асыр брі», «йел махаббаты», «Жарма», «мырса ырын», «ыпша аруы», «осааш» секілді туындылары жазушыны шыармашылы ізденісі жолында едуір маызы бар [1, 238].

Крнекті аламгер М.Маауинні мірі мен кезеіне, шыармашылы жолына жіті зер салса, лтты мрата, замана шындыына айрыша мн беретіндігі тере танылады. Бдан байалатыны, белгілі аламгерді лкен жне кіші жанрлар бойынша жйелі жмыс жасайтыны, оны брінде де лт пен заман мселесі зара сабатастыта сз болатыны айын аарылады.

аламгер шыармаларында аза оамындаы леуметтік-саяси келесіз былыстар, атап айтанда лтты ндылытарды аяасты болуы, тасбауырлы пен имансызды, ата ділінен жерінуі, ара халыты дрменсіз халі, бір сзбен айтанда туелсіз жас мемлекетті бгіні мен болашаына кедергі келтіретін алуан трлі кеселдер бкпесіз сыналады. Біра бгінгі мір-тіршілігімізді кнделігі секілді бл шыармалар фольклорлы айшыты бояулармен, жаа таырып, згеше баяндалады.

М.Маауин шыармаларын зерделей оыан ркім-а оны зі жасаан, зі тудыран сздерді де аны аарар еді. Сзді ойнату, сзді нрландыру, сзді мінездету, сзді суретке айналдыру оай емес. Оан да белгілі млшерде длдік керек, ебек ажет. Жазушы абдеш Жмаділовті «аза дебиеті» газетіне сйсіне жазан мааласында: «Тіл, стиль жніне келсек, Маауин олтабасы барынша айын, оны жй мтінінен-а ешкімге шатастырмай танып алуа борлады. Онда оса арасында бос жретін, басы арты, бралы сз кездеспейді. Кбенсіген кбігі жо, біріай блшы еттен тратын таза проза. Мхтар шыармаларыны баса тілге аударыланда азайып-апшымай, алпын сатап алатыны да сондытан. Стиль – жазушыны зі, болмысы мен мінезі. Мхтарда бізді кбімізде жетіспейтін тас-тйін жинаылы, бастаан ісін аяына жеткізбей тынбайтын айсар табандылы бар. Жазушы «Аласапыранда» пайдаланан кне сздерді, немесе жаадан жасалан тіл орын тгел терсек, ттас бір ызы ебек шыары кмнсіз...»

Ал, профессор Трсын Жртбай Мхтар Маауин шыармашылыы жайында з наты баасын былайша берген болатын: «Шындыында да, «ос ааш» жазылана дейінгі жазушы Мхтар Маауин бір баса да, «Тамыз гімелерінен» кейінгі жазушы Мхтар Маауин бір баса. Мнда жазушыны «мені» басты кейіпкер дрежесіне ктерілген, ал негізгі, осалы, стеме, жанама сюжеттер сол «Менге» ызмет етеді. Жазылу мнері – р трлі ыраа рылан, баяндау тсілі – былмалы, деби дістері – алмаайып, алмасып отырады, шендестірулері – шира рі крделі, тспалдары тылсым, емеуріні – екі-ш мнге ие, нысанасы – рі биік, рі тере, оиаа – зін де, зіді де араластырып, уаытпен кеістікті желісімен жетектеп, илы – илы серде алдырады

М.Маауинні прозасында елдік, тарихи сипат мол. Жазу ісінде де ерекшілік бар: «Кейде жрдек жазу мнері тасырап барып, айтадан екпін алады. Саыныш пен кінішті зіне де бірде кекесінмен, бірде мысылмен, бірде жылы жымиып арайды. Оианы басталуы, дамуы, кркемдік шешімі, нысаны ат-абат атталып, кркем ойды салмаы сомданып шыа келгенде шап-шаын гімені салмаы шартабатай ауыр тартады. Лирика мен мысыл араласан осындай крделі кркем иірімде тлаланан р аарманны райсысына орта бір сипат тн. Ол – сол кейіпкер леміні ос жарылуы. Яни, лгі аарман бір оыаныда жазушыны зіні «мені» сияты сер алдырады. айыра оыаныда ол млдем баса, антиаарман болып шыады. Мысалы, «Травенні гімесіндегі» ажалды бейнесі, тіпті, «Одаай гімелердегі» р оиа осылай жинатала жмырланан.

Ал «мырса-ырын» мен «ос ааш», «Тадыр жазуы», «Кмбез», «Оралу», «Бір нзік суле», «Е здік оушы» гімелеріні тспалы мен емеуріні атпар-атпар. Бір жаты, бір сезімді, бір тйсікті кейіпкер жо. Махаббат пен адауатты ортасында алмаайып кй кешкен тадырды жанкештілерін байаймыз» [3, 15].

Еске тсірсек, жазушы М.Маауин «уырша» деген гімесіне азіргі ел ішінде айтылатын жансорыш (вампир) йел туралы хикаяны (демонологияны) арау етеді. «уырша» - М.Маауинні жазушылыын ертеректегі жазан туындысы «йел махаббатымен» байланыстыратын жасты кешуі туралы хикая. Е стті гімені бірі. Баяндау мнері де, рылымы да, сюжетті дамуы да мнді.

аламгерді «Тамыздан кейінгі» гімелерінде сарказмды сыпат басым. «Тура биде туан жо, туанды биде иман жо» – деген тмсілді еске тсіретін тстары кп.

«ылмыста» ататы бір тарихшы зін орлаан зынсираты йелін тарамын деп суа кетеді. Сйтіп, лт мддесін жалан бибауырмалдыа рбан етеді. мір кріністері, шындыы мол.

Жазушыны «Подонок» атты гіме туелсіздік жылдарындаы «подоноктік» сатындыы. Дние жзі тарихшылары жиналан симпозиумдер мен конференцияларда: азаты туелсіздік алуы – засызды. Олар ел бола алмайды. аза тілі диалекті ана. Ресейсіз мір сре алмайды. йткені, бл лт – л болу шін жаратылан лт. Мен жабайылардан шысам да жабайыларды тілін йренуге арланамын, – деп жар салады. Оымыстылар оны мжілістен уып та шыады. Сйтіп, шет елде сйкімі кеткен Подонокті баы елге келген со, керісінше, рлей тседі. Есірген Подонок – «азасыз азастан» деген ран ктереді. «Елді тыныштыын ойлаандар» оны бл рекетін мал кріпті – міс. Біз оианы сырты аасын ана баяндап отырмыз. Ал мтінні ішіндегі кркем оймен шендестіріле берілген сарказмдарды уыты тла бойыды ышыма шаандай дуылдата шымырлатады [3, 17].

«Талайсыз гiмелер» – циклды туындылар. «Талайсыз» деген не сз? Бл – «баытсыз» деген сз. Демек, «баытсыз гiмелер». М.Маауин да зiнi «Талайсыз гiмелерiнде» лтты асiреттердi сз етеді. Мселен, «ара лйлек» атты шыармасындаы бас кейiпкер за жылдар Чехияда болып, кезектi демалысында Шыыстауды сыртындаы, Баанас зенiнi бойындаы зiнi туан ауылына келедi. «ызыл кiтапа» баяыда енген сирек сты «тымымен тздай рып, жойылып кеттiге» санап жредi екен. Сйтсе, ара лйлек жойылмапты. Аман екен: Баанасты бойындаы иын жартасты уысына я салып, балапанын ргiзiп жрiптi. ара лйлектi де, оны балапандарын да бас кейiпкер з кзiмен кредi.

Туынды табиатына ілсек, «ара лйлектi амын айтып отырсы-ау, алы азаты жнi не болма?» деп бiр сауал тастап алады да, сты бiр нсiлi ретiнде жойылудан аман алан ара лйлектi тадыры мен лт ретiнде жойылуа бет алып бара жатан азаты тадыры салыстырылады: «Киелi ара лйлек мгiлiкпен бiрге жасап келедi екен. Ендi жоалса, обалы адама ана. Ал айран аза... Обалы кiмге деймiз? рi ойлап, берi ойлап, аыры таптым. атерден сатанып, ясын алыс айма, онда да ол жетпес тас ияа салатын ара лйлек рлы тйсiгi болмаса... бл азаты бар обалы зiне. Адап трсаыз, алауы да, тiлеуi де зiне арсы. Бгiнгi бар iсi – ертегi тiрлiгiне айшы».

Ендi Мхтар Маауинге параллель жасай отырып, бiз де жазушымен бiрге жарыса ойланып крелiкшi: шынында да, неге блай? Неге с екеш с рлы (ара лйлек рлы) тйсiгiмiз жо? с екеш с та зiн-зi сатай, орай алады екен ой? Бiзге не болды? Бiздi неге соншама ара басты? Жер-жаанны жзiнде зiнi тiлеуi зiне арсы, зiнi алауы зiне айшы келетiн азатан баса лт бар ма екен, сiр? Бгiнгi птуасыз, парысыз iсiмiздi (жаппай лтсызданып жатуымызды) ертегi тiрлiгiмiздi ойран-ботасын шыаратынын неге ойланбаймыз?.. [4, 182-189].

«ос аашта» дала философиясымен азаты тадыры сз етіледі. Мнда лирика да, сыншыл сезім де, емеурін де бар. Кешегі даланы кркі болан Бйтеректер айда? ос ааштар айда? Мараска Маауиялар айда? Оларды басына жай ойнатан кімдер? О, ос Ааш! Бл гімеде аспан мен дала, ата мен бала, арман мен мір арасын байланыстыран лы асар бар. Ол асар жазушыны ішкі асарымен астасанда мгілік ел туралы сарына айналып кетеді. ос ааш – ос мір, ос тадыр, ос лем, ос оам. ос ааш – фни мен баиды арасындаы лы сарынды тамыр. Ол – мір аашы, кне тркіше - Мыан аашы. Ол – тамыры ккке, жапыраы жерге араан жазмыш аашы. гімені оыанда осындай ассоциациялы коллизиялар ойынды армап алады.

М.Маауин кейіпкерлері – бгінгі замандастар. Жазушы соларды іс-рекеті, мінез-лы, кзарасы арылы бгінгі мір шындыын суреттейді. Тарихымыза да ой тотатып арайды.

дебиет – семдік лемі. Кркемдік айнары мол. Тере иірімдері кп. аламгер М.Маауинні шыармашылы мрасыны да адір-асиеті уаыт озан сайын арта бермек. Жазушы шыармашылыыны маызы да осында.

Билет

Билет

1. Асаты пен орыныш (Чернышевский пікірі).Эстетикадаы семдік деген тсінікті бір категориясы асаты екендігін білеміз. Оларды арасындаы орта асиеттерден баса бір-бірінен елеулі айырмашылытары да бар. Орта асиеттері негізінен семдік пен асатыты жаымды эмоцияларына байланысты крініс табады. Соан арамастан эмоция (кіл-кй) мазмны жаынан (мазмны дегенді дейі атап отырмыз) зіндік ерекшеліктерімен дараланып трады.

Н.Г. Чернышевский зіні «нерді аиат шындыа эстетикалы атынасы» деген ебегінде асатыа: «Асаты деген – адам зімен салыстыранда нені орасан зор деп таныса, немесе андай да да бір былысты аламат кшті деп білсе, ол – сол», – деп анытама берген екен. Асатыты даймен теестіруді соы ХІХ асырда кптеген идеалист-эстеттерді оны эстетиканы бір категориясы ретінде танудан бас тартуына келіп сотырды. Материалист-эстеттерді ішінде орыс алымы Н.Г. Чернышевскийді орны ерекше. Асаты былысынан дайшылды тсінікті сыпырып тастаан философ асатыты реймен байланысын теріске шыарды. Сонымен атар ол асаты пен семдік арасында да ешандай байланыс жо, бл екеуі млдем екі баса тсінік деп ателесті. Ол семдік эстетикалы былысты сапалы асиеті, ал асаты санды асиеті деп шатасты. Орыс философы семдікті асатытан бліп арастыра келіп, тек семдікте ана емес (сынсыз) жаымсыз нрседе де асаты болады деген млдем исына келмейтін тжырым жасады. Теория рашан да тжірибеге сйенеді. Эстетикалы тжірибе алаы- нер,ал лы нер- рдайым асатыты пайда болатын кзі адамдарды азаттыы екенін крсетіп келді. Ежелгі Мысырлытар адамдара егін егуді йреткен жасылы дайы Оперисті спеттеді. Бл жерде Оперисті асататып тран креске шыан батырлыы ана емес, адамдарды баыты шін жанын пида етуі. Мнан шыатын орытынды, басына тскен ауыр айы-асірет кез келген адамды асатата бермейді. Халы, Отан шін жасаан ерлік, адамзат ккейіндегі лаш ру,т.б.азаптанулар арылы асатыа алып келеді. Мысалы тарихта зін махаббат шін рбан еткендер аншама?! Олар здері мір срген ділетсіз заман талабына арсы шыты жне оларды істерін халы олдады. Асаты адама орыныш та келеді. алай десек те, асаты семдік сияты бізді кіл-кйіміз бен санамызда жаымды сер алдырады. Асаты аса зор,мнді оиалара жетелейді. Асатыты семдіктен е басты айырмашылыы- ол ешашан клкі шаырмайды, оан ойлылы тн.

2. Шыармашылы туралы азіргі пайымдаулар.азіргі шыармашылы, проза мен поэзияны жай-кйі, даму дегейі туралы алам тартып жрген жазушылар аз емес. Оларды атарына Дидар Амантай "астерле мені", мірхан Балыбек "асыр дай болан кезде", Трсынжан Шапай "Шын жрек- бір жрек", Трлыбек Ммесейіт "Дидар" шыармаларын жатызмыз. Онда азіргі кезедегі жазушылар мен аындарды беталысы жайында сз болады. Жсіпбек орасбек "Кітапхана" атты бадарламада дебиетті жай-кйі сз болады. Оан оса азіргі шыармашылы туралы нды пікірлер айтып жргендер атарынан шірбек Сыай, Таласбек семлов, Смал Елубай, лыбек Ергбек есімдерін атай аламыз.

3. Т.бдіков прозасы кркемдік ерекшеліктері.Тлен бдіклы- прозашы, драматург, аудармашы. "ке", "Оралу", "Тоза оттары жымыдайды" повестеріні, "онатар", "О ол", "Жат перзент",т.б гімелерді авторы. лем дебиеті классиктеріні жекелеген шыармаларын, грек аыздарынан ралан "Эллада ерлері" атты кітапты аза тіліне аударан. Тлен бдіков- жртшылы жоары баалаан, шыармаларын кпшілік сйсініп оитын аламгерлерімізді, дебиетіміздегі постмодернизм баытыны негізін салушыларды бірі. "Парасат майданында" психологизм,адамны жан-дниесі,ішкі сезімдері суреттеледі. Батыс дебиеттануында бар адамны іштей екіге блінуі туралы шыармалар аза дебиетінде тыш рет Т.бдіков шыармаларында крініс тапты. "О ол" гімесінде Алманы мірі суреттеледі. Онда ызды о олы зіне баынбай, аыры тбіне жетеді. Символикалы трыдан ызды екіге блінуі сипатталан. "онатар" гімесінде жаа мен ескіні тартысы суреттеледі де (Ерабыл шалды баласы Сапабекті орысшаланып, шала немересін де жаындатпауы), жаа ескіні жееді. "Тоза оттары жымыдайды" повесінде басыны сзінен аллегория, яни тспалдауды кездестіреміз.Басы: "Бізді тайпамыза лы індет келе жатыр"-дейді. Мндаы індет деп траны- лтшылды. Жалпы, Тлен бдіков прозасыны кркемдік ерекшелігі туралы туралы сз боланда, е алдымен- психологизмді тілге тиек етеміз.

Билет.

1. нерді адам сезіміне сер ету ерекшелігі.Эстетиканы талдап, саралайтын басты мселесі – нер мен мір. нер деген не? Ол – адамзатты, оамды санадаы идеологияны формасы. оамды сана ретінде нер ылыммен атар трады. Оларды бейнелейтін объектісі де біреу: ол – мір, аиат шынды. Оларды орта асиеттері мнымен ана шектелмейді, сонымен атар оларды оамды ызметтері де сас, нер де ылым сияты мірді танытады, аиат шындыты крсетеді. Кез келген шыармадаы шытырман оианы кптеген элементтері аламгерді з басынан ткізген мірлік материалмен астасып жататыны рас. Суреткер зі крген, жан-тнімен сезінген шындыты ана адам таданарлытай реалистікпен слу етіп суреттей алады. Аиат шынды жо жерде тере мазмнны болуы ммкін емес. Кез келген нер туындысы белгілі бір идеяа рылады. аламгер зі крсеткісі келген мір шындыында нені теріске шыарып кім айтады, нені мада етіп насихаттайды, содан келіп идея туады. Кейде суреткер з идеясын тура, ашы айтуы ммкін, онда оны шыармасы ашы тенденциялы сипата ие болады. Ал кейбір шыармада автор зіні тпкі ойын ашып крсетпейді, зі танытысы келген шындыты кесімін оырмана алдырып кететін жадайлар да кездеседі. Біра соны зінде де суреткер шыарма идеясын толыымен оырман еркіне алдырды деп айта алмас едік. Себебі суреткер образ жасау барысында-а оларды арым-атынасы арылы зіні андай идеяны мрат ттанын аартып ояды. анша жерден суреткер з ойын бркемелеп, нені мрат ттанын байатысы келмегенімен, авторды неге немесе кімге бйрегі брып транын анытауа болады.Кркем туынды бірінші сезімді озайды, оырманды р алуан эмоцияа жетелейді, соны негізінде барып белгілі бір ойа тратандырады. нерді сер ету ерекшелігін былайша тсіндіруге болады. Кркем образдаы рационалдылы (аыл-ой) эмоционалдылыпен рдайым здіксіз байланыста болады жне сол эмоционалды трыдан бааланады. Демек, нер туындысын баалауда аыл-ойдан грі сезімні ызметі жоары екендігі баяыда длелденген нрсе. Кез келген кркем шыармада тартыса тсуші екі тарап кейіпкерлерді сол шыармадаы мір былыстары мен тіршілік болмыса атысты ойлары, негізінен, сол аармандара з атынасын крсететін авторды пікірі екендігін теріс дей алмаймыз. Мндай ойлар тілден крінеді, ал тіл – суреткер шін аиат шындыты зі. Біра ылым тіліне араанда деби тілдегі ойды рдайым эмоционалды бояуы алы болып келеді. Эмоционалды бояу деби тілде былту мен айшытауды жне фонетикалы, интонациялы кркемдеу ралдарын молынан пайдалануды серінен пайда болады. Соны нтижесінде тіл ойды да, сезімді де еркін жеткізе алатын кркем тілге айналады. Тілді осындай асиетін тере тсінген Н. Чернышевский: «нер жай гімеге, соны ішінде ылыми гімеге араанда з масатын лдеайда аны та сенімді жеткізеді. Бояуы аны айшыты суреттер бізді санамызды аса нсаулар мен ра баяндаулара араанда лдеайда тез баурап алады, айналадаы заттар мен былыстарды сырын барынша аны етіп танытады, ойа онымды етіп тсіндіреді», – деп жазан болатын.

 

 

2. нер туындысындаы сюжет,композиция.Сюжет пен композиция сыр-сипаты кл-ксір, орасан нзік рі крделі творчестволы мселе. Сз неріндегі шешуші нрсе- сурет деу аз;сз неріндегі шешуші нрсе- жай сурет емес, жанды сурет,яни суретке,бейнеге адам тура "олмен тртіп алысы келгендей" тірлік дарытатын имыл-рекет. Сюжет пен композицияны сыр-сипатын, міне, дл осы ымны трысынан тану ажет. Сюжет- (французша-зат) кркем шыарманы мазмнын ашып, мазмнды пішінге кшіруді негізгі трі, жолы немесе тсілі. Егер кркем шыарманы мазмны трліше мінездер мен типтерді зара арым-атынасынан туан шынды, мірлік оиалар тізбегі десек, осыны зі сюжетте адамдар мен заттарды ттасан ішкі-сырты имыл-рекет жйесі ретінде, кдімгідей озалыс, белгілі бір даму стінде крінеді. Сондытан сюжет- жалпы аланда, адамдарды зара арым-атынасы,байланысы,айшылытары,жек кру,жасы кру,р характерді,типті су, жасалу тарихы. Сюжетті жаны мен жрегі- тартыс. Ал тартыстан сюжет рап, алыптастыратын- композиция. Композиция- (латынша-растыру,иыстыру) бірер сзбен айтанда, кркем шыарманы рылысы, деби шыарманы сырты тріні ана симметриясы емес, сонымен атар ішкі сырыны да гармониясы. нер туындысында бтіндік болуы шарт. Ал кез келген шыарманы тымды басталып, зады дамып, жасы аяталанын тйсіну, оны идеялы-таырыпты негізінде немесе мазмны мен пішініндегі сыр мен сымбатты табии ндестігін сезіну- оырманны жан-дниесіне сол шыарма дарытан эмоциялы жылылыты,эстетикалы слулыты бір алуаны; бл туралы р нрсені болмыс-бітіміне тн пропорция сол нрседен бізді санамыза дарыан слулыты бір алуаны болып табылады деп В.Хогарт те дл айтан. "ле бе, драма ма, картина ма, н бе, симфония ма, брібір,- дейді Л.Толстой,- йтеуір наыз кркем шыарманы мн-мазмнына заым келтірмей небір шумаын, небір крінісін, небір фигурасын, небір тактысын з орнынан алып, баса жерге оюа болмайды". Осыны брі- шебер рылан композицияны нтижесі.

3. З.Серікалиевті деби-сын ебектері.Зейнолла Серікалиев- дебиетті сын саласына ерен ебегі сіген аламгер. Оны сыни маалалары мен зерттеулерінен тратын "А жол" атты ебегі жары крген. Ол ебегінде бдіжміл Нрпейісовты "ан мен тер романынына сыншылы кзарастарын білдіреді. Онда басты кейіпкерлер- балышыларды мірі, трмысы, арым-атынастарын оырмана суреттеп жеткізген жазушы шеберлігін тілге тиек етеді. Эстетикаа атысты, семдікке атысты ой-пікірлері туралы айтар болса,тмендегідей. Слулыты, семдікті тану шін арнайы ылым саласы – эстетика пайда болан.

семдік мселесі эстетикадаы е басты нрсе ана емес, ол е негізгі жне айындаушы нрсе. семдік деген не, оны діретті кші мен тылсым табиатын алай тсінуге болады деген сауалдардан эстетика ылымы пайда болан. Кез келген эстетика теориясы туралы толам мен пайымдау болан жерде міндетті трде семдік мселесі сз болады. семдіксіз, слулысыз эстетика деген ым да жо. Сонымен атар ол ешашан да бір орында трып, дамылдап алан емес. рдайым даму, згеру стінде. Ерте заманда да солай болан, азір де солай.Ол туралы азаты белгілі дебиеттанушысы, талантты сыншы-алым З. Серікалиев былай дейді: «Кркемдік трысынан дние сырын игеру – жаратылыс шындыына, р нрсе, р былысты мн-маынасына талдау, саралау жолымен жай ойлана ілу ана емес, ол – е алдымен кллі демілік лемін, слулы сипатын бар табиатымен беріліп жан-жаты тану, рухани жан жылуымен егжей-тегжейлі сезіну. Платон мен Аристотельден бастап асырлар бойы адам баласы, аыл-ой, парасат осы дние кркі мселесі тірегінде збей толанып келген. Бл таырыпа байланысты азіргі заман эстетикасында да пікір таласы толастап крген емес. Мны байыпты шешу – кркемнер азынасыны бір жмба тылсым пиясын ашу деген сз».

 

Билет