Тиімді таматануды негізгі стындары. Таматану режимі
1.Энергия балансын сатау- организм жмсаан энергия шыынына белок, май, кмiрсу алмасуы нтижесiнде алынан энергияны сйкес болуы.
2. йлесiмдi таматану концепцияларын адаалау - адамны мiр сру ортасындаы жадайа, жасына, жынысына, ебек ету ауырлыына, лтты ерекшелiктерiне сай, таамды заттектердi санды жне сапалы арым-атынасын адаалау.
3. Таматану режимiн сатау- асты тулiктi белгiлi бiр уаыт аралыында, таматану тртiбi кнiне 3-4 мрте, ертегiлiк жне тстiк аста тулiктiк рационны 2/3 рауы тиiс.
Тиiмдi таматану арылы адам организмiне те ажеттi пластикалы, энергиялы заттектер тааммен тсiп отырады. Организмге ажеттi нутриенттердi млшерi адамны мiр сру ортасындаы жадайа, жасына, жынысына, ебек ету ауырлыына, лтты ерекшелiктерiне байланысты есептеледi. Денi сау, орта жастаы, орташа ебекпен шылданатын адама тулiгiне 2800-3000 ккал энергия ажет. Энергия кзiне негiзгi таамды заттектер жатады. Олара белоктар, майлар, кмiрсулар жатады, оларды йлесiмдi зара атынасы былайша 1:1,1:3,5-4 сипатталады. Организм ажеттi энергияны 12-15% белокпен, 30-35% майлармен, 50% кмiрсулармен тейдi, яни 80-90г.белок, 90-100г. май, 350-400г. кмiрсу
Тиiмдi таматану шiн организм зi ндiре алмайтын, яни алмастырылмайтын таами факторларды зара йлесiмдi млшерде кнделiктi тааммен абылдап отыруы керек. Организмде ндiрiлмейтiн заттармен амтамасыз ету шiн сiмдiк майларында КМ, липотропты амин ышылдарыны адаалап, жануар мен сiмдiк тектi нiмдердi атар олдану ажет. Сонымен атар алмасуа ажеттi витаминдер, микроэлементтер млшерi де тсiп отырады.
“Таматану статусы”туралы тсiнiк
“Таматану статусы” дегенiмiз адамны брыны жне наты таматануынан туындаан организмнi физикалы жне психологиялы-физиологиялы жадайы. Ол организмнi клини-калы, соматометриялы, метаболикалы, функционалды жне де баса крсеткiштерiмен, денсаулы жне жмыс абiлетi дегейiмен сипатталады жне тама компоненттерi сапасын жне организмнi энергияа ажеттiлiгiмен таматануды сйкестiгi трысында бааланады.
азiргi кездегi ылыми млiметтер, адам организмiнi рлысына олданылатын жне тiршiлiк процесiнде бзылатын рылымдарды зiн-зi жаартатынын, организмнi энергияа ажеттiлiгiн амтамасыз ететiн бiрегей материал деп таматы заттарды, суды жне оттегiнi тжырымдайды.
Таматану статусын алыптастыру здiксiз жне динамикалы процесс болып есептелiнедi, себебi, ол ананы жатырында басталып, бкiл мiр бойы зiлмейдi. су жне даму кезеiнде организмнi ажеттiлiгiне сйкес таматану жадайында таам статусыны алыптасуы генотиппен жргiзiледi. Дегенмен тым уалау бадарламасыны таратылуы тек ана таматануды толы ндылыы организмге ажеттi энергияа байланысты емес, ол адамны фило- жне онтогенездiк ерекшелiктерiне байланысты.
Бан табии факторларды организмге серiнi сипаты, физикалы жне психикалы ауыртпашылытарды клемi, денсаулы жадайы, жасы, жынысы лкен сер етедi. Бдан туындайтыны, организмнi анатомиялы жне морфологиялы рылымдары да, тiршiлiктi барлы крiнiстерi де таматанумен байланысын жне р трлi дегейде таам статусыны жадайын крсететiндiгi. Сондытан оны сипаттау шiн клиникалы, соматометриялы, морфологиялы, функциональды, психологиялы крсеткiштер олданылады, ал жымны таматан статусын сипаттау шiн адам жадайын бтiн организм дегейiнде, тiндiк, клеткалы, субклеткалы, молекулалы жне популяциялы дегейiнде крсете алатын кейбiр леуметтiк-демографиялы крсеткiштер олданылады.
Таматану статусыны крсеткiштерiн баалау стандартты млшермен салыстыру арылы жргiзiледi. Олар осындай контингенттер шiн оларды жасын, жынысын, денсаулы жадайын, тiршiлiк пайымын, адамдара сер ететiн сырты орта жадайын жне экстремальды жадайларды ескере отырып белгiленедi.
алыпты млшер ретiнде р трлi зерттеушiлермен денi сау адамдарды тексеру арылы алынан орта статистикалы млiметтер олданылады. алыпты млшердi толу шегi, организмнi жеке ерекшелiктерiне, таматануына, трмыс жадайына байланысты р трлi болуы ммкiн. Крсеткiштердi алыпты млшердi шектелген тменгi шекарасынан асып ауытуы, таматануды жеткiлiксiз екендiгiн крсетедi. Таматану статусыны жоары дегейлi крсеткiштерi, керiсiнше, арты таматанудан пайда болады.
Интегралды баалау негiзiнде таматану статусы млшерлi, жеткiлiксiз немесе арты болып 3 трде бааланады.
Млшерлi таматану статусы – денi сау адамны жасы мен жынысына сйкес келетiн, оны тiршiлiгiне, жаарып отыруына жне оршаан ортаа бейiмделуiне жасы ммкiндiктер туызатын, адам денесiнi генетикалы трыдан морфологиялы жне затты рамына сйкес болатын бiркелкi таматануды крсетедi. Бл жерде таматану статусыны жекеленген крсеткiштерi, денсаулы жадайы жне организмнi функциялы ммкiншiлiктерi, табии жне ой-рiсi, жмыс абiлеттiлiгi адамны эталонды млшерлер шегiнен шыпайды.
Жеткiлiксiз таматану статусы – ашыуды толы немесе блшектi трлерiнде немесе организмге ажеттi жекелеген тама трлерiнi тама рамында жеткiлiксiз болуына байланысты пайда болатын згерiстерден кейiнгi организм жадайын крсетедi. Мндай жадайда адамны табии даму крсеткiштерi, функциональды жадайы жне бейiмделу ммкiншiлiктерi, жмыс iстеу абiлетi жне денсаулы жадайы нашарлайды.
Арты таматану – тама трлерiн немесе таматы жекеленген рамды блiктерiн организм ажеттiлiгiнен жоары клемде абылдананда пайда болып, дамиды. Мндай жадайда таматы заттар организмде олданыс таппай тiндерде жинаталып алады немесе заттар алмасу процесiнде згерiлмеген немесе тасымалданан трiнде сйы орталарда айналымда болады. Тама трлерiн арты млшерде абылдау нтижесiнде гемеостаз крсеткiштерi алыпты млшерден асып кетедi жне тiндердi морфологиялы рылымыны гипертрофиялы сипатта згеруiне – липидтердi, холестириннi, витаминдердi, нуклейн ышыл-дарыны ан рамында арты клемде болуына жне тiндерде жинаталуына келiп сотырады. Мндай жадайда дене клемiнi згеруiне, тiндер рлысыны (мысалы, майлы, сйектi), функциялы ауытуларды дамуына, организмнi бейiмделу ммкiншiлiктерiнi жне жайсыз серлерге шыдамдылыыны тмендеуiне, жмыс iстеу абiлетiнi азаюына, зiндiк ауытуларды пайда болуына, ауру трлерiнi артуына бiрден-бiр себеп болады.
Таамтану ылымыны азiргi кезедегi негiзгi мiндеттерiнi бiрi таам рационыны тиiмдiлiгiн зерттеу болып табылады, яни белгiлi ебек жне трмыс жадайында организмнi физиологиялы шыындарыны ттынылатын таамды заттармен санды жне сапалы жаынан сай болып телуiн зерттейдi.
Таматану тиiмдiлiгi мселесiн шешу шiн, алдымен таматану сипатын анытайтын, адам организмiнi кй-жадайын анытау ажет.
Таматану сипатын анытайтын адам организмiнi кй-жадайы наты таматану, зат алмасу крсеткiштерi мен адекватты емес таматануды кейбiр белгiлерiнi бар не жо болуы, алдымен белок, минералды, жекелеген витаминдер жетiспеушiлiгiнi белгiлерi бойынша бааланды. Зерттеу жргiзiлетiн айматарды таматануы жнiндегi барлы материалдар толытырылуы шiн, статистикалы деуден тiп, тере талыланады.
Алынан материалдарды талдауда, ммкiндiгiнше дрыс таматанбаумен байланысты организмдегi бзылыстарды айрыша крсету керек. Мысалы: дененi толытыы, тек таматан, яни таматаы жетiспеушiлiк крсеткiштерi ана емес, ас орыту азаларыны ауыруында т.б. витаминдердi нашар сiiруiмен де байланысты.
Сонымен атар, адам денсаулыына таматанудан баса сырты жне iшкi факторларды (ауа райы, ебек ызметiнi сипаты, экономикалы жадайы, кн тртiбi, жасы, ауыран сырат-дерттерi т.б.) сер етуiн ескеру керек.
Таматануы жнiндегi малматтарды дрiгерлiк жне лабораториялы орытындыларымен салыстыра отырып, таматануа байланысты денсаулы жадайына дрыс орытынды жасауа болады. Соны нтижесiнде тиiмдi йлесiмдi таматануды йымдастыруа сйкес сыныстар берiледi.
№ 2 таырып: «Адамны таматануында белоктарды маызы»
Белоктар– амин ышылдарынан тратын, жоары молекулалы крделі азотты осылыстар, олар шамамен дене салмаыны 20% жне жасушаны ра массасыны 50% райды.
Белоктар кнделiктi таматануда е бiр нды таамды заттектердi бiрi. Таамды заттектерден кмiрсу мен май энергия жеткiзумен атар зара алмаса алады. Ал белок болса, физиологиялы ажеттiлiктi теу шiн тек азы-тлiк рамындаы белок трiнде организмге тсуi тиiс.
Адам организмінде белоктарды ролі те лкен, себебі оларды ызметі сан алуан. Негізгі атаратын ызметтеріне жатады:
1. Ферменттік. Адам ор ганизміндегі биохимиялы рдістерді жзеге асыратын, табиаты белокты
3000-а жуы ферменттер белгілі.
2. Реттеуші. Заттек алмасуыны реттелуін жне интеграциясын амтамасыз етеді. Осы топты
белоктарына кейбір гормондар, мысалы, инсулин, сонымен бірге хромосома гендерін экспрессиясын координациялайтын репрессор-белоктар жатады.
3. Тасымалдаушы. Жасуша ішінде жне тін арасында мембрана арылы трлі оректік
заттектерді байланысуын жне тасымалдануын іске асырады. Мысал ретінде липидтерді тасымалдайтын липопротеиндерді, оттегіні жеткізетін миоглобин мен гемоглобинді, глюкозаны, аминышылдарды, баса да метаболиттерді байланыстырып, оларды жасуша ішіне тасымалдайтын пермеаза-белоктарды айтуа болады.
4. Механикалы-химиялы (жиырылтушы). Бос (химиялы) энергияны механикалы жмыса
(блшы ет тініні белоктарыны – миозин мен актинні ызметі) ауысуына ыпал етеді.
5. рылымды. Трлі: плазмалы, митохондриялы мембраналарды рылуына атысады,
тіректі тіндерді мытылыын амтамасыз етеді. Олара жататындар: коллаген – сйек тініні, шеміршек пен сіірлерді тіректі аасын; кератин – жн, шаш, ауырсын, тя, мйіздерді рылымды негізін; эластин – тінні серпімділік асиетін райды.
6. ораныс.оршаан ортадан организмге тсетін бактерияларды, вирустарды, бгде белоктарды
залалсыздандырады. Осындай ызмет атаратын белоктарды иммуноглобулиндер (антиденелер) деп атайды, олар лимфоциттерде тзіледі. Белокты ораныс ызметіні баса мысалы ретінде анны юына атысатын жне организмді кездейсо жарааттар мен апаттар кезінде анны кетуінен орайтын фибриноген мен тромбин жатады.
7. Резервті. Белоктарды сіп келе жатыран организмні таматануы шін ор материалы ретінде
олдануды амтамасыз етеді. Бл белоктара жататындар: нанды даылдарды белоктары – проламиндер мен глютелиндер; рыты дамуына олданатын жмырта белогы – альбумин; сторектілерді тлдерін оректендіру шін пайдаланылатын – ана стіні казеині.
Барлы белоктар арапайым жне крделi болып блiнедi. арапайым белоктар: альбумин, глобулин, глютелин. Альбумин, глобулин ан сары суыны, ст, жмыртаны негiзгi белогын раса, глютелин сiмдiк белогына жатады.
Крделi белоктар:нуклеопротеидтер, гликопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер. Е маыздысы спецификалы белоктар, мысалы глобин эритроцит гемоглобинiнi рамына кiрiп, организмнi тыныс алуын жзеге асырады. Миозин мен актин блшы ет жиырылуын амтамасыз етсе, гамма-глобулин антидене тзiп, организмдi инфекциялы ауруларды оздырыштарынан орайды. Организмні белока ажеттілігін анытау шін, азотты балансты анытайды. Тиімді толынды таматанатын дені сау адамда азотты тепе-тедік адааланады. Жас сіп келе жатан организмде белок массасыны организмге жиналуы, кн санап гормондар мен ферменттерді т.б. тзілуінен организмде пластикалы процестер басым жреді. Осы себептерден о азотты баланс туындауы ммкін.
Белок молекулаларыны негiзгi рамды, рылымды компоненттерi амин ышылдарынан трады. Белокты таамды ндылыы рамындаы кейбiр амин ышылдарыны санды жне сапалы атынасына байланысты.
80-ге жуы амин ышылдарыны iшiнде таматану ылымында организмде тзiле алатын алмастырылатын амин ышылдарыны саны-12, адам бойында тзiлмейтiн алмастырылмайтын амин ышылдары: валин, метионин, триптофан, треонин, фениаланин, лизин, лицин, изолейцин, ал жас балалар шiн гистидин мен цистеиносылады. Академик Уголев А.М. айтуынша алмастырылмайтын амин ышылдары витамин мен баса биологиялы белсендi заттар трiздi организмдегi алмасу процестерiн реттеушi, ас орыту жолындаы кей микрофлорамен аз млшерде тзiледi екен. Барлы амин ышылдары андай да бiр биологиялы белсендi заттарды iзашары, олар заттек алмасуа ажеттi гормондар мен ферменттердi рамына кiредi. Егер азы рамында 8 аминышылы толыымен тгел кездессе, азы белогы нды белока жатады. Ал 1-2 амин ышылдары жетiспесе нсыз белок атарына осылады. Жануар тектi азытар iшiнде нды белока- ст, жмырта, балы, ет, соя белогы жатса, нсыз белок кздерi кбiнесе сiмдiк тектi азытар - жгерi, ара бидай, сары бидай нiмдерi бола алады, йткенi оларда 1-2 алмастырылмайтын амин ышылдары жетпейдi.
Алмастырылмайтын амин ышылдарыны iшiнде триптофан, лизин, метиониннi алар орны ерекше. Триптофанны жоары млшерi-ст, дндi даылдар, етте, ал лизин - ет, балы, сзбе, жмыртада; метионин- ет, сзбе, брша тымдастарда, сояда кп кездеседi. Таам рамында лизинні, гистидинні жетіспеушілігі ан тзілуді бзылыстарына, эритроциттер саныны тмендеуі мен гемоглобин млшеріні азаюына келеді. Метионин май алмасуына атысып, атеросклероз алдын алуда маызды роль атарады.
Алмастырылатын амин ышылдары организмде синтезделуі ммкін, біра эндогенді синтезделген млшерінен организмні е аз деген мтаждыы ана анааттандырылады. Сондытан алмастырылатын амин ышылдары да негізінен тааммен тскен белок арылы телуі тиіс. Алмастырылатын амин ышылдарына аланин, аспарагин, аспарагин ышылы, глицин, глютамин, глютамин ышылы, норлейцин, оксипролин, оксиглютамин ышылы, пролин, серин, тирозин, цистеин, цистин жатады. Алмастырылатын амин ышылдары да алмастырылмайтын амин ышылдары сияты организмде маызды ызмет атарады. Олар организмде синтезделгендіктен оны ажеттілігін анытау иына соады.