Ндірістік нерксіптерді серінен ауа ортасыны згеруі.
Ластаыш заттарды зиянды сер ету сипаты алуан трлі. Кн сайын нерксіп орындары ауаа орасан зор улы газ жне олара оса те майда блшектерден тратын оспаларды шыарып жатады. Кейде оларды жел алашы шыан орнына мыдаан километр жерге айдап апарады.
Ауаны р трлі жолмен былануы атмосферада бірте – бірте тпкілікті мутагенді згерістер тудыратын аныталып отыр. Мысалы, алаларды стін, 2000 – 2500 м биіктік клемінде газдар мен са блшектерден тратын араошыл ттін басып трады. Осындай крініс бізді алаларада тн былыс. Осындай былыстардан ала ішіне кн сулесіні ультра клгін сулесі жетпейді. Сондытан ала ішінде неше трлі жпалы ауру тарайтын микробтар кбейіп кетеді. Олар неше трлі кз, тері, кпе дерттерін адамдара дарытады. Адамдар кп млшерде ауруа шалдыады. Атмосфераны ттін жне газ осындыларымен ластануы сіресе метеорологиялы жадайды серінен ауасы сирек алмасатын алаларда жиі кздеседі, оны смог деп атайды. «Смог» аылшын сзі – тмшадеген маына береді.
«Тмша» терминін алаш рет 1905 жылы доктор Генри Антуаном де Во. (Fog and Smoke) статьясында алаш рет олданды. 1905 жылы 26 шілдеде Лондон газеті Daily Graphic оны «Ауылды жерлерде кездеспейтін ттінді тман – тмша - алаларды ластануын тсіну шін ылымда еш ажеттілік жо»,- деп айтты деп жазды. «[He] said it required no science to see that there was something produced in great cities which was not found in the country, and that was smoky fog, or what was known as 'smog'»).
Москваны стіндегі 2010 жылды 7-ші тамызындаы жне -дегі тмша. Оны астында Пекиндегі жне 2010 жылы Санк-Петербургтаы тмша.
Тмша ірі алаларда жне индустриялы орталытарда кез-келген табии жне климатты жадайларда ауаны атты ластануына байланысты пайда болады. Тмша жел сопайтын блтсыз, ашы кндері жылды жылы кездерінде пайда болан тмшалар ауіпті келеді. Мндай кріністер таулармен тбелермен оршалан алаларда жиі кездеседі.
Тмша кп пайда болан халы тыыз орналасан елдерге, жне т.б. жатады.
ытайды континент блігінде орналасан ндірістерді ауа бассейнін те атты ластаандыынан Гонконгтаы биік атбатты йлер тмшадан крінбейді.
Лондон ауасыны ластануы проблемасы орта асырдан басталады. 1273 жылы англия королы Эдуард I жануы кезінде атты ттін шыаратын кмірді пайдалануа тиым салу жнінде кім шыарды. Ал 1661 жылы англиялы жазушы Джон Эвилен зіні памфлетында «Fumifugium» (тікеауд.«жау») кмірді орнына ароматты поленаны жауды жне ндірісті жартысын Лондонны сыртына кшіруді сынды.
Тмша XIX асырды аяында Лондонны ажырамас бір блшегі ретінде болып саналып, «pea-souper» (яни горох супысына сас-ою жне сары) деген атаа ие болды.
1952 жылы болан лы тмша кезінде 4000 кп адам айтыс болды, кейінгі айларда таы 8000 адам айтыс болды. Бастапы кезде британды кімет бл тжырымды жоа шыарды, олар бл лім тмау эпидемиясынан болды деп сыртауратты.
азіргі уаытта оршаан ортаны орау бойынша саясатты кшейуіне байланысты мндай тмшалар жойылды, азір Лондон шін бл ткен мірді бір блігі болып алды.
2002 жылды тамызында торфты жануынан Мосва облысы, Москва ттіннен крінбей алды. Ттін бірнеше апта бойы кеткен жо.
2010 жылды маусы-тамыз айларында жергілікті табиата тн емес ( 25-39 градус ысты, за уаыт жабырды жаумауы, Орталы Азиядан соатын батыс желіні лсіреуі) табии аномалияа байланысты бл жадай Москвада таы айталанды. Ттін Москвадан 100 км радиуста таралды. Кндіз 100 метрден алыс жер крінбей алды. Ауадаы улы газды ШРК-сы Санэпидстанцияны млімдемесіне сйкес 6,6 есе, алымалы заттар 2,2 есеге кбейіп, кмірсутекті концентрациясы куб метрге 6,6 миллиграммды рады.
Ші дріс
Ауа бассейніні локалды жне глобалды ластану проблемалары
Дрісті масаты:«Парник» газдары, ышыл жабырлар, ккіртті осылыстарымен ауаны ластануы туралы мліметтер беру.
Ключты сздер:«парник» газдары, ышыл жабырлар, азот осылыстары
Парник» газдары
Парник газдарына кмірышыл газы, азот оксиді жне метан жатады.
СО2 немесе кмірышыл газы, - ышылды иісі жне дмі бар тссіз газ, кміртегіні толы ышылдану німі.
Метан (СН4) – иісі жо, тссіз табии газ.
азастан Республикасында парник газдары (ПГ) шыарындыларыны кздеріне тгендеу жргiзiлген жне тура рi жанама парник эффектiсiмен газдарды эмиссиялары есептелген, сондай-а негiзгi парник газы - кмiртегiнi диоксидi (СО2) эмиссиясыны болжамы жасалан. Жалпы iшкi нiмнi (ЖI) бiрлігіне парник газдары шыарындыларыны лестiк крсеткiшi бойынша (3,38 кг/АШ доллары) кмiртегiнi диоксидi (СО2) Орта Азия елдерiнде бiрiншi орынды алады.
Кмiртегiнi диоксидi (СО2) шыарындыларыны клемiне энергетика, ал энергия тасыыштардан - кмiр елеулi лес осады. Деректердi болжамы бойынша нерлым жедел арынмен кмiрдi лесi сетiн болса, онда 2020 жыла арай отынды жаудан жиналан жиынты шыарындылар клемi 66%-ды райды. Сол секілді энергетика саласы да парникті газдар шыарындыларын жасайтын негізгі кздерді біріне жатады. Барлы ПГ газдар ішінде СО2-ні лесі жоары (1-ші орында), ал метан мен азот тотытары сйкесінше екінші жне шінші орында.
2005 жылы ПГ эмиссияларыны жалпы клемі кмір ышыл газыны баламасында 240,7 млн. тоннаны рады, соны 77%-ы CO2 болды, бл млшер 1990 жылмен салыстыранда 5%-а сті (4-ші кестені араыз). азба отынны жананнан кейінгі німдері ПГ шыарындыларыны негізгі кзіне жатады. ткен асырды тосаныншы жылдарында энергия ттынумен бірге ПГ шыарындылары да азайды.
аза экономикасын алпына келтіру басталан 2000 жылы мндай азаю баяулп, 2000-2005 жылдары шыарындылар 36%-а кбейді, біра сонда да болса, 1992 жылы дегеймен салыстыранда 30% тмен кйінде алып отыр. Алайда, азастан бойынша бір адама шаанда жтатын кмірышыл газыны (CO2) млшері баса елдермен салыстыранда анарлым жоары.
4-ші кестеде парник газдарыны шыырындылары берілген.
Кесте 4. Парник газдарыны шыырындылары
| Категориясы | ||||
| СО2 (млн. тонна) | 243,7 | 137,3 | 186,3 | |
| СН4 (млн. тонна) | 57,8 | 46,3 | 33,9 | 42,7 |
| N2О (млн. тонна) | 25,1 | 17,6 | 9,0 | 17,7 |
| Жалпы осындысы | 344,1 | 307,6 | 180,2 | 240,7 |
| Таза жиынтыы (шыаратын нысандар мен аындылар) | 336,9 | 302,7 | 173,1 | 234,8 |
2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздiк тжырымдамасына сйкес климат пен озон абатыны згеруiмен, биологиялы ралуантрлілiкті ысаруымен, шлейттенумен, топыра абатыны, суды, ауаны ластануымен, алдытарды жиналуымен жне таы басаларымен байланысты елдi нерлым крделi экологиялы проблемалары болып табылады.
Б-ны климатты згеруi жнiндегi лгілік конвенциясын (1995 жыл) бекiткен жне осы Конвенцияа Киото хаттамасына ол ойан азастан кмiрсутегi отынын жаудан парник газдары клемiнi траты лаюымен байланысты жаанды жылынуды алдын алу жнiндегi жалпы лемдiк озалыса осылды.