Ауыл шаруашылыы - АК-ті 2 буыны

Ауыл шаруашылыы - АК-ті орталы тізбегі болып табылатын, ел экономикасыны дстрлік саласы. Оны нерксіптен 3 негізгі айырмашылыы бар.

· Ауыл шаруашылыында жер - негізгі зат рі ебек ралы болып саналады. Сондытан жерді дрыс пайдалану, нарлылыын сатау - оамны маызды міндеті.

· Ауыл шаруашылыы - экономиканы маусымды саласы.

· Ауыл шаруашылык ндірісіне табии жадайлар атты сер етеді.

Жиі болатын рашылы, атты аяздар, ар басуы мен кктайа ауыл ебеккерлеріне егін німі мен мал басын сатап алу шін ажырлы крес жргізуге мжбр етеді. Осыан байланысты, елімізді аумаын «туекелді егін жне мал шаруашылыы зонасы» деп атауа болады.

Ауыл шаруашылыымен 200 мыдай р трлі ксіпорындар - фермерлік шаруашылытар, акционерлік оамдар, серіктестіктер, кооперативтер мен трындар шаруашылытары айналысады.

Нарыты экономика жадайында мемлекетті рлі згереді. Ол енді ауыл шаруашылы німдерін шыарумен айналыспайды, тек ол шін ажетті жадай жасайды.

Мемлекет ауыл трындарыны тіршілігі мен ебек жадайын жасартып, шаруашылытара техника мен жанар-жаармай алуа кмектеседі, сонымен бірге ауыл шаруашылыы ылыми мекемелері мен тжірибе стансаларын аржыландырады. Мемлекеттік азы-тлік корпорациясы ауыл трындарынан сірген німні бір блігін сатып алады.

Асты шаруашылыындаы экономикалы мселелер

Асты шаруашылыы – азастан егіншілігіні басты саласы. Ол халыты нан німдерімен, ал мал шаруашылыын азыпен амтамасыз етеді. азастан жоары сапалы астыты ажетті клемде ндіреді. Соы жылдары асты даылдарыны жалпы егісі ауыл шаруашылы даылдарыны 80% астам егіс клемін алып жатыр. Бл азастана жыл сайын 12,9-27 млн. тонна асты ндіруге ммкіндік береді, осыан байланысты азастан асты экспортыны клемі бойынша ТМД-да Ресей мен Украинадан кейін шінші орында.

Асты ндірісіні суі оны сату клеміні артуына жне сала кірісіні жоарлауына себепкер болады. Дайындалатын астыты жалпы клемінен 7,4-7,6 млн. тоннасы ішкі ажеттілікке жмсалады. Жыл сайын на есептегенде орташа есеппен 6-8 млн. тонна бидай экспортталады, астыа есептегенде 2,8 млн. тонна бидай. тпелі ор орташа есеппен 3,0 млн. тонна бидай астыы.

азастанда астыты ндіру жне ттыну тегерімі крсеткендей, ішкі нарыты зіндік ндіріспен амтамасыз етіліуі шамамен 157%

АК ішіндегі е маызды кешендерді бірі болып астыты айта деу (оны ішінде майлы даылдар тым айта деу) саласы саналады.

Ел экономикасындаы астыты айта деу саласыны маыздылыы агронерксіптік ндірісті 40% клемі астыпен байланысты болуында. Асты – стратегиялы, леуметтік жне экономикалы маызды тауар. Астыты тпелі ор дегейі бойынша лтты азы–тлік ауіпсіздігі туралы ой тйеді Асты ндірісі мен ттыну клемі ресурстарды ттыну рылымына жне елді ішкі жалпы німіні алыптасуына сер етеді. Аталмыш салада айтарлытай ндіріс ралдары жинаталан жне ол айта делген ауыл шаруашылыы німдеріні рылымында салыстырмалы салмаы (76,3%) е лкен, ал тама німдерін ндіру рылымында астыты айта деу саласы 20% райды.

азіргі уаытта елімізді астыты айта деу саласы салыстырмалы трде траты кйде, біра ол рі арай дамытуды, бсекеге абілеттілікті жне экспортты леуетті арттыруды талап етеді, сіресе теге курсына тзетулер енгізгеннен кейін.

Ауыл шаруашлыында жерді экономикалы баалау

Ауыл шаруашылы жерлерді ны, детте, белгілі бірнеше шамаа кбейтілген аымдаы ашаа шаылан арендалы тлем трінде крсетіледі немесе баса сзбен, осы рентаны "бірнеше жыла сатып алу" трінде. Біра бл крініспен алашы танысу болып табылады. Жерді баалау жйесі бірнеше элементтерден трады. Осыан жататындар:

· жер учаскелеріні ыты тртібі жне сапалы сипаттамалары туралы кадастрлы тіркеу кітабыны информациясы;

· баса кздерден тсетін жер учаскелерімен мміле туралы информация, жер жне баса жылжымайтын мліктер нарытары туралы информация;

· баалау айматары мен жер учаскелері бойынша жерді кадастрлы баалануы;

· кадастрлы карталар жне жер ныны регистрлері.

Жер иеленген, пайдалануа, жала беріледі, жер несиеге кепілдік болады, жер пайдаланушылардан салы, т.б. тлемдер алынады, осыны барлыыны шамасын анытау негізінде жерді ндылыы – экономикалы баалау жатады.

Барлы табиат байлытары сияты жерді экономикалы баалау негізгі ш трлі ызмет атарады:

· Есептеу. Жер лтты байлы ретінде, айматарды, ксіпорындарды, жеке жер иеленушілермен жер пайдаланушыларды ндірістік – материалды оры ретінде есептеледі. Жер ндірісті, баса да рылымдарды, трын йлерді, т.б. орналасан орны, шаруашылы орны ретінде де есептеу алынады.

· Жер орын тиімді пайдалануа экономикалы ынталандыру шін оны баасы болуы керек жне сол арылы нарыты арым – атынаса осылады.

· Жер блімшелеріні сапалы асиеттері - німділігі, орналасу тиімділігі р трлі. нарлы, тиімді жерлер жеткіліксіз, сондытан німділігі, тиімділігі тмен жерлер де пайдаланылады жне жмсалан ебектеріне арамай жасы пайдаланушылар осымша пайда табады. Тиімділігіне байланысты р трлі жер блімшелері р трлі бааланып, жер пайдаланушылара біркелкі жадай туызылады. Сонымен тиімділігі тмен, біра халы шаруашылы трыдан ажетті жерлерді пайдалану ынталантырылады.

Жер орын экономикалы баалауды барлы ызметтері бір – бірімен тыыз байланысты, жалпы жерді орауа, тиімді пайдалануа ызмет етеді.

Ауыл шаруашылыы инфрарылымы тсінігі жне маызы

Инфрарылым - (латынша Infra - тменгі, астыы, structura - рылыс, орналасу) - экономиканы жне адамдарды ызмет етуіні жалпы жадайларын жасауды амтамасыз ететін халы шаруашылыы салаларыны жиынтыы (мысалы ндірістік инфрарылым - жолдар, клік, байланыс, электрмен амту желісі, оймалар жне т.б.; леуметтік- трмысты инфрарылым - трмысты-коммуналды шаруашылы, сауда, жолаушылар клігі жне байланыс, білім беру, ылым, мдениет, денсаулы сатау жне т.б.; экологиялы инфрарылым - тазалаушы рылымдар, бгеттер, дренажды жйелер, саябатар жне т.б.).

Материалды ндіріс пен оамны мір сру жадайын амтамасыз ету шін ажетті имараттар, жйелер мен ызметтерді жиынтыы

ндірістік инфрарылым – ндірісті жалпы жадайын алыптастырушы шаруашылы салаларыны жиынтыы. ндірістік инфрарылым оам мен адам факторларын ескере отырып, леуметтік жадайды жасартуа, халыты жмыспен, материалды жне рухани ажеттілікпен амтамасыз етуге серін тигізеді.

Ауыл шаруашылыы ндірістік инфрарылым жйесіні азіргі йымдастыру-басару рылымы ндірістік ызметті кптеген трлері мен нысандарынан алыптасан. Ол келесілерді амтиды: ауыл шаруашылыы техника мен мал шаруашылыы фермаларыны жабдытарын жндеу жне техникалы ызмет крсету, материалды техникалы жабдытау, кліктік ызмет крсету, ауылдаы агрохимиялы жне малдрігерлік ызмет, егін шаруашылыы жмыстарын жргізу барысында трлі озалмалы механикаландырылан топтармен жмыс жргізу, агрорылымдара ндірістік ызмет крсету.

Нарыты экономика жадайында ауыл шаруашылы ндірістік инфрарылымды ксіпорынны дамуыны стратегиялы баыттарын жйелі жне экономикалы негізде тмендегідей анытаса болады:
а) нарыа ену немесе ызметті толы жетілдіруі.

б) ызметтер нарыыны дамуы

в) жаа німдерді (ызметтерді) тадау.

г) маызды стратегиялы басымды баыт.

Ауыл шаруашылыы нарыы тсінігі

Ауыл шаруашылыы нарыы дегеніміз –ауыл шаруашылыы ндірісіні нтижесін анытайтын ауыл шаруашылыы німдеріні сранысы мен сынысына сер ететін факторларды жиынтыы.

Мемлекет нарыа шыанда баса да сатып алушылармен ыты болуы керек. Ол тауар ндірушілерге сатып алатын нім клемі мен тр-трі, сапасы, баасы, жеілдіктері, ктермелеу шаралары мен баса да шарттары жайында алдын – ала хабарлайды.

Нарыа кшкенде азастанны агронерксіп кешеніні аса маызды зіндік ерекшеліктері болды. Олар мыналар:

–– Еліміз бойынша сіресе пайдаланылатын жер клемі жнінен орташа ксіпорындар басым болып отыранда негізінен ірі ауыл шаруашылы ксіпорындарыны болуы. Бл, з кезегінде, жер реформасын жзеге асыру жне ндіріс рал – жабдытарына меншікті иелікке беру формаларына сер етеді;

— азастан агронерксіп кешеніні шикізата баытталуы негізінен аланда ндіру, сату, сатау, ткізу кезедерін амтитын, оны салалары арасындаы саталып келе жатан тепе-тесіздікке байланысты. Ауыл шаруашылы німдеріні негізгі блігі сатылмаан кйінде баса айматара жіберіліп, республикада ралан таза табысты дені соларда алып ояды;

— Ауыл шарушылыыны дстрлі трлері бар, леуметтік-экономикалы дамуы жаынан артта алан кптеген аудандарды болуы.

Ауыл шаруашылыы экономикасындаы крделі проблемаларды таы бір трі –сататын жне сатып алатын тауарлара баанын тепе-тедігін жасау.

Бааны тепе-тедігі – бл ала мен ауыл аралытарындаы екі жаты айырбас кезіндегі ауыл шаруашылыы мен нерксіпті німдері ндарыны ара атынасы.

Те бааны жасау иындытары барлы елдерде жиі кезесіп отырады. Ол е алдымен нерксіп пен ауыл шаруашылыындаы ерекшеліктер. Біріншіден, ауыл шаруашылы ндірісінде ндіретін німдер маусымды сипатта болады, сондытан нім баалары згеру уаыты бойынша жалпы баа згерістерінен алып отырады. Екіншіден, фермерлер здеріне керекті німдерді ірі жеке нерксіп монополистерінен сатып алып отырады, ал олар болса жоары бааларды сынады. Мысалы, асты жинайтын комбайндар Ресейде екі жерде ана жасалады. Комбайндарды баалары болса те ымбат. Ал фермер, шаруа з німдерін кпшілікке сатады, сондытан жоары баа срау иына тседі. шіншіден, ауыл шаруашылы німдеріні дние жзілік нарыындаы бсекелік фермерлерге те баалы німдерді стауа лкен кедергі жасайды.

Осыны салдарынан нерксіп пен ауыл шаруашылыы німдеріне р уаытта “бааны айшысы ” пайда болады.

Баа айшысы – бааны тепе-тедігі бзылу дрежесі, яни ауыл шаруашылыы німдері мен нерксіп німдеріні бааларыны су арыныны айырмашылыы.

Баалар тепе-тедік проблемаларын нарыты механизмдер арылы шешу те иын, сондытан кп елдерді кіметтері бл тепе-тедіктерді шешу шін фермерлерді ндірген німдеріне кеткен шыындарды біразын з мойындарына алады.

Мысалы, Еуропалы экономикалы бірлестік дние жзілік нарыта з фермерлеріні астыын натылы баасынан 15 пайыз тмен бааа сатады. Ал, Америка кіметі фермерлерді ндірген астыын 50 пайыз баамен сатады, алан 50 пайызын кімет з алтасынан тлейді, ол тлем фермерлерге жрдем аша есебінде болып, ауыртпалыы салы тлеушілерге тседі.

Жрдем аша- тауар ндірушілерге, оларды тауарларына бааны тратандыру, немесе оларды жтатын кететін жадайдан аман сатау шін берілетін мемлекеттік айтарылмайтын жрдем.

Ашы нарыты экономика жадайында жаа техника мен технологияны пайдаланатын тауарндірушілер ана табыс таба алады. лемдік экономиканы жаандануы жне елімізді ДС-а мшелігіне интеграциялануы отанды аграрлы ндірісті шаруашылы жргізуді жаа сапалы дегеге ктерілуін, заманауи технология мен техникалы саясатты алыптасуын талап етеді.

Ауыл шаруашылыы нарыындаы сраныс пен сыныс, баа икемділігі

Баа – крделі экономикалы категория. Баа негізінде тауарлар ндірісі. ткізілуі, оларды нын анытау мселесі, лтты жалпы німді шыару, тарату жне олдану жне т.с.с. сратар шешіледі.

Бааны екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар баасы оны нын (сыныс) айындайды (бааны шыынды теориясы). Негізін алаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Оларды ойларынша тауар ны оны діруге кеткен ебек млшерімен аныталады. Бл теорияны рі арай дамытан К.Маркс болатын (абстрактты ебек), оны ойынша тауарды ны жне баасы болады. н – оама пайдалы ебек шыындары (орташа). ртрлі тауарлар ндарыны ара-атысы олара кеткен абстрактты ебек млшерлеріні ара-атысы болып табылады. Ал тауар баасы осы тауар ныны ашалай крінісі болып табылады. Ол ртрлі кездейсо нарыты факторлара байланысты згеруі ммкін.

Баа жасау аидалары:

1.Ішкі факторлара бадарлану (шыындара):

а)баа шыындарды айтарып, ксіпорын дамуына ажет пайда келуге тиіс;

б) баа ндіріс факторларын олдану тиімділігімен аныталады.

2. Сырты факторлара бадарлану (сраныс, сыныс, ттынушылы асиеттер жне т.б.:

3. Аралас (ішкі факторлар сынысты, сырты факторлар сранысты сипаттайды).

Баа функциясы деп оны ішкі рамыны (асиеттеріні) сыртынан крінісін айтады. Бааны 5 функциясын атауа болады:

а) есебке алу функциясы

б) Ынталандырушы функция.

В) Блу функциясы.

Г) Сраныс пен сынысты теестіру функциясы.

Д) ндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуа баытталан бааны функциясы..

Баа саясаты деп з тауарларына, ызметтеріне бааларды орнатуда фирма жетекшілері станатын жалпы аидалар жиынтыын атайды. Баа стратегиясы деп осы аидаларды іске асыруа ммкіндік беретін дістер жиынтыын атайды. Баа саясаты жалпы фирма стратегиясыны бір блімі ретінде арастырылады.

Ауыл шаруашылыы ндірістік инфрарылым жйесіні азіргі йымдастыру-басару рылымы

Ауыл шаруашылыы инфрарылымы дегеніміз –ауыл шаруашылы ндірісін тиімді жзеге асыру шін ажетті барлы жадайларды туызатын жне ауыл шаруашылы ксіпорындарын ресурстармен амтамасыз етуші сфералар мен салаларды жиынтыы. ндірістік инфрарылым –ауыл шаруашылыы ндірісітк ралдарды алыпты жмысын амтамасыз ететін жне оларды за мерзімге жмыс абілеттілігін сатауа ыпал ететін салаларды жиынтыы.

· Ауыл шаруашылыы ндірісіне ызмет крстеуші салалар

Транспорт, электр энергиясын жеткізу желілері, мелиоративтік, ирригациялы, байланыс, материалды-техникалы жабдытау, дайындау-ткізу, ойма, мздатыш, элеваторлы шаруашылытар.

· Спецификалы ызмет крсету йымдары

· Агротехникалы

· сімдік орау

· Ветеринарлы

· Жасанды асылдандыру

· Жндеу техникалы

· ыты

· ылыми жне апаратты консультациялы

Шоырландыру ндірістік бірліктер клемінде ндіріс масштабыны артуын білдіреді, яни ксіпорынны іріленуі болып табылады. Шоырландыруа ндірістік бірліктер ауымыны лаюына оамды ебек блінісі дамуында жетекші роль беріледі. Себебі машиналарды тиімді пайдаланылуы тек ндіріс клеміні жеткілікті лкен млшерінде ана ммкін болады.йымдастыру-шаруашылы шоырландыру – ндірістік бірлестіктерді руды жне майда ксіпорындарды кімшілік біріктіруді білдіреді. Бл біріктірілетін ксіпорындарда оларды техникалы айта жаратану базасында ндірісті шоырландыру шін алышарттарды руа тиісті басаруды орталытандырылуы болып табылады.

ндірісті шоырландыруды экономикалы тиімділігіне ішкі жне сырты факторлар сер етеді.

Ішкі ндіріс факторлары бір жаынан тиімділікті ралуына (интенсивті шоырландыру барысында) кмегін тигізсе, ал екінші жаынан оны шектеуді (экстенсивті шоырландыру барысында).

Сырты ндіріс факторлары р уаытта шоырландыру тиімділігін шектеуші ретінде ана пайда болады.

Сырты ндіріс факторлара (шоырландыру тиімділігін шектеуші факторлара) - транспортты, шикізатты, ебек ресурстары, табиатты (географиялы), оны ішінде сумен амтамасыз ету факторлары, уаыт факторлары жатады.

Ауыл шаруашылыы ндірістік факторла2рыны нарыы

Ауыл шаруашылыында ндірістік факторларды барлыы атысады. Жер, ебек, капитал. Біреуі ттыну баасына сер етсе, біреуі тауар баасына сер етеді. ндіріс факторлары процесінде осы жер, ебек, капитал бір-бірімен тыыз байланыста ж/е бір-бірін толытырып отырады. Нарыта лтты байлыында жер ж/е ебек нарытары сарылмау керек. Барлы фактор нарыта р трлі икемділікпен сер етеді. Жер ресурстарынан алынан кірістерді рента деп атайды. Оны трлері:

· Бірінші дифференциалды рента

· Екінші дифференциалды рента

· Абсолютті диф рента

Диф рента – ауыл шаруашылыы німдеріні бааларына сер етпейді. Ал абсолютті рента бааны жоарылауына сер етеді. Ебек ресурстарыны кірістері жалаы жнінде жреді. Ол жмысшыларды жалаысынан, яни физикалы ж/е аыл-ой негізінде алыптасады. Ал капиталдан, пайыз млшерлемесі тседі. Ол бааа сер етеді. Шынайы капиталды кірістеріне: машина, рал-жабдытар, инвентаръды жатызуа болады. Жне одан пайда алуа болады. Жер баасыны анытау формуласы:

Бж(жер баасы) =пайда келетін жерден алынатын рента/арызды пайызды крсеткіші

Ауыл шаруашылыы ндірісін мамандандыру

Мамандандыру – ндірістік бірліктердегі нім номенклатурасыны шектелуін білдіреді. Мамандандыру німні біртектілігін жоарылатады жне оны ндірісті оамды йымдастыруды дербес формасы ретінде ана емес, шоырландыруды бір трі, яни біртекті ндірісті шоырландыру ретінде арастырады.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні шыындары

зіндік н – нім діруге жіне ткізуге кеткен барлы шыындар. Жалпы аланда зіндік нны рамы келесі трде крсетіледі:

= М + А + ЕА

мндаы М – материалды шыындар, А – амортизация, ЕА – ебек аы.

зіндік н бааны бір блігі ретінде арастырылады:

Б = + П + С

зіндік нды тмендету арылы оамны таза табысы, ксіпорын пайдасы седі. ртрлі ксіпорындарда шыарылатын бірдей німні зіндік ны ртрлі болуы ммкін. Жоары болан зіндік н ксіпорында ндірісі процесі нашар йымдастырыланын крсетеді, басалармен салыстыранда.

зіндік н келесі масаттарда олданылады:

· Бааны анытау шін

· Ксіпорынны аржылы жадайын сипаттау шін

· Менеджерлер оперативті шешім абылдау шін

зіндік нды барлы нім бойынша, жеке оны трлері, процестері, блшектері, блімшелер мен цехтер бойынша анытауа болады.

ндіріске кеткен шыындарды белгілі бір белгілерге арай блуге болады. Шыындарды негізгі тобына келесі шыындар кіреді:

- экономикалы элемент бойынша (экономикалы маынасына арай) – барлы шыындар экономикалы біріайлыы бар жеке топтара жинаталады (оларды пайда болу орнына жне масатына туелсіз. Оларды негізгі трлері:

· Материалды шыындар – шикізат пен материалдарды айтарылатын алды нын алып тастаандаы ны.

· Ебек аы.

· Ебек аыдан жасалынатын леуметтік тлемдер-зейнетаы орына, жмыс бастылы орына, леуметтік сатандыру орына, медициналы сатандыру орына.

· амортизация.

· Баса шыындар – жндеуге кеткен, несие пайыздарын тлеу, айыпаылар, жарнама жне т.с.с.

- шыын баптары бойынша: Шыын баптары деп бір немесе бірнеше экономикалы элементі бар шыындарды айтады. Калькуляция баптары шыындарды масатын жне пайда болу орнын есебке алады. німні зіндік нын калькуляциялау деп нім бірлігіне кеткен шыындарды анытау процесін атайды.

зіндік нды тмендету ртрлі факторлара туелді болады. Е негізгілерге келесіні жатызуа болады:

· нім діруді сіру (траты шыындар бойынша тсетін нем арылы).

B₁ – сіруге дейінгі нім клемі;

B₂ – нім шыаруды жаа млшері.

Материал сыйымдылыын азайту (шикізат пен материалдар бойынша нем болады).

нім діру сімін ебек аы сімінен жоары етіп жасау (ебек аы бойынша нем болады).

· Жаа техниканы енгізу арылы, ндірісті механикаландыру жне автоматтандыру.

С₁ – шараа дейінгі нім бірлігіні зіндік ны.

С₂ – шарадан кейінгі нім бірлігіні зіндік ны.

В₂ – шарадан кейін шыарылатын нім клемі.

німні ор сыйымдылыын азайту арылы (амортизация бойынша нем болады).

· алдытарды жне жоалтуларды азайту шараларын енгізу.

Іс жзінде зіндік нны келесі крсеткіщтері олданылады:

· ндіріс шыындарыны сметасы.

· нім бірлігіні жне тауарлы німні зіндік ны.

· зіндік нды тмендету крсеткіштері.

· Тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындар.

Бгінгі кні олданылып отыран тжірибеде крсетілгендей рылыс ксіпорындары калькуляциялы шыындар баптарын олданады, яни:

1) материалдар;

2) жмысшыларды ебекаысы;

3) рылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану шін кеткен шыындар;

4) стеме шыындар.

Ауыл шаруашылыы німіні зіндік ны