Рентабельділік крсеткіштері

Бл крсеткіштер ндіріс нтижелігін (табыстылыын) немесе осы не баса нім трін діру нтижелігін сипаттайды. Рентабельділік трлері:

1) ндіріс рентабельділігі:

2) А – айналым аржыны орташа алды ны.

3) К_нег – негізгі орлар ны.

4) Бйым рентабельділігі:

5) Айналым рентабельділігі:

6) V_р – айналым (сату клемі).

7) Капитал рентабельділігі:

Ауыл шаруашылы ндірісіні экономикалы тиімділігін ктеру жолдары

ндіріс тиімділігі — экономикалы категория. Ол — ндіргіш кштер мен ндірістік Экономиканы е маызды саласыны бірі – бл ауыл шаруашылыы. Ауыл шаруашылыы, сонымен атар зіне тн ерекшеліктерге ие. Себебі бл сала тмен табысты болып есептеледі.Ол табиат климат факторларына туелді, ондаы ндіріс мерзімді циклды жадайда жреді. Ауыл шаруашылыы ндіргіш кштеріні даму трысынан аланда да нерксіпке араанда нашар. Сондытан ауыл шаруашылыы ксіпорындары згеріп отыран эканомикалы жне технологиялы жадайлара баяу бейімделеді жне салынан капиталды баса салалармен салыстыранда айтарымы тмен. Ауыл шаруашылыы тиімділігін арттыру масатында тиімділік крсеткіштерін дрыс анытауды маызы те зор.

Ауыл шаруашылыындаы ндірістік тиімділік - крделі экономикалы категория. Онда оамды ндірісті маызды блігі - нтижелік крінеді. Экономикалы тиімділікті критерийі - 1 адам басына шаандаы Ж клемі болып табылады.

Жалпы лтты табыс - ндірісті одан ары арай лаюыны жне жетілдірілуіні негізі болып табылады. Таза німге кеткен шыынны аз болуы ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігіні критерийі болып табылады. Бан материалды, ебек жне жер ресурстарыны рационалды пайдалану арылы ол жеткіземіз.

Ауыл шаруашылыы ндірісіндегі экономикалы тиімділік трлері:

1. салалы тиімділік

2. ауыл шаруашылыы ндірісіндегі ксіпорынны тиімділігі

3. ішкі шаруашылы блімні тиімділігі / бригада, ферма, блімдер, цехтар, т.б./

4. ауыл шаруашылыыны жеке салаларыны тиімділігі /сімдік шаруашылыы, мал шаруашылыы/

5. ауыл шаруашылыы ндірісіні трлері мен даылдар тиімділігі / картоп, бидай, ант, ет, ст, т.б/

6. жеке шаруашылы іс шараларды тиімділігі / агротехникалы, зоотехникалы, ветеринарлы, инженерлік/.

Осы тиімділіктерді барлы трлері бір-бірімен тыыз байланысты. Ауыл шаруашылыы нтижелеріні тиімділігі - ресурстарды тиімді пайдаланылуы, зіндік нны тмендеуі, ебек німділігіні суі болып табылады.

Ауыл шаруашылыыны тиімділігі - ауыл шаруашылыындаы субъектілеріні аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі, жоары крсеткішті німділікке жетуге амтамасыз ету абілеттілігі, табыстылыы, нім сапасы. Ауыл шаруашылыыны тиімділігі крсеткіштер жйесіні кмегімен лшенеді: ебек німділігімен, ор айтарымдылыымен, зіндік нмен, рентабельділік, ауыл шаруашылы німдеріні шыымдылыымен жне т.б.

сімдік шаруашылыы саласыны тиімділігін сипаттау шін жалпы нім жне таза табыс, жер клемі, ебек шыындары, негізгі жне айналым капиталы толыымен кіреді.
Ксіпорындарды рационалды мамандануы жерді ндірісті, ебекті жне материалды ралдарды басты ралы ретінде нерлым тиімді пайдалануа септігін тигізеді. Тиімділікті жалпы, тауарлы німні клемі, жалпы жне таза табысты келесілерге шаандаы клемі бойынша анытауа болады:

•100 га ауыл шаруашылы жеріне жне 100 га жыртындыа;

•1 жмыскерге жне 1 адам кнге (адам-саата);

•100 тг негізгі ндірістік орлара;

•100 тг барлы ндірістік шыындара.

Бл крсеткіштердін р айсысы ндірістік ресурстарды пайдалану бойынша экономикалы апарат береді. Мысалы, жалпы жне тауарлы німні жер ауданыны бір бірлігіне шаандаы клемі ауыл шаруашылы ндірісті басты ралы - жердін пайдалану дегейін сипаттайды.Бл крсеткіштердін атынасы шаруашылыты тауарлылыы туралы толы крініс береді. Жер ауданыны бір бірлігіне шаандаы жалпы жне таза табыс кеейтілген дайы ндірісті йымдастыру трысында жерді пайдалануды экономикалы жадайын синтездейді.

Ауыл шаруашылы ндірісін йымдастыруды е маызды жатарын сипаттайтын баса бір атар крсеткіштер мен толытыруларды сынады. Жйелі толытырушы ксеткіштерді атарына жатады:

•німділік жне ебек аы ;

•німнін зіндік ны ;

•крделі салымдарды тиімділігі.

сыныстарда асты ндірісінін тиімділігіні сапалы жаына ерекше екпін жиі жасалады. Салалы йымдастыру рационалдылыыны е маызды крсеткіштеріне ебек німділігін, німні з нын, даылды шыымдылыын, негізгі жне айнымалы орларды тиімділігін, жер жне ебек ресурстарын пайдалануды жатызан дрыс.

Жйені жаа крсеткіштермен толытыру теденциясына арсы кейбір авторлар бл жйеде негізгі крсеткішті ерекшелер оны алыптасып жатан экономикалы жадайды трысынан олдануды дрыстыын негіздеуге тырысуда. Мндай крсеткіш ретінде кбіне ндірістін рентабелділігі сынылады.

Табысы бар ксіпорын рентабельді болып саналады. Нерлым табыс клемі кп болса, сорлым нім клемі артады.

Рентабельділік-экономиканы маызды категориясы. Ол ксіпорынны табыстылыы мен мен тиімділігін крсетеді. Табыстылы дегеніміз табыстан кеткен шыынды азайту.
Рентабельділік - ауыл шаруашылы ндірісіні тиімділігін орытындылаушы крсеткіш. Ол ксіпорынны пайдалы, табысты жаын крсететін экономикалы категория. Онда шаруашылыты не саланы ебек, жер, су, материалды ресурстарын пайдалану тиімділігі крініс табады.

Рентабельділік пайда сомасыны зіндік на немесе негізгі немесе айналым орларыны орташа жылды нына атынасын крсетеді. Рентабельділікті суіне ыпал етуші факторлар - сатылан німні ассортименті, оны клемі мен рылымы, баасы мен зіндік ны. зін - зі атауды амтамасыз ету шін шаруашылыты рентабельділігі 20 - 25% болуы керек.

Нары жадайында, экономикалы дамуды рі арай жаластыруда, ндірісті тиімділігін арттыруды баыттарын, оларды су факторлары мен тиімділікті анытауды дістерін анытау маызды міндет болып табылады.

Экономикалы тиімділікті анытау шін ндіріс рдісіне сер етуші трлі факторларды анытау керек. Экономикалы тиімділікті баалаанда нтижеге сер етуші факторларды есептейміз. Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігіне егінні дрыс пісуі, мал шаруашылыындаы німділік жне т.б. сонымен атар ебек шыындарын есепке аламыз.

Ауыл шаруашылыы тиімділігіне сер етуші факторлар кп жне алуан трлі. Біреулері ауыл шаруашылыы жымдарыны ызметіне байланысты, ал біреулері технология мен ндірістік ресурстарды пайдаланып, ылыми-техникалы прогресіне жету арылы йымдастыру болып табылады.

Табысты суі німні сапасыны жетілдірілуіне байланысты. Сапасыз жне стандартсыз тауарларды нарыта арзан баамен сатылады жне кейде нарытан шыады. сіресе, ауыл шаруашылыында бидай, антты, жемістерді, стті сапасыны маызы зор.
Табыса сер етуші факторлар бір-бірімен тыыз байланысты жне 1 факторды згерісі келесі факторлара сер етеді.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігін арттыру жолдарыны бірі ол Ж арттыру, шыындарды азайту жне оны німділігін арттыру.

ндірісті соы нтижесіне оны ндіріске кеткен материалды-аржылы шыындар сер етеді.

ндіріс клеміні артуы, сапасыны суі, шыындарды аз болуы клік шаруашылыыны дамуына, ндірісті тиімділігіні артуына ыпал етеді.
Ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін арттыруда німні ткізу арналарыны да маызы зор. Ол арылы халыты ажеттіліктерін анааттандырады, табысты суіне келеді.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін жетілдіру жолдары:

1. Ауыл шаруашылыы німдеріні ндіріс клемін арттыру:

- Ауыл шаруашылыы німдеріні німділігі

- Ауыл шаруашылыыны жануарларыны німділігі

- Ауыл шаруашылыы німдеріне шыынны тмендеуі мен сапасыны артуы

- Ауыл шаруашылыы німдеріні тауарлылыы

2. Ауыл шаруашылыы німдеріне кеткен материалды-аржылы шыынны тмендеуі.

3. німні баасыны жйесі жне німді ткізу арналарыны дамуы.

Асты ндірісіні экономикалы тиімділігі жне оны дегейін тратандыру мселесі бойынша жалпы жадайа келер болса жауап зінен-зі тауылып отыр: елге жне оны трындарына жасалан кптеген эксперименттерді нтижесінде жалпы ндірісті лдырауы жне оны салдары ретінде экономикалы тиімділікті тсуі байалады (бл асты ндірісіне атысты) азастан республикасында, сондай-а жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде азіргі кезде ндірістік резервтер мен материалдарды амтамасыз етумен те иын жадайда, ауылда жмыс істейтін жмыскерлер мен адамдар кп айдан бері ашалай ебек аы алмайды (тек нім трінде). Мндай жадай барлы шаруашылыта байалып жатан жо, зір енді аз - аздап жаа табысты шаруашылытар пайда болып жатыр (мысалы, ожалытар). Біра бл кінішке орай азір барлы жерде байалып жатан жо, бл шін ажетті трде шаруашылыта топыра жадайын тексеру шін материалды ресуртар еркін болу керек, жаа техника, жасы тым сатып алу керек, даылдарды егуде орау шаралары жргізу керек.

Республикамызды Президенті Н..Назарбаев елімізді леуметтік-экономикалы жадайлары мен реформаны іске асуын баалай келе былай дегенді. « … жргізіліп отыран саясат пен мемлекетті нарыты экономикаа кшу тжірибесіндегі натылы ызметті тиімділігіні тмен болуы объективті трдегі кедергі факторлардан баса кейбір жадайларда ойланбай абылданан шаралар мен шешімдерді сер етуінен, тактикалы ателерден болды». Сондытан ауыл шруашылыындаы экономикалы ахуалды жан-жаты талдау ажет. азір реформалау дерісіндегі ауыл шаруашылыы жадайы мнде дегейде згерді.

Ауыл шаруашылы німдеріні баалар жйесі

Баа – крделі экономикалы категория. Баа негізінде тауарлар ндірісі. ткізілуі, оларды нын анытау мселесі, лтты жалпы німді шыару, тарату жне олдану жне т.с.с. сратар шешіледі.

Баа жасау аидалары:

1.Ішкі факторлара бадарлану (шыындара):

а)баа шыындарды айтарып, ксіпорын дамуына ажет пайда келуге тиіс;

б) баа ндіріс факторларын олдану тиімділігімен аныталады.

2. Сырты факторлара бадарлану (сраныс, сыныс, ттынушылы асиеттер жне т.б.:

3. Аралас (ішкі факторлар сынысты, сырты факторлар сранысты сипаттайды).

Баа функциясы деп оны ішкі рамыны (асиеттеріні) сыртынан крінісін айтады. Бааны 5 функциясын атауа болады:

а) есебке алу функциясы

б) Ынталандырушы функция.

В) Блу функциясы.

Г) Сраныс пен сынысты теестіру функциясы.

Д) ндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуа баытталан бааны функциясы..

Баа саясаты деп з тауарларына, ызметтеріне бааларды орнатуда фирма жетекшілері станатын жалпы аидалар жиынтыын атайды. Баа стратегиясы деп осы аидаларды іске асыруа ммкіндік беретін дістер жиынтыын атайды. Баа саясаты жалпы фирма стратегиясыны бір блімі ретінде арастырылады.

Ауылшаруашылы німдерді рыногін руа жне алыптастыруа баытталан кепілді, масатты баа жйесін олдану негізінде фермерлік табысты олдану мен салааралы атынасты жетілдру мемелекеттік саясатты міндеті. Агробизнес субъектілеріні табысын арттыруды е негізгі ралы ауылшаруашылы німдерді баасын тсірмей олдау крсету болып табылады. Осы трыдан алып араанда, АК-і дамыан елдерде кеінен олданылатын фермерлік баа мен табысын мемлекеттік олдау механизмі, мемлекеттік реттеуді басты баыттарыны бірі.

Ауыл шаруашылыы німдері баасыны индексі есепті кезеде базистікпен салыстыранда барлы арналар бойынша ткізілген аграрлы сектор німдері баасыны згеруін сипаттайды. Ол сімдік шаруашылыы жне мал шаруашылыы німдері баасыны индекстерін біріктіру жолымен есептеледі, бларды райсысы бір текті топа кіретін німдерді жеке индекстерінен салматанан шама болып табылады. Жеке индекстерді салматау базасы ретінде ткен жылы ткізілген німдер клемі пайдаланылады.
Ауыл шаруашылыы німіні жекелеген тріні орташа баасыны наты дегейі жекелеген ірлерді баа дегейлерінен орташа арифметикалы салматалан шама ретінде аныталады.

леуметтік инфрарылым жне оны міндеттері

леуметтікинфрарылымны негізгі масаты - халыа ызмет керсету. Бл 30-дай саланы райтын крделі кешен. Олар халыты алыпты трмыс-жадайын амтамасыз етіп, мамандар даярлаумен, адамдарды р трлі аурулардан орап, оларды дрыс дем алуын йымдастырумен айналысады. Наты айтанда кешен ебек німділігі мен елді еркендеуі шін «жмыс істейді».

Халыа кнделікті ызмет крсететін салалар барлы халы орналасан зонада біркелкі таралып орналасады. алан инфрарылым мекемелеріні желісі сиректеу болып келеді.

ызмет керсету трлері те кп. Оларды кейбірі кнделікті (біз кнде дкенге барамыз), кейбірі андасанда (мысалы, ауыран кезде), ал айсыбірі сирек уаытта (й, машина жндеу) ажетті болып табылады. Кейбір ызмет трлері халыа жаппай ажет болса (сауда, денсаулы сактау, дем алу), оларды кейбіреулері тек жекелеген топтара крсетіледі. Сендерге, жастар шін маызды ызмет - білім беру, ал арт адамдара - крілікті леуметтік жаынан амтамасыз ету. Бл ызмет трлері арналып крсетілетінін білдіреді. Біра кез келген жадайда олар адамдарды трып жатан жерлерінде керсетіледі. Сондытан леуметтік инфрарылымды орналастыруды негізгі факторы - халыты (халыты орналасуы) фактор. «Табиат аясындаы» демалыс су айдындарымен, орман, таумен байланысты. Оан табииор факторларыны маызы зор. Жоары білім (университеттік, институтты) ылыми орталытара жаын орналасады. (ылымдыкпажететуфакторы). Инфрарылым нысандарын халыа клікпен бара алатындай етіп орналастырады (кліктік фактор).

Трмысты ызмет крсету мекемелері (шаштараздар, кір жуатын жерлер, киім тазалау орындары, моншалар, автомобиль, трмысты техникалар жендеу, киім, ая киім тігу) негізінен алаларда шоырланан.

Адамдарды р трлі аурулардан орауда денсаулы сатау басты рл атарады. «азастан - 2030» бадарламасындаы басты міндеттерді бірі - халыты денсаулыын сатау. Ол - оамны игілігіні басты крсеткіші, оны стті дамуыны кепілі болып табылады. Тек дені сау адамдар ана белсенді трде білім алып, ебек те алады, зіне материалды табыс жасап, Отанын орай алады. Елдегі халы денсаулыы тым жоары дрежеде емес. Жыл сайын рбір екінші азастанды дрігерге аралады. 4,5 мы ауруханалар мен 170 мынан астам дрігерлер (дрігерлер, мейірбикелер) медициналы кмек керсетеді. леуметтік амсыздандыру мен білім беруден кейін бл сала бюджет аржысын пайдалану жнінен (барлы шыынны 10%-ы) шінші орында. Біра ол лі жеткіліксіз.

Денсаулы сатау мекемелеріні желісі ірі алаларда кбірек дамыан. Мнда дрігерлерді басым блігі шоырланан жне ірі медидиналы орталытар, мамандандырылан клиникалар жмыс істейді. Ауыл трындарына ауданды поликлиникалар, шаын фельдшерлік пункттер ызмет керсетеді.

сіп келе жатан жеткіншектерді мірге жне ебекке даярлау шін білім беруді лкен жйесі жасалан. леуметтік сфераны бл саласы онымен айналысатын адамдар саны жнінен е ірі болып саналады. Балабашаларда, жалпы білім беретін жне ксіптік мектептерде, колледждер мен жоары оу орындарында 4 млн-нан астам адам білім алуда. Елімізді трындарыны 1/3 оу партасында деп есептеуге болады. Бл «ебектеніп жатан» халыты е лкен «армиясы» - мектеп оушылары, сендер 3 млн- нан асасыдар.

Халыты демалысын йымдастыру

Халыты демалысын йымдастыру. Дем алу - адамдарды алыпты мір сруі шін тама пен су сияты жадай. Ол -

адамдарды здеріні ызметі (туризм, саяхаттар, санаториялы- курортты ем алу) мен бан кмектесетін мекемелерді ызметінен (баспана беру, таматану мен трлі шаралар йымдастыру) трады. Мны брі жалпы тсінікке - рекреацияа бірігеді. Оны негізгі масаты - ебек ету процесінде (окуды да!) жмсалан кшті (физикалы эмоциялы) алпына келтіру.

Рекреация рухани дниені байытып, адамны кзкарасын кеейтеді.

Рекреация шін 3 негізгі жадай ажет:

•1) «ркениетті» демалыс

ымбата тсетіндіктен, адамдарды жеткілікті кірісі болуы керек;

•2) рекреациялы ор жне;

•3) рекреациялы шаруашылы болуышарт

Баа жасау аидалары

Бааны екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар баасы оны нын (сыныс) айындайды (бааны шыынды теориясы). Негізін алаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Оларды ойларынша тауар ны оны діруге кеткен ебек млшерімен аныталады. Бл теорияны рі арай дамытан К.Маркс болатын (абстрактты ебек), оны ойынша тауарды ны жне баасы болады. н – оама пайдалы ебек шыындары (орташа). ртрлі тауарлар ндарыны ара-атысы олара кеткен абстрактты ебек млшерлеріні ара-атысы болып табылады. Ал тауар баасы осы тауар ныны ашалай крінісі болып табылады. Ол ртрлі кездейсо нарыты факторлара байланысты згеруі ммкін.

Баа жасау аидалары:

1.Ішкі факторлара бадарлану (шыындара):

а)баа шыындарды айтарып, ксіпорын дамуына ажет пайда келуге тиіс;

б) баа ндіріс факторларын олдану тиімділігімен аныталады.

2. Сырты факторлара бадарлану (сраныс, сыныс, ттынушылы асиеттер жне т.б.:

3. Аралас (ішкі факторлар сынысты, сырты факторлар сранысты сипаттайды).

Баа саясаты

Бааны тепе-тедігі

Ауыл шаруашылыы экономикасындаы крделі проблемаларды таы бір трі- сататын жне сатып алатын тауарлара баанын тепе-тедігін жасау.

Бааны тепе-тедігі- бл аламен ауыл аралытарындаы екі жаты айырбас кезіндегі ауыл шаруашылыы мен нерксіпті німдері ндарыны ара атынасы.

Те бааны жасау иындытары барлы елдерде жиі кезесіп отырады. Ол е алдымен нерксіп пен ауыл шаруашылыындаы ерекшеліктер. Біріншіден, ауыл шаруашылы ндірісінде ндіретін німдер маусымды сипатта болады, сондытан нім баалары згеру уаыты бойынша жалпы баа згерістерінен алып отырады. Екіншіден, фермерлер здеріне керекті німдерді ірі жеке нерксіп монополистерінен сатып алып отырады, ал олар болса жоары бааларды сынады. Мысалы, асты жинайтын комбаиндар Ресейде екі жерде ана жасалады. Комбайндарды баалары болса те ымбат. Ал фермер, шаруа з німдерін кпшілікке сатады, сондытан жоары баа срау иына тседі. шіншіден, ауыл шаруашылы німдеріні дние жзілік нарыындаы бсекелік фермерлерге те баалы німдерді стауа лкен кедергі жасайды.

Осыны салдарынан нерксіп пен ауыл шаруашылыы німдеріне р уаытта “бааны айшысы ” пайда болады.

Баа айшысы- бааны тепе-тедігі бзылу дрежесі, яни ауыл шаруашылыы німдері мен нерксіп німдеріні бааларыны су арыныны айырмашылыы.

Баалар тепе-тедік проблемаларын нарыты механизмдер арылы шешу те иын, сондытан кп елдерді кіметтері бл тепе-тедіктерді шешу шін фермерлерді ндірген німдеріне кеткен шыындарды біразын з мойындарына алады.

Мысалы, Еуропалы экономикалы бірлестік дние жзілік нарыта з фермерлеріні астыын натылы баасынан 15 пайыз тмен бааа сатады. Ал, Америка кіметі ферлерді ндірген астыын 50 пайыз баамен сатады, алан 50 пайызын кімет з алтасынан тлейді, ол тлем фермерлерге жрдем аша есебінде болып, ауыртпалыы салы тлеушілерге тседі.

Жрдем аша- тауар ндірушілерге, оларды тауарларына бааны тратандыру, немесе оларды жтатын кететін жадайдан аман сатау шін берілетін мемлекеттік айтарылмайтын жрдем.

Бааны экономикалы мні жне ызметтері

Баа жасау аидалары:

1.Ішкі факторлара бадарлану (шыындара):

а)баа шыындарды айтарып, ксіпорын дамуына ажет пайда келуге тиіс;

б) баа ндіріс факторларын олдану тиімділігімен аныталады.

2. Сырты факторлара бадарлану (сраныс, сыныс, ттынушылы асиеттер жне т.б.:

3. Аралас (ішкі факторлар сынысты, сырты факторлар сранысты сипаттайды).

Баа функциясы деп оны ішкі рамыны (асиеттеріні) сыртынан крінісін айтады. Бааны 5 функциясын атауа болады:

а) есебке алу функциясы

б) Ынталандырушы функция.

В) Блу функциясы.

Г) Сраныс пен сынысты теестіру функциясы.

Д) ндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуа баытталан бааны функциясы..

Балансты пайда

Пайда — шаруашылы ызметті нтижесін сипаттайтын экономикалы категория. Ксіпорын балансында крсетілетін пайда балансты деп аталады.

Балансты пайда ш элементтен трады:

1. німді, ызметтерді ткізуден тскен пайда

Пс=Тс-сыз -

мндаы Тс-сыз_. — С-сыз, акцизсіз німді ткізуден тсетін табыс; — зіндік н

2. Баса сатулардан (млікті) тсетін пайда

Пб.с.= Тс - Мк

мндаы Тс — сатудан тскен табыс (С-сыз); Мк— млікті алды ны.

3.ткізуден тыс табыстар мен шыындар.

ткізуден тыс табыстара келесі жатады:

· Баса ксіпорындар ызметіне атысу лесіне арай алан табыстар;

· Ксіпорынны баалы ааздары бойынша;

· Млікті жала беру арылы;

· Борышорлардан тскен айып-аылар, пенялар, айып тлемдер;

· Валюталы шоттарды ксіпорын шін о курсты айырмалары жне т.с.с.

ндірістен тыс шыындара келесі жатады:

· Сота кеткен шыындар;

· Ксіпорын тлейтін айып-аылар, пенялар, айып-тлемдер;

· Стихиялы аппаттан болан жоалтулар

· рлаудан болан шыын;

· Валюталы шоттар бойынша ксіпорын шін теріс кусты айырмалар жне т.с.с.

Пайданы блу: Балансты пайдадан салытар жне банк несиесі шін тленетін пайыз алынады. Сонда таза пайда шыады. Осы таза пайданы рамынан саты ор рылады (акционерлік оамдарда 25 % жалпы Жарылы капиталдан). Одан кейін арнайы орлар рылады (ндірісті дамыту оры, ттыну оры, ерекше даму оры). Сонымен атар, пайдадан дивидендтер тленеді (акционерлік оамдарда

Ебек німділігі

Ебек німділігі - алынан нім клеміні оны дайындауа жмсалан ебекке атынасы (ебекті ндіріс дерісіндегі тиімділігі). Уаыт лшемінде ндірілген німні млшерімен (ндіріммен) немесе нім лшеміне жмсалан уаыт шыынымен (ебек сыйымдылыымен) тлаланады. Жеке жне оамды ебек німділігі трлеріне блінеді. Біріншісі наты ебек шыынын, екіншісі наты жне ткендегі (затандырылан) ебек шыынын крсетеді.

Ебек ресурстары тсінігі жне рамы

сіпорынны барлы жмыскерлері нерксіпті-ндірістік персонала (П) – ндірісте істейтін жне оан ызмет крсететін адамдара жне нерксіптік емес персонала– нім діруге атыспайтын адамдара блінеді. Ксіпорынны адам санын жне ебек німділігін есептеуде тек П крсеткіші олданылады. П-ны жалпы саны келесі бліктерден трады:

Жмысшылар – ебек затына тікелей сер ететіндер – негізгі жне кмекші болып блінеді.

ИТЖ – инженерлі-техникалы жмыскерлер –ксіпорына йымдастырушылы, экономикалы, техникалы басарумен айналысатын адамдар.

ызметкерлер – жаттармен айналысатын, есепті, есеп жргізу, талдау жмыстармен жмыскерлер.

КП – кіші ызмет крсетуші персонал.

Оушылар – Ксіпорында оитын жне оны тізімінде тіркелген адамдар.

орау блімі – орауды барлы трлері.

азіргі кезде П саны келесі формула бойынша табылады:

П рылымы деп жмыскерлерді белгілі бір категориясыны жалпы санындаы пайызды лестерін айтады.

, мндаы ч_i –i-й топ жмыскерлер саны.

Жмыскерлер сондай-а, мамандыына, ксіби мамандыына жне біліктілігіне арай блінеді. Нарыты жадайларда жаа пайда болан мамандытар: мысалы, брокер, дилер, маклер, дистрибьютор, коммивояжер, т.с.с.

Жер ауыл шаруашылыындаы негізгі ндірістік рал

Зауытты шоырландыру

Шоырландыру ндірістік бірліктер клемінде ндіріс масштабыны артуын білдіреді, яни ксіпорынны іріленуі болып табылады. Шоырландыруа ндірістік бірліктер ауымыны лаюына оамды ебек блінісі дамуында жетекші роль беріледі. Себебі машиналарды тиімді пайдаланылуы тек ндіріс клеміні жеткілікті лкен млшерінде ана ммкін болады.

ндірісті шоырландыруды абсолюттік жне салыстырмалы мндері бар:

• абсолюттік шоырландыру – ндірістік бірліктерді размерлерін сипаттайды.

• салыстырмалы шоырландыру – ртрлі ауымдаы бірліктерді арасында ндірісті жалпы клемін блуді білдіреді. Салыстырмалы шоырландыру абсолюттік шоырландыру серінен ралады.

ндірісті шоырландыруды трт нысаны бар:

• агрегатты;

• технологиялы;

• зауытты;

• йымдастырушылы.

Олар екі жолмен дамиды: экстенсивті жне интенсивті.

Зауытты шоырландыру – крделі ксіпорындар ауымын лайтуды білдіреді. Зауытты шоырландыру лаюы, яни ксіпорынны іріленуі ш жолмен жзеге асырылады. Оны бірі интенсивті – технологиялы шоырландыру есебінен біртектес ндіріс ауымыны суі; алан екеуі экстенсивті – ксіпорындар рамында ндірістер санын кбейту есебінен, яни оны рылымыны крделенуі немесе йымдастыру-шаруашылы шоырландыру есебінен, яни ндіріс техникасы мен йымдастыруында ешандай згеріс енгізбей-а бірнеше ксіпорындарды бір ксіпорына жай бірігуі жолымен жзеге асырылады

Картоп жне ккеністер ндіру экономикасы

Картоп шаруашылыы– таамды, техникалы жне азыты масаттармен картоп сіретін егіншілік саласы. азастанда картоп сіру 20 -ды басынан басталды. Картоп республиканы барлы, сіресе, солтстік аудандарында сіріледі. Аудандастырылан сорттары: ерте пісетін Приекульский, Гатчинский, Огонек, Шортандылы,Асханалы 19, Берлихинген, Рекорд, Лорх, Кктем, Зауральский, шын, Мурманский. Бларды екеуі Рекорд жне Шортандылы азастанда шыарылан. Республикада тымды картоп орын жасап, сырттан картоп тасуды тотату масатымен республиканы жеке айматарында бейімделген нерксіптік картоп сіру технологиясы, тым сіру жйесі жасалды. Вирус, грибок, бактериялар тудыратын аурулардан арылу шаралары белгіленді. Республикада картоп сіру мселесіменаза картоп жне ккніс шаруашылыы ылыми-зерттеу институты шылданады.

Ккніс шаруашылыы– ашы жне ораулы топыратарда ккністерді ндірумен айналысатын ауыл шаруашылыыны бір саласы, сонымен атар ккніс даылдарыны биологиясы мен оларды німділігін арттыру мен сапасын жасартуа баытталан прогрессивті сіру технологияларын, ебек шыыны мен німні зіндік нын тмендетуді зерттеумен айналысатын ылым. Ккнісші алымдар сонымен атар жаа ккніс даылдарыны жасартылан сорттары мен оларды кбейтуді жаа дістемелерін, баса да сала кілдерімен бірлесе отырып, ккніс шаруашылыыны экономикасына, йымдастыру жмыстарына жне механизациясына жаалытар енгізумен айналысады. Ккніс шаруашылыы ауыл шаруашылыыны саласы ретінде зіндік ерекшеліктерге ие; соларды е бастылары: - Ккністерді егістік жадайында сіру (ашы топыратаы ккніс шаруашылыы) жне жасанды микроклимат жадайында сіру (оралан топыратаы ккніс шаруашылыы); - Кшетпен сіру дісі кеінен олданылады, сімдіктер алдын ала отайлы оректік алада (аз клемдегі) сіріліп, кейіннен кшеттерліп отырызылады, сондай-а кктету, тежеу, сіру жне дозалау жмыстары жргізіледі; - Ккністерді егу алалар мен ндірістік орталытар маайындаы онша лкен емес жерлерде шоырланлырылады, сонымен атар жерді тиімді пайдаланумен атар, арасында айталап жне тыыздап егу жнінен ндіріс егістік жмыстарына араанда жоары німді болып келеді. Адамзатты таамына пайдалану шін сірілетін екпе сімдіктерді жалпы трлері 200-ді шамасында. Осыны ішінде 100 ден астамы ккніс даылдары. ТМД елдерінде ккніс дакылдарыны 70-тен астамы, ал азастанда 50-ге жуыы сіріледі. Р Таамтану Академиясыны мліметтеріне сай, р адам жылына орта есеппен 126 кг трлі ккніс даылдарын пайдалану ажет екен. азастандаы ккніс даылдарыны жыл сайыны егістік клемі 110-115 мы га шамасында, оны – 20-22 мы га отстік облыстарды еншісінде. Ккністерді барлы трлерінен алынатын жалпы тсім 2,2-2,5 млн.тоннаа дейін. Ккніс даылдарыны орташа німділігі - 17-20 т/га аралыында, бл крсеткіш оларды сіру айматарына, тріне, сортты ерекшеліктері мен агротехнологиясына байланысты 10-12-ден 30-35 т/га дейінгі аралыта ауытиды.

Ксіпорындаы ебек німділігі крсеткіштері

Ебек німділігі - тірі ебекті нтижелігін сипаттайды. Ебек німділігін здіксіз сіру – ндірісті кеейтуді жне ішкі жалпы німді сіруді бірден-бір айнар кзі болып табылады.

Ксіпорындаы ебек німділігі келесі крсеткіштермен сипатталады:

· дірумен (ПТ) – уаыт бірлігінде шыарылан нім клемі:

· ебек сііргіштікпен – нім бірлігін шыаруа ажет уаыт:

Іс жзінде ебек німділігін келесі формула бойынша есептейді:

Ебек німділігін келесі ш діспен есептейді:

Натуралды: N_t – нім натуралды лшем бірліктермен аныталады. Артышылыы – арапайымдылыы, крнекілігі. кемшілігі – бір трлі німге ана олдануа болады.

Ашалай: нім ашалай трде аныталады.

N_ч – таза нім. артышылыы – Есептеуі оай, барлы нім трлерін жне жадайларды есебке алады. Кемшілігі – инфляцияны серінен ебек німділігіні згеруін дл анытауа болмайды.

Ебекті: орындалан жмыстарды ебек-сааттармен есептейді.

мндаы Q_i – i-й жмыс тріні клемі

t_i – i-й жмыс тріні ебек сііргіштігі.

Ксіпорынны оптималды ауымын сипаттаушы крсеткіштері

Ксіпорындаы ебек німділігі келесі крсеткіштермен сипатталады:

· дірумен (ПТ) – уаыт бірлігінде шыарылан нім клемі:

· ебек сііргіштікпен – нім бірлігін шыаруа ажет уаыт:

Іс жзінде ебек німділігін келесі формула бойынша есептейді:

Ебек німділігін келесі ш діспен есептейді:

Ашалай: нім ашалай трде аныталады.

Ебекті: орындалан жмыстарды ебек-сааттармен есептейді.

мндаы Q_i – i-й жмыс тріні клемі

t_i – i-й жмыс тріні ебек сііргіштігі.