Аш Буи авылы исеме нрсне алата?

Аш Буи авылы тарихы.

 

Аш Буи авылы исеме нрсне алата?

 

р авылны исеме аны тарихы белн бйле. Безне тбкт ис авыллар бер ген исемд тгел, икешр исемд д йрилр. Тик икенче исем кп вакытта инде кулланыштан тшеп калып, халык теленд онытылган да булуы ммкин.

Авылны бгенге кнд булган Аш Буи исеме ис Ашалча Буи исеменнн кыскартып язылган. Дреслект ул шлче Буи булса да, якын-тирдге халыклар - рус, мари м удмурт теллрен якын итеп, ул Ашалча Буи дип йртелгн.

Кргнебезч, авыл исеме ике компоненттан, ягъни, ике лештн тора. Шуа да аларны рбересен аерымлам карап узыйк.

 

шлче ул - безне якларда инеш буендагы зннрд м су торган болыннарда сче семлек. Аны икенче трле исемнре рус теленд “зубровник” м “пырей водяной”, фнни исеме – “бекмания обыкновенная” дип атала.

шлче лне.

 

шлче исемене йтелеше татар м удмурт теллренд д бер к трле ягырый м языла да. Татарча – шлче, удмуртча – Ашалча.

м д инде, леге шлч лнене кп булуы хзерге Аш Буи авылы яныннан агучы инешк д исем бир – ул шлче инеше дип йртел.

Бгенге кнд ис авыл халкы теленд инешне исеме кулланыштан тшеп калган диярлек, тик Аш Буи м Адай авыллары арасындагы кпер урыны гына халык теленд “шлче кпере” дип йртел.

Инешлрне шунда кп булып скн семлеклр исеме белн аталу ул табигый хл. Мисал итеп, кршед ген урнашкан Срдек авылыны исемен алыйк. Беренче тарихи документларда ул да “Срд инеше буена урнашкан авыл” буларак иск алына. Кргнебезч, инеш исеме д хзергеч “Срдек” тгел, “Срд”. Срд ис ул – шул ук инеш буенда кплп скн лн, рус телендге исеме – “сныть обыкновенная”. Еллар ткн саен гына, Срд сзе, йтел чен иелрк булган “Срдек” исемен ала.

Ашалча Буи (Ашалча Бузи) исеме башлыча рус теленд алып барылган рсми документларда гына булып, татар сйлм теленд аны гадилштерелгн исеме - Буи гына кулланышта йргн.

Авылны икенче компоненты – ул Буи сзе.

леге сз удмурт теленнн алынган, м Бодья сзене бер диалекты булып, Буда дип йтел, татарча ягырашы ис – Буа, яки Буи. Тулырак итеп йткнд – Буда дип кнъяктарак, яки хзерге Татарстан территориясенд, безне якта урнашкан урдмуртлар, Бодья дип – тньяктарак, яки хзерге Удмуртия территориясед урнашкан, руслар белн кбрк аралашкан удмуртлар йт, чнки кньяк м тньяк удмуртларны сйлме бер-берсеннн шактый гына аерыла. Авыл гр д Удмуртия территориясенд урнашкан булса, аны бген “Ашалча Бодья” дип атарлар иде.

Элеккеге рсми документларда авыл рус теленд Буза, яки Бузя дип язылса, татар теленд ис шул ук Буи булып, бгенге кнг кадр килеп иткн.

Буда, ягъни Бодья сзе нрсне алата со? Моны чен удмурт ыругларыны тарихын бел кирк:

Борынгы удмуртларда рбер ыруг зене яклаучысы булган борынгы бабаларыны рухына табынган. леге рухларны фнни телд “воршудлар” дип йртлр. м леге рухны, ягъни “воршудны” исеме булып, ыруг та шул исемне йрткн булган. Буда, яки Бодья – шушы тирлект булган бер удмурт ыругыны исеме ул.

леге ыруг кешелре кайда гына барып урнашса да, алар нигезлгн авыл шул ыруг исеме белн аталган, м аа авыл янында булган инешне исеме кушылган. Шулай итеп – Ашалча Буи авылы ул - шлче инеше буенда урнашкан Буа ыруы удмуртлары - дигн мгънне алата.

Алга таба тезеп китск, андый авыллар бик кп, бу ис Буа, яки Бодья ыругы шактый ишеп, таралып, кп кен башка ирлрг д китеп урнашкан икнне крст.

Риваятьлр буенча, хзерге Вятские Поляны шре урынында да Ошторма Бодья исемле удмурт авылы булган.

Вятканы аргы ягына чыккач, Бодья исеме булган удмурт авыллары тагын да кп. Алар – Синерь-Бодья, Якшур-Бодья, Варклед-Бодья, Гучин-Бодья, Динтем-Бодья м башкалар.

м шунысы кызыклы, леге авылларны рберсене д мгънлре бер – аларны барысыны да исемнрене беренче сзе инеш исемен, икенчесе – Бодья, ягъни Буа ыругы удмуртлары икнен крст.

 

Еллар ткн, авыл урынына урнашкан удмуртлар тнъяккарак кчен, алар урынына марилар кил. Сорак татарлар килгч, марилар да башка з миллтлре яшгн башка авылларга китеп бара. Тик кемнр ген яшс д, бу урында урнашкан авыл – Ашалча Буи булып кала бир.

ХХ гасырга чыккач кына, авылны исеме бераз кыскартылып, Аш Буига йлн.

 

Авылны икенче исеме – Бодияз. 1762 елгы Туембаш авылы переписенд шлче Буи авылыннан кияг алынганган кызлар “Будеяз” авылыннан дип, 1897 елгы Бтенроссия переписенд ис авыл - “Ашалча Бузи” м я эченд ( шулай ук “Бодиаз”) дип крстел.

Бгенге кнд ис леге исем бтенлй д кулланылмый.

Кргнебезч, Бодияз исемене беренче леше шул ук Бодья, ягъни Буда ыругы исеменнн тора.

Икенче лешен, ягъни кушымчасын ике трле вариантта карап була.

Беренчесе - “Яз” кушымчасы борынгы татар теленд “кыр”, “дала”, “басу” тшенчлрен алата. Бу очракта, авыл исеме “Бодья + кыр, басу” булып, “Бодья, яки Буи басуы” дигн мгънне белдер.

Икенчесе – “Ёз” кушымчасы удмурт теленд кплек мгънне белдер м “Бодъя + ёз” булып, “Бодьялар” яки “Буилар” сзен, тулырак итеп йткнд, бу ирне Буда ыругыныкы икнлекне белдер.

 

Авылны хзерге вакытта халык теленд кулланышта йргн тагын бер исеме ул – Буи асты.

леге исем инде бу урынга татарлар килеп урнашкач бирелгн.

Бу ис татарлар килеп, хзерге урында авыл нигезлгн вакытта, элеккеге Буи авылыны тау стенд яки инешне стрк агымында урнашкан булуы турында сйли.