Ксіпорынны аржылы жадайын талдауды апаратты негізі аржылы есеп беру болып табылады.
Р Президентіні 2007 жылы 28 суірдегі №2484 "Бухгалтерлік есеп туралы" за кші бар Жарлыына сйкес аржылы есеп беруге мыналар жатады:
1. Бухгалтерлік баланс;
2. Кірістер мен шыындар туралы есеп;
3. Аша аражаттарыны озалысы туралы есеп;
4. Меншікті капиталды згерісі туралы есеп;
5. Тсіндірме хат.
Сондай-а аржылы есеп беруге негізделген немесе аржылы есептен алынан материалдар мен толытырылуы ммкін жне бл материалдар солармен бірге оылады.
аржылы есепті элементтерін іске асыру мерзімдері
| Есеп беруді формалары | Есеп беруді мерзімі |
| Бухгалтерлік баланс | Ай сайын |
| Кірістер мен шыындар туралы есеп | Ай сайын |
| Аша аражаттарыны озалысы туралы есеп | Ай сайын |
| Меншікті капиталдаы згеріс туралы есеп | Тосан сайын |
| Тсіндірме хат | Жылды есеппен бірге |
Тсіндірме хатта, берілген субъектіні есеп жне есеп беруді андай саясатын стап отырандыы жне каржылы есепті пайдаланушыларды талаптарына сай баса да апараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оан: субъектіге сер етуші туекел мен белгісіздік туралы, аржылы есепте жазылан міндеттемелер туралы тсініктерді жазуа болады. Нарытаы географиялы сегменттер, сомалы ерекшеліктер, ызмет трлері туралы апараттар, баа згерісіні сері туралы млімдемелер жне басалары осымша апарат ретінде арастырылады.
Нарыты экономика жадайында аржылы есеп шаруашылы субъектілеріні ызметі жнінде аржылы апараттарды жйелендірілген бірден-бір кзіне, р трлі йымды-ыты нысандардаы шаруашылы субъектілеріні зара негізгі байланысына жне басару шешімдерін абылдауа ажетті аналитикалы есептерді апаратты базасына айналды. Ксіпорынны аржылы жадайын талдауда негізгі апарат кзі ызметін бухгалтерлік баланс атарады.
Баланс - есепті жылды басындаы жне соындаы ксіпорынны аржылы жадайын сипаттайды жне маызды ызметтер атарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылы субъектісіні мліктік жадайымен таныстырады. Осы арылы олар бл субъекті нені иеленеді, материалды ралдарды санды жне сапалы орлары андай, ксіпорын жаын арада шінші жа алдындаы з міндеттемелерін атай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар ксіпорынны баса сас ксіпорындар жйесіндегі з орны, тадап алынан стратегиялы баытыны дрыстыы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігіні салыстырмалы сипаты жне ксіпорынды басару бойынша р трлі сратара шешімдер абылдау туралы тсінік алады. шіншіден, балансты мазмны, оны ішкі олданушылары сияты сырты олданушылара да пайдалануа ммкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жмыс процесінде дрыс шешім абылдау шін з тексеріс жмысын жоспарлауда, сондай-а клиентті сырты есеп берудегі есеп жйесінде ммкін болатын, дейі жасалынан жне дейі жасалынбаан ателіктер аумаындаы лсіз жатарын шыару шін кмек алады, ал талдаушылар аржылы талдауды баытын анытайды.
Баланс апараттары негізінде сырты олданушылар берілген ксіпорынмен зіні серіктесі ретінде жмыс жргізудін масата сйкестігі жне оны шарттары туралы шешімдер абылдай алады; з салымдарыны ммкін болатын туекелділіктерін жне берілген ксіпорынны акцияларын иеленуді орындылыын жне баса шешімдерді баалайды.
Бухгалтерлік баланс аржылы есепті негізгі трі бола отырып, ол есепті кезедегі ксіпорын млкіні рамы мен крылымын, аымдаы активтерді айналымдылыы мен тімділігін, меншікті капитал мен міндеттемені олда барын, дебиторлы жне кредиторлы борышты динамикасы мен жадайын жне ксіпорынны несие абілеттілігі мен тлеу абілеттілігін анытауа ммкіндік береді. Баланс крсеткіштері ксіпорынны капиталын орналастыру тиімділігін, оны аымдаы жне алдаы кезедегі шаруащылы ызметке жетуі, арыз кздеріні клемі мен рылымын, сондай-а оларды ынталандыру тиімділігін баалауа ммкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау шін жне ксіпорынны аржылы жадайын баалауда апаратты е ажетті трі болып табылады.
Бухгалтерлік балансты блімдері (жатары) мен элементтері келесідей аныталады:
Актив дегеніміз - бл ткен жадайларды нтижесінде ксіпорынмен баыланатын жне болашата ксіпорына экономикалы табыс келетін ресурс.
Пассив - бл ткен жадайлардан пайда болан ксіпорынны аымдаы міндеттемесі.
Оны теу экономикалы табыс алумен байланысты ксіпорын ресурстарыны шыынына (сырта кетуіне) келіп сотырады.
Капитал - бл пассивтерді активтерден алып тастаандаы ксіпорынны зіндік аражаты.
ХЕС жне аржылы есепті жасауды дістемелік нсаулары негізінде растырылан бухгалтерлік баланс клдене трде 1-кестеде крсетілген крсеткіштерден трады.
Кесте-1
растырылан бухгалтерлік баланс.
Алайда айта кеткен жн, балансты руды трін тадау (клдене, яни екі жаты немесе тікелей) шаруашылы субъектілеріні шексіз ы болып табылады.
Баланс активі мен пассивін ру принциптері брыны алпында алып отыр, яни активтер оларды тімділік дегейіне байланысты, тімділігі тмен активтерден тімділігі жоары активтерге арай, пассивтер принцип бойынша тлем мерзіміні жеделдік дегейіне байланысты мерзіміні жеделдігі азынан кбіне арай.
Тікелей трде растырылан баланс 5 блімнен трады:
1) за мерзімді активтер;
2) аымдаы активтер;
3) меншікті капитал;
4) за мерзімді міндеттемелер;
5) аымдаы міндеттемелер.
Алайда ксіпорынны аржылы жадайына талдау жргізгенде баланс крсеткіштерімен атар аржылы есеп беруді баса да нысандарыны крсеткіштерінолдану ажет, сіресе ксіпорынны жыл бойы барлы табыс сомасыносы ксіпорынны зіні ызметін жргізу шін жмсалан барлы шыындарсомасымен салыстырудан тратын аржы-шаруашылы ызметіні нтижесітуралы есепті олдану керек, оны баланстан айырмашылыы ол ксіпорыннымезеттік суреті жне атып алан аржылы жадайы емес, ол капитал козалысы, есепті кезедегі субъектіні аржылы нтижесі болып табылады. Сондытан ксіпорынны балансына араанда, бл жат талдаушы адам шін анарлым маызды жне апаратты болып табылады. Ол бл ксіпорын табыс немесе зиян (шыын) келетіндігін анытау шін табыстар мен шыындар туралы жеткілікті млшерде блініп алынан аны крсеткіштерді кмегімен белгілі бір кезедегі ксіпорынны кызмет нтижесіне баа береді.
Субъект ызметіні аржылы нтижесі туралы есеп "Кірістер мен шыындар туралы есеп". Онда зады тлаларды рет-ретімен ру жне сыну масатында аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі жніндегі есепті баптарын жіктеу жне есепке алуды тртібі крсетіледі, бл з кезегінде занды тланы р мезгілдегі есептік кезедердегі аржылы есебі мен трлі зады тлаларды аржы есептерін салыстыруа ммкіндік береді.
Сондай-а, негізгі ызметтен алынан табыс пен шыынды, ттенше жадайлардан жне тотатылан операциялардан болатын табыс пен зиян-ды, есеп кезіндегі есептік бааны, есеп саясатыны згеруінен жне аржылы есептегі елеулі ателерді тзетуден болатын р трлі табыс жне шыындарды ашуды тртібін анытайды.
Бл есепті жасалуы келесідей трде болады.
Кесте-2
Кірістер мен шыындар туралы есеп
Брыныа араанда бл едуір оайлатылан. Мнда табысты пайдалануды, бюджетке тлемді, табыс салыы бойынша жеілдіктерді есептеу барысындаы шыындар ашып крсетілмеген. Ол тек есепті кезедегі аржылы нтижені алыптасуын (таза табысты немесе зиянды) ана крсетеді.
Есепті кезеде табылан табыстар мен шыындарды барлы баптары есепті кезені таза табысын немесе шыынын анытау барысында есепке алынады. Табыстар активтерді кбейюін немесе міндеттемелерді азаюын крсетеді, ал шыындар – активтер-ді азаюын немесе есепті кезедегі міндеттемелерді кбеюін крсетеді.
"Аша аражаттарыны озалысы туралы есебі". Бл есепте ксіпорынны белгілі бір кезедегі аша аражаттарыны кздері аныталады жне оларды пайдаланылу жолдары крсетіледі. Ксіпорынны есепті кезеіндегі аражаттары жеткілекті ме, соы крсетеді. Ол сондай-а олданушьшарды ксіпорынны операциялы, инвестициялы жне аржылы ызметіні белгілі бір блігіндегі есепті кезедегі аша аражаттарыны келіп тсуі мен шыыны туралы апа-раттармен амтамасыз ете отырып, олара ксіпорынны аржы жадайындаы згерістерін баалауа ммкіндік береді.
Операциялы ызмет деп субъекті табыс алу жніндегі негізгі ызметін, сондай-а оны инвестициялы жне аржылы ызметіне атысы жо, басада бір ызметі.
Инвестициялы ызмет дегеніміз - бл за мерзімді активтерді сатып алу жне сату, телінетін несиелерді беру жне алу.
аржылы ызмет, бл нтижесінде меншікті капитал мен арыз аражаттарыны рамы мен млшері згеріске шырайтын субъектіні ызметі болып табылады. Субъект ызметіні барлы осы трлері аша аражаттарыны келіп тусуі мен шыуыны негізгі арналары болып табылады.
«Меншікті капиталды згерісі туралы есеп» есепті кезедегі ксіпорынны траты міндеттеме згерісін сипаттайды. Ксіпорынны аржылы нтижесін есепті кезедегі кірістер мен шыыстар сомаларыны згерісі крсетіледі.