Таырып: «Экономикалы талдауды дісі мен тсілдері».

 

Ксіпорынны шаруашылы ызметін танып білу, зеттеу жне сипаттау экономикалы талдауды тсілі болыт табылады.

ылыми жне тжірибелік тсілдер зеттеуді кп жадайында баыттары сас болып келеді. 1-кестеде сол тсілдерді классификациясы толы крсетілген.

Кесте

Ылыми жне тжірибелік ызметті тсілдеріні сыныптамасы

Тсілдер	ылыми ызметті рылымы	Тжірибелік ызметті рылымы
Операцияны теориялы тсілдері	Ой-ріс операциялары: анализ, синтез, салыстыру, жалпылама, индукция, дедукция, модельдеу, фантазия, арман
ызметті теориялы тсілдері	Білім жйесіні талдануы, тсілдер рамындаы теория, гипотизаны рылуы, зерттеу	Жоспарлау, ксіпорын жобаларын рылымды тсілдері, оларды баалау, кезедері мен фазалары
Операцияларды эмпирикалы тсілдері	Шаруашылы ызметті талдау тсілдері жаттарды танып, білу, іскерлікті нтижелері, баылау, лшеу, сауалнама жргізу, экспортты баа беру, тестілеу
ызметті эмпирикалы тсілдері	Объектіні баылау, зерттеу, мониторинг
Тжірибе	Ксіпорынны аржылы ызметін талдау рдісі

 

Ксіпорында экономикалы талдау тсілдеріні болуы, оны пні мен масатында, ал тсілді тадау – зерттеуді масатымен сипатталады.

Тсілді зіне тн мінездемелік ерекшеліктері бар:

¾ Шаруашылы ызметті жан-жаты зерттелуі (халыты ажеттіліктерін сатып алу абілетіні згеруі);

¾ Шаруашылы процесстерді згеруі мен дамуын арастыру (пайданы суі тауар кп шыарамыз, шыынны аз болуы, керісінше, айналым ралыны айналымдылыыны тмендеуін крсету);

¾ Шаруашылы ызметке сер ететін факторларды ашу мен лшеу (дедуктивті дісті олданамыз, яни бкіл ксіпорын жоспарыны іске асырылуын анытаймыз, индуктивті кп кездесетін крсеткіштерді топтастырады);

¾ Талдау нтижелерін біріктіру немесе орталытандыру (ксіпорынны крсеткіштерін зерттеуден кейінгі нтижелерін орытындылау, талдау нтижелері ксіпорынны барлы жмыстарыны клемі мен ызметіне баа беру);

¾ Ксіпорынны шыындар млшерін азайту жне дамуы шін іс-рекеттерді жасау (резервтерді олдану мен мобильділігін арттыру).

Экономикалы талдау тсілдері санды апараттарды жйелеу шін, арнайы дістерді олдану. дістер – ксіпорын ызметіндегі талдау пні зерттейтін дістертерді жиынтыы мен оларды іске асыру. дістер дстрлі жне дстрлі емес деп екіге блінеді:

Дстрлі дістерге:

1. Ксіпорын ызметіндегі орытынды жмыстарыны бастапы баыты - шаруашылы ызметті негізгі крсеткіштері: сату жоспары мен кірістер, шыыстарды, меншікті айналым ралдарыны бар болуын арастыру;

2. Орташа жне атысты шамаларды есептеу дісі – экономикалы талдауда ке олданылады, шаруашылы процестерді объективті баалауа ммкіндік береді. Бл жерде орташа шама (объектіні жиынтыы бір санмен крсетіледі), салыстырмалы шама (ртрлі объектілер немесе ртрлі кезенен алынан шамалар атынасы), абсалюттік шамалар (баса крсеткіштерге санды клеміні згеруін крсетеді);

3. Салыстыру – мегеруді ылыми дісі, оны олданылуында белгісіз жадай, белгілі жадаймен салыстырылып, оларды айырмашылыы мен бірдей белгілері айындалады.

2-кестеге зер салса, жоспарлы жне фактілік крсеткіштер, базистік жне аымды кезедерді крсеткіштеріні біріктірілу мысалы берілген. Нтижесінде А тауары бойынша ндіру 9 асыра орындалып, ал В тауары бойынша керісінше – 10 орындалмаан.

Кесте

Жоспарды орындалуын баалау кезідегі крсеткіштерді салыстыру лгісі

Тауар трі	ндіріс клемі, дана	Абсалюттік згеруі, дана	су арыны, %
Жоспарлы	Фактілі
А				9 %
В			-25	-10 %

 

3-кестеде жоспардаы ндірісті длелдеу шін крсеткіштерді салыстыру лгісі берілген, яни 3 – 5жылдардаы фактілі крсеткіштерді орташа шамасын базалы жылмен салыстыру. Нтижесінде А тауарыны ндіру жоспары ажетті длелденбеген, йткені аымдаы жылды крсеткіштері фактілі жылмен те келген.

3 кесте