Абсалютті айырма дісі арылы ндіріс клемін факторлы талдау

 

Салыстырмалы айырма дісі – орытынды крсеткішті суіне сер ететін факторларды лшеу шін олданылады.Мультипликативті жне аралас модельдерде есептеледі, y=(a-b)c % трінде згеруін крсетеді.

Салыстырмалы айырма діні олданылуы:

. A%=a1-ao/ao*100%

. B%=b1-bo/bo*100%

. C%=c1-co/co*100%

Осыдан орытынды нтижесіні рбір крсеткіштеріні згеруі шыады:

. Ya= yo* . a%/100

. Yb=(yo+ . ya)*b%/100

. Yc=(yo+ . ya+ . yb)*c%/100

Салыстырмалы айырма дісіне мысал:

Салыстырмалы діс арылы факторлы талдау жасау, яни

R%=R1-R0/Ro*100%=25-20/100%=25%

W%=W1-W0/W0*100%=134-146/146*100%=-6,85%

T%=T1-T0/T0*100%=7,97-7,86/7,86*100%=1,4%

орытынды крсеткішті р фактор серінен згеруі:

Vr=22951,2*25%/100=5737,8;

Vw=(22951,2+5737,8)/100*(-6,85)=-1965;

Vt=22951,2+5737,8+(-1965)/100*1,4=374.

Тізбекті айырма дісі бойынша есептегендей, орытынды крсеткіш 4146,8=5737,8+(-1965)+374.

 

Интегральді діс – тізбекті алмастыру дісіні кемшіліктерін тауып, оларды болмауын адаалау дісі. Негізінен жалпылама трде жріп, орытынды нтижені толытай дерлік орындалуын ажет етеді. Бл дісте мультипликативті, аддитивтік, атынас модельдер олданылады.

1) Y=a*b модель трі:

Y(a)=bo* . a+1/2 . a* . b;

Y(b)=ao* . b+1/2 . a* . b;

2) Y=a*b*c модель трі:

Y(a)=1/2 . a* (boco+b1co)+1/3 . a* . b* . c;

Y(b)=1/2 . b*(aoc1+a1co)+1/3 . a* . b* . c;

Y(c)=1/2 . c*(aob1+a1bo)+1/3 . a* . b* . c;

 

Сонымен, экономикалы талдау жргізгенде берілген деректер бойынша крсекіштер мен нтижелерді наты крсету шін, дрыс діспен соан сай модельді тадап алуымыз керек. йткені, ксіпорынны ызметі болашаы шін ай фактор, алай сер ететіні білуіміз ажет.

 

Таырып:«ндірісті ызметі негізгі крсеткіштерін талдауды негізгі дістемелері».

 

Технико-экономикалы крсеткіштер
аржылы шаруашылы ызметін талдау
аржылы талдау
Басарушылы талдау
Ксіпорын ызметіні тиімділігіні крсеткіштері
орытындылаушы крсеткіштері

 

 


Шаруашылы ызметін бірттас кешенді талдауды ішкі (басару) жне сырты (аржылы талдау) талдау деп блуді ажет етіп отыр. Талдауды бл трлеріні райсысыны зіні негізгі апаратты кздері бар.

лемдік тжірибе крсеткендей, есеп беруді екі трі бар: Акционерлерді, алы жртшылыты, банктерді, сондай-а сатандыру йымдары мен кімет органдарын ксіпорынны жмыс жадайы мен оны каржылы жадайы жне есепті кезедегі шаруашылы кызметіні нтижесімен таныстыру шін аржылы газеттер мен бюллетендерде, арнайы анытамаларда басылып шыатын аржылы есеп беру. Сонымен атар кбіне, есепте субъектіні шаруашылы ызметін динамикада бейнелеп крсетуге, даму баыты мен оны алдыы кезедегі жадайын болжауа ммкіндік беретін біратар жылдарды мліметтерін жариялайды.

Есеп беруді екінші трі - басару талдауы, бл ксіпорын шыаратын німдерді жеке трлеріні зіндік ныны нормативтері туралы, сондай-а сапасыны тмендігіне немесе тауарды млшерден тыс шыарылып, тпей алуына байланысты мліметтерден тратын ата пияландырылан, баса тлалар шін жабы есеп болып табылады. Ішкі есеп беруді ішіндегі жауапкершілік орталытары мен пайда болу орындары бойынша шыындар сияты жеке блімшелерді жмыс нтижелерін сипаттайтын маызды есеп трлері болады. Ксіпорынны жеке блімшелеріндегі шаруашылы жргізу дегейін анытау шыындар мен нтижелерді салыстыру, кім алай жмыс істейтінін круге ммкіндік береді жне ебекке аы тлеуде андай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау басару есебі, ал сырты талдау аржылы есеп негізінде жргізіледі.

аржылы жадайды ішкі талдау дістемесі, рбір ксіпорын шін тек потенциалды ріптестерін баалау масатында ана емес, сонымен атар аржылы есепті сырты пайдаланушыларды кзарасы трысынан аландаы зін-зі баалау шін де ажет.

орытындылаушы крсеткіштеріне табысты дегейі, ебек німділігі, ор айтарымдылыы, материалдар айтарымы жатады.

Техника-экономикалы топа ресурстарды пайдалану тиімділігіні крсеткіштері жатады, жеке жмыс німділігі жне т.б.

Ебек німділігі ндіріс нтижесімен, жмыс істеушілерді орташа тізім саныны араатынасымен немесе ебек сыйымдылыымен, нім бірлігіне кеткен жмыс уаытыны шыындарымен лшенеді. Ксіпорындарда ебек німділігіні негізгі крсеткіші бір жмыс істеушіге шаандаы жылды орташа ндірілген нім болып табылады. Оны шамасы бір жмысшыы шаандаы орташа ндірілген нім мен жмыс істеушілер рамындаы жмысшыларды лес салмаына байланысты. Ебек німділігін талдаанда, істегеніне арай ебекаы алатын жмысшыларды нім ндіру нормасын орындауы туралы мселені айналып туге болмайды. Ебек ресурстарын, ебек шыындарын азайта отырып тиімді пайдалану ажет, е бірінші кезекте, ол жне ауыр дене ебегін ысарту, ебекті йымдастыру мен технологияны жасарту, ндірістік процесті механикаландыру мен автоматтандыру дегейін ктеру керек.

ор айтарымы ол негізгі ндірістік орларды пайдалануды орытындылауды крсеткіші болып табылады. Ол талдау кезеінде нім сатудан тскен табысты (аша) негізгі ндірістік орларды жылды орташа нына атынасымен аныталады. ор айтарымын анытаанда німні клемі нды, заттай жне шартты лшемдермен есептелуі ммкін. ор айтарымына сер ететін негізгі себептерді бірі, ксіпорынны ндірістік уатын пайдалану болып табылады.

Материал айтарымы туар німі ыны жмсалан материалды ресурстар нына атынасымен аныталады. Бл крсеткішті анытау шін аржылы есеп беру мліметтерінен алымында німді сатудан тскен табыс, ал блімінде материалды орташа ны алынады.

Сйтіп, нарыты атынастар жадайында ксіпорын ызметіні тиімділігін сипаттайтын негізгі крсеткіштерді жан жаты арастырды.

Оларды дрыс есептей білу, р трлі себептерді оларды дегейіні згеруіне серін кеірек ашуа, табылан кемшіліктерді жою туралы сыныстар жасауа, оны аржылы жадайыны жасарып, бекуіне ммкіндік береді.

 

Таырып:«йымны табыстылыын талдау».

Ксіпорынны нарыты экономика жадайында ызмет етуіні экономикалы пайдалылыы табыс табумен аныталады. Ксіпорынны табыстылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен сипатталады.

Табыстылыты абсолютті крсеткіштерін талдау. Нарыты экономика жадайында ксіпорынны шаруашылы ызметіні негізгі жне тпкі масаты табыс алу боландытан, барлы назарды осы крсеткішті талдауа аудару керек.

Табыстылыты бірінші абсолютті крсеткіші німді (жмыс, ызмет) ткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есепте осымша н салыы, акциздер жне т.с.с. салытар мен міндетті тлемдер, сондай-а айтарылан тауарларды ны, сату шегерімдері жне баа шегерімдері алынып тасталып крсетіледі.

аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есепті осы бабы бойынша негізгі ызметтен тсетін табыс крсетіледі.

Табыс рылымында е лкен лес салматы німдер мен тауарларды ткізуден тсетін табыс алады, оны млшері нім ндіру дегейімен, оны сапасымен жне тменде арастырылатын баса да факторлармен аныталады.

нім ткізуден тсетін табыс сомасына оймадаы тпеген бйымдар алдытарыны жне сатып алушыны жауапты саталуындаы тиеліп жіберілген тауарларды згерістері белгілі бір сер етеді. Тауарлы-материалды ндылытарды азаюы немесе керісінше суі бірінші жадайда ткізуден тсетін табыс сомасыны суіне, екішіде - азаюына сер етеді.

Ксіпорында німді ткізуден тскен табыс жоспарланан тауар ндірісінен жне бйымдарды (дайын німдер, сатып алушыны жауапты саталуындаы тауарлар) тпеген блігіні алдытарыны згерісінен шыуы керек. Біра німді ткізуден тсетін табыс клемі жоспарыны тмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалды орларды артуы есебінен болатын жадайлар да кездеседі.

Табыстылыты екінші абсолютті крсеткіші - жалпы табыс. Ол німді ткізуді аржылы нтижесін білдіреді жне негізгі ызмет нтижесінде німді ткізуден тскен табыс пен ткізілген німні ндірістік зіндік ны арасын-даы айырма ретінде аныталады.

Жалпы табыса сер ететін маызды фактор ндірістік зіндік н, сонды-тан оны тмендеуі оны клеміне кп сер тигізеді.

Кптеген ксіпорындарда зіндік нды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны тмендету жолдарын іздестіретін экономикалы ызметті блімшелері болады.

Шаруашылы жргізуді траты экономикалы жадайында жалпы табысты суіні негізгі жолы - материалды шыындар блігінде зіндік нды тмендету. Бл сіресе шикіат ныны лес салмаы німні зіндік нында те жоары болып келетін деу жне ай та деу салаларында (машина жасау жне металл деу, металлургия, мнай–химия, тігін, тама жне т.б.) ызмет жасайтын ксіпорындар шін те маызды.

Табыстылыты келесі абсолютті крсеткіші – таза табыс. Ол сальдоланан аржылы нтижені білдіреді жне жалпы табыс пен кезе шыындары арасындаы айырма ретінде мына формула бойынша аныталады :

Д = Д - Р

Мндаы: Д - негізгі ызметтен алынан табыс;

Д - жалпы табыс;

Р - кезе шыындары.

Кесте-6

«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы ызметіні нтижесін сипаттайтын крсеткіштер.

Крсеткіштер Жыл соы жжжжжжжжылжыл Жыл басы згеріс
Сатудан тскен тсім 377 085 364 805 +12 280
зіндік н 376 690 356 350 +20 340
Жалпы табыс 8 455 -8 060
Таза табыс (шыын) -1 065 -2 025 +960

 

Сатудан тскен тсімні алдыы жылмен салыстаранда 3,4%-а, яни 12280 мы тегеге скеніне арамастан, ксіпорынны жалпы табысы 95%-а немесе 8060 мы тегеге азайан. Сонымен атар ксіпорын ткен жне аымдаы кезедердегі таза табыс таппай отыр. Алайда шыын млшері алдыы жылмен салыстыранда 960 мы тегеге азайан жне ол 1065 мы тегені рады. Жалпы табысты азаюы рентабельділікті тмендеуі мен ндірістік шыындарды суін білдіреді.

Табыстылыты салыстырмалы крсеткіштерін талдау. Табыстылыты салыстырмалы крсеткіштеріне нарыты экономика жадайындаы ксіпорынны аржылы ызмет жасау, аржыландыру кздерін ынталандыру жне оларды тиімді пайдалану сияты ммкіндіктерін анытайтын, осы ксіпорын ызметіні тиімділігін сипаттайтын крсеткіштері жатады. Олар ксіпорын ызметін трлі баытта белгілейді жне олар экономикалы процеске атысушыларды мдделеріне сай топтастырылады. Табыстылы коэффициенттері салыстырмалы талдау мен ксіпорынны аржы жадайын баалауды міндетті элементтері болып табылады, йткені олар ксіпорын табысын алыптастыруды факторлы ортасын сипаттайтын маызды крсеткіштер. Оларды толыыра арасты-райы:

Барлы активтерді тиімділік дегейі (авансталан, жиынты капитал) мына формула бойынша есептелінеді:

Д = Таза табыс / Барлы активтер (авансталан, жиынты капитал)

Жалпы активтерді табыстылы дегейі жыл басында – -0,005 болса, ал жыл соында оны мні – -0,003 болды.

Осылайша жалпы активтерді табыстылы дегейі (авансталан капитал) ксіпорынны з ызметін аншалыты тиімді жне табысты жргізетінін крсетеді.

Тжірибеде аымдаы активтерді табыстылыы деп аталатын крсеткіш кеінен олданылады. Ол аымдаы активтерге салан бір тегеден ксіпорын анша табыс алатынын крсетеді :

Д = Д / Т

Мнда: Т - аымдаы активтер.

Д - таза табыс.

Д - аымдаы активтерді табыстылыы.

Аымдаы активтерді табыстылы дегейі жыл басында – -0,012 болса, ал жыл соында оны мні – -0,009 болды.

Акционерлік компания ыында жмыс істеуші ксіпорын шін салынан капиталды табыстылы дегейін баалауды, яни акционерлік капиталды тиімді пайдалануды негізгі крсеткіші болып, ксіпорынны таза табысыны оны меншікті капиталына пайызды атынасы есептеледі. Бл крсеткіш – меншікті капиталды табыстылы коэффициенті немесе млшерлемесі деп аталады. Ол мына формуламен аныталады:

Д = Д / С

Мнда: Д - меншікті капиталды табыстылыы;

Д - таза табыс;

С - меншікті капитал.

Ол экономикалы жне аржылы талдауда маызды крсеткіш болып табылады.

Дл осы крсеткіш биржада акционерлік компанияларды акцияларына баа белгілеуді баалау барысында маызды роль атарады.

Меншікті капиталды табыстылы дегейі жыл басында – -0,007 пунктке скен болса, ал жыл соында оны мні – -0,004 болды.

Тжірибеде за мерзімді активтерді табыстылыы деп аталатын крсеткіш кеінен олданылады. Ол за мерзімді активтерге салан бір тегеден ксіпорын анша табыс алатынын крсетеді :

Д = Д / Т

Мнда: Т - за мерзімді активтер;

Д - таза табыс;

Д - за мерзімді активтер табыстылыы.

за мерзімді активтерді табыстылы дегейі жыл басында – -0,009 болса, ал жыл соында оны мні – -0,004 болды.

Негізгі ндірістік орларды табыстылы дегейі мына формула бойынша есептелінеді:

Д = Д / З

Мнда: Д - ндірістік орларды табыстылыы;

Д - Таза табыс;

З - ндірістік орлар.

ндірістік орларды табыстылы дегейі жыл басында – -0,04 болса, ал жыл соында оны мні – -0,02 пунктке азайып отыр.

Сату клеміні табыстылыы мына формула бойынша есептелінеді:

Д = Д / Д

Мнда: Д - Сату клеміні табыстылыы;

Д - Жалпы табыс;

Д - німді (жмыс, ызметті) ткізуден алынан табыс.

Сату клеміні табыстылы дегейі жыл басында – 0,023 болса, ал жыл соында оны мні – 0,001болды.

Жоарыда жргізілген есептеулерден кріп отыранымыздай ксіпорын ызметі шыынды болып табылады, алайда оны ызметі жыл соына арай кішкене болса да жасаруда.

 

Таырып:«йымны ызметіні тиімділігін жне іскерлік белсенділігін талдау».

 

Ксіпорынны іскерлік белсенділігі мен ызметіні тиімділігін баалау жне талдау аржылы талдауды орытынды кезеі болып табылады.

Ксіпорынны іскерлік белсенділігі аржылы жадайында е алдымен оны аражат айналымыны жылдамдыымен крінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, ксіпорынны з аражатын аншалыты тиімді пайдалананын анытауа ммкіндік беретін, ртрлі аржылы айналымдылы коэффициенттерді дегейі мен озалысын зерттейді.

Ксіпорынны аржылы жадайы активтерге салынан аражатты аншалыты тез наты ашаа айналуына тікелей туелді болады.

Жоарыда айтып ткендей, кейбір актив трлері ртрлі айналым жылдамдыына, яни оларды аша алпына кшу жылдамдыына ие болады. аражатты айналымда болуыны затыы ішкі жне сырты сипаттаы біратар р баыттаы себептерді жиынты серімен аныталады. Бірінші атара ксіпорынны рекет рісін, салалыын, ауымын жне таы да басаларын жатызуа болады. Елдегі экономикалы жадаймен оан байланысты шаруашылыты жргізу шарттары да ксіпорынны активтеріні айналымдылыына да сер етпейді. Сйтіп, елдегі тіп жатан инфляциялы процестер, ксіпорындарды басым кпшілігіні жабдытаушылармен, сатып алушылармен реттелген шаруашылы байланысыны болмауы шамадан тыс ор жинатауа келіп сотырады да, бл аражат айналымын айтарлытай бсендетеді.

аражытты айналымда болу кезеі, едуір дрежеде ксіпорынны ішкі жадайымен бірінші кезекте, оны активтерін басару стратегиясыны тиімділігімен (немесе жотыы) аныталатындыын айта кету керек.

Шынында да, олданылан баа саясаты, рылан актив рылымы, пайдаланылан тауарлы-материалды орларды баалау дістемесіне байланысты ксіпорын з аражатыны айналымыны затыына кп немесе аз сер ету еркіндігіне ие болады.

Іскерлік белсенділік коэффициентіні ксіпорынны аржылы жадайын баалау шін лкен маызы бар, йткені аражатты айналым жылдамдыы ксіпорынны тлем абілетіне тікелей сер етеді. Оан осымша, басадай бірдей жадайда аражатты айналым жылдамдыыны суі ксіпорынны ндірістік-техникалы кшіні артанын крсетеді.

Ксіпорынны іскерлік белсенділігіні крсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1.Капиталды жалпы айналымдылы коэффициенті. Ол жылына анша рет айналу мен ндіруді толы циклі болатындыын жне активтерді рбір аша бірлігі сатылан німні анша аша бірлігін келгенін крсетеді. Бл крсеткіш мына формула бойынша аныталады:

К = Д / А

Мнда, К - капиталды жалпы айналымдылы коэффициенті;

Д - нім сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;

А - авансталан капитал.

Бізді ксіпорын шін капиталды жалпы айналымдылы коэффициенті жыл басында – 0,99 рет; жыл соында– 1,05 рет болды.

Крсеткіш соы жылдары ксіпорынны жалпы капиталын (барлы ресурстарды) пайдалану тиімділігіні тмендегенін крсетеді. Егер жыл басында ксіпорында активтерді рбір аша бірлігі 99 тиын, ал жыл соында 1теге 5 тиын келтірді.

2. Негізгі ралдарды айналымдылыы. Бл крсеткіш ор айтарымдылыын крсетеді, яни ксіпорынны кезедегі негізгі ндірістік орларын пайдалануды тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан тскен табысты (ашаны) алды ны бойынша кезедегі негізгі ралдарды шамасына блу арылы есептейді.

ор айтарымдылыы коэффициентіні артуына негізгі ралдарды лес салмаыны салыстырмалы жоары болмауы немесе оларды техникалы дегейіні жоарылыы есебінен ол жеткізуге болады.

Алайда бл жерде жалпы задылы былайша болады: коэффициент жоары болан сайын, есеп беру кезіндегі шыындар азая тседі. Коэффициентті тмен болуы німді сатудан тсетін табысты жетімсіздігін не болмаса активтер трлеріне тым жоары дегейде аржы блінгендігін білдіреді.

Бізді ксіпорын шін негізгі ралдарды айналымдылы коэффициенті жыл басында – 2,47 рет; ал жыл соында – 1,79 рет болды.

Крсеткіш соы жылдары ксіпорынны негізгі ралдарды пайдалану тиімділігіні тмендегенін крсетеді. Егер жыл басында ксіпорында негізгі ралдарды рбір бірлігі 2 теге 47 тиын келтірсе, жыл соында 1 теге 79 тиын келтірді.

3.Меншікті капиталды айналымдылы коэффициенті. Ол мына формула бойынша аралады:

К = Д / С

Мнда: К - меншікті капиталды айналымдылы коэффициенті;

Д - нім сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;

С - меншікті капиталды шамасы.

Бл крсеткіш ызметті р ырынан сипаттайды: коммерциялы кзараспен араанда ол сатуды артытыын немесе жеткіліксіздігін анытайды; аржылы жаынан – салынан меншікті капиталды айналым жылдамдыын, ал экономикалы трыдан – ксіпорынны меншікті иелері туекелдік етіп салып отыран аша аражатыны белсенділігін крсетеді. Егер коэффициент те жоары болса, салынан капиталдан сату дегейіні едуір артандыын білдіреді, ал бл несиелік орларды артуын, меншік иелеріне араанда істе кредиторларды кбірек атысуы ммкін шекке жетуінен туындайды. Бл жадайда міндеттемелерді меншікті капитала атынасы артады, кредиторларды ауіпсіздігі тмендейді жне табысты кемуіне байланысты ксіпорын айтарлытай иыншылытара кездесуі ммкін. Керісінше, коэффициентті тмендігі меншікті капиталды бір блігіні рекетсіз жатандыын білдіреді. Бл тста коэффициент, меншікті аражатты осы жадайа сай келетін табыс кзіне салу ажеттігін крсетеді.

Бізді ксіпорында бл крсеткішті дегейі жыл басында – 1,21 рет, ал жыл соында – 1,26 рет болды.

Крсеткіш соы жылдары ксіпорынны меншікті капиталды пайдалану тиімділігіні артанын крсетеді.Егер жыл басында ксіпорында меншікті капиталды рбір аша бірлігі 1 теге 21 тиын, ал жыл соында 1 теге 26 тиын келтірді.

4. Аымдаы активтер немесе айналым капиталыны айналымдылы коэф-фициенті. Ол нім сатудан тскен табысыны (жмыс, ызмет крсету) аымдаыактивтерді орташа шамасына атынасымен аныталады:

К = Д / Т

Мнда: К - аымдаы активтерді айналымдылы коэффициенті;

Д - нім сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;

Т - аымдаы активтер.

Аымдаы активтерді (айналым капиталыны) айналымдылы коэффициенті оларды айналым жылдамдыын, яни зерттелген кезедегі барлы айналым аражатыны айналым санын крсетеді. Аымдаы активтерді айналымдылыыны деуі оларды ажеттілігін кемітеді де, ксіпорындара халы шаруашылыыны мтажы шін (абсолюттік босату) немесе осымша нім діруге (салыстырмалы босату) айналым аражатыны бір блігін босатуа ммкіндік береді.

Айналымны жылдамдауы нтижесінде айналым аражатыны затты элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын орлары мен аяталмаан ндірісті істеу аз ажет болады, демек, брын осы орлармен іске салынан аша ресурстары босап шыады. Босаан аша ресурстары ксіпорынны е тімді активтерін арттырады, нтижесінде оны тлем абілеті бекіп, аржылы жадайы жасарады.

Бізді ксіпорында бл крсеткішті дегейі жыл басында – 2,32 рет, жыл соында –3,34 рет болды.

Крсеткіш соы жылдары ксіпорынны аымдаы активтерді пайдалану тиімділігіні артанын крсетеді. Егер жыл басында ксіпорында активтерді рбір аша бірлігі 2 теге 32тиынал жыл соында 3 теге 34 тиын келтірді.

5.Материалды айналым аражатыны айналымдылы коэффициенті ксіпорынныталдау кезіндегі шыындары мен орларыны айналым санын крсетеді, яни оларды сатылу жылдамдыын сипаттайды. Толытай аланда бл коэффициентті мні жоары болан сайын, осы аз тімді бапта сорлым азыра аражат байланады, ксіпорынны аржылы жадайы тратанып, айналым капиталында кбірек тімді рылым болады. Жне керісінше, басадай жадайда тауарды шамадан тыс жиналып орлануы, ксіпорынны іскерлік белсенділігіне кері сер етеді.

ндірістік орлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) ны бойынша есептелетіндіктен, орларды айналымдылы коэффициентін есептеу шін сатудан тскен табыс емес, сатылан німні зіндік ны пайдаланылады.

Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:

К = S / З

Мнда: К - материалды айналым ралдарыны айналымдылы

коэффициенті;

S - сатылан німні толы зіндік ны;

З - ндірістік материалды орлар.

Нерлым айналымдылы крсеткіші жоары болан сайын, сорлым орлар тезірек ашалай аражата айналады. Оны тмендеуі салыстырмалы трде ндірістік орлар мен аяталмаан ндірісті лайанын немесе дайын німге деген сранысты бсендегенін крсетеді.

Бізді ксіпорынымызда сатылан німні ндірістік зіндік ны негізінде есептелген материалды айналым ралдарыны айналымдылы коэффициенті жыл басында – 6,52 рет; жыл соында – 6,65 рет болды.

6. Дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті. Ол німді сатудан тскен табысты (аша) кезедегі дебиторлы борышты шамасына атынасымен аныталады:

К = Д / Д

Мнда: К - дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті;

Д - нім сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;

Д - дебиторлы борыш.

Дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті дебиторлы борыш-ты сапасы мен клемін баалау шін пайдаланылып, ксіпорын берген ком-мерциялы несиені лайанын немесе тмендегенін крсетеді.

Бізді ксіпорынымызда дебиторлы борышты айналымдылы коэффи-циенті жыл басында – 3,98 рет; жыл соында – 7,93 рет болды.

7.Кредиторлы борышты айналымдылы коэффициенті. Ол німді сатудантскен табысты (аша) кезедегі кредиторлы борышты шамасына аты-насыменаныталады:

К = Д /К

Мнда: К - кредиторлы борышты айналымдылы коэффициенті;

Д - нім сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;

К - кредиторлы борышты кезедегі орташа шамасы.

Бізді ксіпорынымызда дебиторлы борышты айналымдылы коэф-фициенті жыл басында – 8,23 рет; жыл соында – 9,01 рет болды.

 

Таырып:«Ксіпкерлік туекелдік жне йымны болаша банкрота шырауын талдау».

 

Банкротты нары шаруашылыыны бір категориясы болып табылады. Ол сотты шешімі мен немесе кредиторды келісімі бойынша соттан тыс ресми трде жарияланады.

Банкротты ксіпорынны дайы ндіріс капиталыны шаруашылы механизіміні балансыны бзылуынан, яни оны аржылы жне инвестициялы саясатыны тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттыты пайда болуыны негізгі себептерін келтірейік:

1. Шаруашылы жргізу жадайын жасауды объективті себептері:

· Экономиканы реформалауды нормативті жне за шыараты базаларыны, аржылы, аша, несие, салы желеріні жетілмегендігі;

· Инфляцияны аса жоары денгейі;

· Фирманы нды ааздарыны нарыты ныны тмендеуі;

· Бсекелестікті жоары деейі жне соны нтижесінде пайда болан сійкес келмейтін ндіріс шыындары тмендемей, нм баасыны тмендеуі.

2.Шаруашылы жргізуге тікелей атысты субъективті себептер:

· Банкроттыты уаытында болжап жне келешекте одан сатана алмау

· Жарнама, тімділік жйесіні болмауы, сранысты дрыс зерттемегендіктен сату клеміні тмендеуі;

· ндіріс клеміні тмендеуі;

· сас, біра сапасы жоары німдерді баасына кейбір трлерді бааларыны жаындауы;

· Аталмаан жоарышыындар;

· німні тменгі рентабнльділігі;

· ндіріс циклыны те клемді болуы;

· лкен арыздар мен зара тле алмаулар;

· Ескі басарма басшыларыны нарыты руа бейімделе алмауы, сранысы жоары німдерді шыаруда іскерлік крсетпеуі, инвеститциялы, баалы, аржылы саясатты тиімдісін тандай алмауы.

Банкротты жайында кридиторды тінішпен сота баруына негіз болып борышкерді тлеу абілетіні болмауы табылады.Егер борышкер зіні міндеттемелерін ш ай ішінде орынай алмаса, оны тлем абілеті жо деп саналады.

Кридиторды борышкерге ойан талаптарыны сомасы 150 айлы есепті крсеткіштерден жоары болса ана, банкротты жайында іс сотпен аралады.

Банкроттыты ытималдылыын баалауды аржылы талдау арылы жргізуге болады, себебі ол ксіпорыны экономикалы «ауруын» жне одан «арылу» жолдарын тандауа ммкіндік береді.

Ксіпорыны банкротылыын болжау бойынша ралдады ке пайдалана отырып, ксіпорыны дадарыс жадайынан шыу шараларын ойластыруа ммкіндік туызады.

аржылы жадайды болжау – перспективалы талдауды негізгі міндеті. Талдауды бл трі, шаруашылы ызметтін аржылы нтижесін зерттеу негізінде, болаша міндеттерін анытау, страиегиялык басару міндеттерін шешу шін кімшілікті апараттармен амтамасыз етуге тиіс. Масата сайкес талдауды жргізу, орта мерзімді болашаа (2-3жыл) жне за мерзімді болашаа негізделуі керек.

азіргі экономикалы ылымны з аралуында аржылы крсеткіштерді болжауды р трлі дістері мен тсілдері бар. Ксіпорыны банкрот болу ммкіндігіні трысынан аржылы жадайды болжауды трт негізгі тсілін арастырамыз:

а) Несие беру абілеттілігі индексіні есебі;

) Формаланан жне формаланбаан белгілерді жуйесін олдау;

б) тлем абілеттілігі крсеткіштерін болжау;

в) аржылы аымны йылуын талдау.

А. Несие беру абілеттілігі индексіні есебі.

аржылы болжауда бааларды эксперттік баалау дс мен экономика-математикалы моделдеу олданылуы ммкін. Экономика-математикалы моделдеу крсеткіштер динамикаын келешекте аржылы процестерді дамуына тигізеті факторлар серіне байланысты белгілі дрежеде дл анытауа ммкіндік береді. Жалпы лемдік практикада ксіпорыны тратылыын болжау, оны аржылы стратегиясын танду, сонымен атар, оны туекелділігін анытау жне банкроттыын болжау шін экономикалык-математикалы модельдер олданылады.

Нарыты экономикасы дамыан шет елдерде ксіпорыны банкротты ытималдылыын болжау шін жай жне айрыша акцияларды нарыты ны, аржылы шаруашылы ызметті нтижелері туралы есеп жне ксіпорын болансыны негізінде есептелетін Э.Альтманы кп факторлы моделі кеінен олданылады.1968 жылы ол болжауды бес факторлы Z моделін сынан.Ол мыына трде корсетіледі:

 

Z=1,2+K1+1,4xK2+3,3Xk3+0,6xK4+1,0xK5.

 

Мндаы: K1-K5 келесі трде есептеледі:

K1=Меншікті айналым аражаттары / Барлы активтер

K2=Блінбеген табыс/Барлы активтер

K3=Пайыз бен салы тлеуге дейінгі табыс /Барлы активтер

K4=Меншікті(акционелік) капиталды нарыты баасы (жай жне айрыша акциялар)/атыстьырылан капитал (баланс бойынша заем аражаттарыны сомасы)

K5=ткізуден тскен табыс/Барлы активтер

 

Z индексіні шекті мні статистикалы срыптау мліметтері бойынша Э.Альтманы есептеуінше 2,675 болады. Осы лшеммен наты ксіпорын шін есептеолген несие аблеттілік индексіні мні салыстырылады. Бл ксіпорындар арасында шек оюа жне болашата (2-3ж) біреулеріні банкроттыа шырап (Z<2,675) жне (Z>2,675) басалады аожылы жадайы тратануы жнінде пікір айтуа ммкіндік береді.

Кестеде Z-шотыны мні мен банкротты ытималдылыы крсетілген.