Банкротты ытималдылы дрежесі
| Шотыны мні | Банкроттыты ытималдылыы |
| 1,81 жне одан тмен | те жоары |
| 1,81-ден 2,70 дейін | жоары |
| 2,71-ден 2,90 дейін | ммкіндік бар |
| 3,0 жне жоары | те тмен |
Статикалы амал аупт айматы шекарасын анытауа ммкіндк береді. Z<1,81- банкроттыты жоары ытималдылы аймаы, Z>3,0 банкроттыты тмен ытималдылыыны аймаы жне осыан сйкес команияны топтастыруын жргізу керек.
Ксіпорынны ызметіне сер ететі туекелдк факторы нарыты экономикада дей тседі. Туекелділік андай да бір жаымсыз жадайды болуыны ммкіндігін крсетеді.Туекелділік ымы кісіпорынны бір блігін жоалту ытималдылыын (ауіпті), ызметті жзеге асыру нтижесінде табыстарды толы алынбауын немесе осымша шыындарды пайда болуын білдіреді. Туекелді кп блігі толыымен ксіпкерлерге жктелген. Жадайларды болжап, ксіпекрлік туекелді баалауды йрену керек.
Ксіпкерлік туекел ¾ бл бизнесті тріне байланысты компанияны ызметіні туекелі. Оларды негізгі трлеріне ндірістік, коммерциялы жне аржылы текелді жатызуа болады.
ндірістік туекел ¾ бл нім ндірумен, ызмет крсетумен, баса да трлі ндіріс ызметін жзеге асырумен байланысты текел.
Коммерциялы туекел ¾ бл ксіпкер ндірген немесе сатып алан тауар мен ызметтерді ткізу процесінде пайда болады.
аржылы туекел ксіпорынны банктермен жне баса да аржылы институттарымен атынас рісінде пайда болады.
Туеклділікті тмендетуді е жасы дісі инвестициялы шешімдерді сауатты тадау болып табылады.
Инвестиция жайында шешім абылдау басарманы стратегиялы иын міндеті болып табылады. Инвестициялау ксіпорынны аржылы жадайын жасартудаы тиімді шараны бірі.
Жйелік амал трысынан инвестициялы туеклдерді екі топа блуге болады: жйелі жне жйесіз.
Жйелі туекел инвестицияны барлы трлеріне атысты жне макроэкономиканы ммкін болатын згерістеріне байланысты жалпы нары жадайымен аныталады.
Жйесіз туекелге бсекелестік инвестициямен байланысты туекелді барлы трлері жатызылады. Оларды пайда болу себептері фирмалар шін дербес жабдытушыларды з міндеттемелерін орындауы, сатып алушыларды ыр-сыры, бсекені сері, лкен келісім шарттарды абылдануы немесе жоалуы жне таы басалары жатады.
Инвестициялы жобаны тиімділігін талдау.
Инвестицияларды тиімділігін анытау жніндегі мселе іс жзінде келгенде рбір компания мен рбір инвесторды алдында тран лкен мселе. Капитал салу немесе з ксіпорынына баса капитал енгізу жнінде шешім абылдамас брын, инвестицияны жоспарлау жне талдау дісін білу шартты.
Инвестициялы жобаны тиімділік крсеткіштерін екі топа блуге болады.
Біріншісі - ндірістік ызметті тиімділігіні жне жобаны жзеге асырып отыран ксіпорынны аымды жне болашатаы аржылы жадайыны крсеткіштері;
Екіншісі - инвестиция тиімділігіні крсеткіштері немесе Кэш-Флау дисконтталан белгілері.
ндірістік ызмет тиімділігіні крсеткіштеріне жоарыда сипатталан барлы активтер мен оларды рамдас бліктеріні табыстылыыны салыстырмалы крсеткіштері, іскерлік белсенділік крсеткіштері, тлем абілеттілігі жне тімділік крсеткіштері жатады.
Нарыты атынастары дамыан елдерде инвестициялы жобаларды тиімділігін баалауда шыынсызды дісін олданады, йткені бл діс аржылы апаратты аса маызды элементтеріні бірі болып табылады. Ксіпкерге сату клемін згерткеннен, оны ксіпорыны анша пайда табатындыын есептегеннен грі, сату клемі андай болан жадайда оны ксіпорыны зиян шекпейтіндігін есептеген маыздыра. Басаша айтанда, зиянсызды нктесін табу ажет.
Зиянсызды нктесі - ксіпкерді з шыындарын жабатын белгілі бір уаыт аралыындаы сауда клеміні дегейі.
Инвестициялы жоба тиімділігін анытаанда ктіліп отыран шыындар мен нтижелерді баалау, есепті кезеі шеберінде жргізіледі. р трлі инвестициялы жобаларды салыстыру жне оларды ішіндегі е жасысын тадауды р трлі крсеткіштер кмегімен жргізу ажет. р трлі инвестициялы жобаларды салыстыру шін, бл ксеткіштерді пайдалануда оларды салыстырмалы трде енгізу ажет.
Таырып:«йымны аржылы трасыздыын талдау».
аржылы есепті маызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтерді наты олда бары, рамы, рылымы жне оларда болан згерістер зертеледі. Активтерді жалпы рылымын жне оны жеке топтарын талдау, оларды рационалды таратылуын талылауа ммкіндік береді.
Баланс мліметтері бойынша активтерді рамы мен оларды таратылуына талдау жасау шін келесі аналитикалы кесте рылады.
| № | Крсеткіштер | Жыл басында | Жыл соында | Жыл бойындаы згеріс (+:-) | рылымыны згеруі (4гр.-2гр.) | |||
| Сомасы, мы тг. | лес салмаы, % | Сомасы, мы тг. | лес салмаы, % | Мы тг. (3гр.-1гр.) | % (5гр.:1гр.*100) | |||
| 1. | Активтер ны, барлыы, соны ішінде: 1.1.за мерзімді активтер: a.Неізгі ралдар; b.аржылы салымдар; 1.2.Аымдаы активтер: a.ндірістік орлар; b.Дайын нім. | 57,66 57,27 0,39 42,34 4,61 23,51 | 47,67 46,47 1,2 52.33 3,24 34,65 | +9406 +1231 +855 +376 +8175 -143 +6886 | +28,9 +6,56 +4,59 +293,75 +59,32 -9,53 +90,0 | X -9,99 -10,8 +0,81 +9,99 -1,37 +11,14 | ||
| 2. | Ксіпорынны ндірістік потенциалыны ны | 61,88 | 49,71 | +712 | 3,53 | -12,17 |
Кесте мліметтерінен активтерді наты нын крсететін баланс валютасыны есепті жылы 9406 мы тегеге немесе 28,9%-ке артандыын круге болады. Бл ксіпорынны рі арайы дамуын крсететіндіктен, оны жмысыны о нтижесін сипаттайды. Активтерді талдай отырып, оларды алай таратыланы жне есепті жылы неге кіл блінгені, сонымен атар ксіпорынны ндірістік потенциалы мен оны негізгі ралдарыны жадайын анытау ажет. Ол шін негізгі ралдарды, ндірістік орларды, аяталмаан ндірісті, аяталмаан крделі аржыларыны жалпы сомасын аламыз.
Баланс бойынша ндірістік потенциал ны жыл басында – 20143 мы тегені, жыл соында – 20855 мы тегені райды, яни 712 мы тегеге немесе 3,53% скен. Баланс активтеріні жалпы нындаы ндірістік потенциал лесі есепті жылы 13,37 пунктке кемігенмен жыл соында 49,71%-ды рады, бл ндірістік масаттаы млік коэффицентіні алыпты мніне сай келеді.
Кесте мліметтері бойынша аражаттарды за жне аымдаы активтер арасында тарату жыл аяына соыларды пайдасына шешілді. Егер аымдаы активтерді лесі жыл басында 15,32 пунктке аз болса (42,34-57,66), жыл аяында ол за мерзімді активтер лесінен 4,66 пунктке асып (52,33-47,67) жне 12,33%- ды рады. Аымдаы активтерді суі за мерзімді активтерді суінен 9 есеге арты (59,32:6,56) болып отыр.
Талдау жргізушіні келесі рекеті баланс активіні рылу кздерін талдау болады. Бл кезде ксіпорын млкіні келіп тсуі, оны сатып алу жне оны рылуы да, ксіпорынны зіні де, арыза алынан капиталды да есебінен жргізілуі ммкін. Ал меншікті капитал мен арыза алынан капиталды арасындаы атынас оны аржылы тратылыын крсетеді.
Нары атынасы жадайында ксіпорынны ызметі жне оны дамуы кбіне зін-зі аржыландырумен, яни меншікті капиталды кмегімен жзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ана шеттен капитал тартылады.
Меншікті капиталды клемін анытап, сонымен бірге капиталды жалпы сомасындаы оны лес салмаын да анытау маызды. Бл коэффицентке арап ксіпорын сырттан тартылан аржыдан аншалыты туелсіз екендігін жне з аражатын аншалыты жмсай алатынын круге болады. Туелсіздік коэффиценті:
К тс = М к /А к
К тс =туелсіздік коэффиценті;
М к=меншікті капитал;
А к=авансталан капитал (баланс валютасыны жиыны).
Бл коэффицентті суі ксіпорынны аржылы туелсіздігі жоары екендігін крсетсе, алдаы уаытта аржылы иындытарды азаятындыын крсетеді.
аржылы есеп беруді активтеріні алыптасу кздеріні рылымын зерттеу шін келесідей талдау кестесі рылады.
| № | Крсеткіштер | Жыл басы | Жыл соы | Жыл бойындаы згеріс | рылымыны згеруі, пункт (4 гр.-2 гр.) | |||
| Сомасы, мы тг. | лес салмаы, % | Сомасы, мы тг. | лес салмаы, % | Мы тг. (3 гр.-1 гр.) | (5 гр.: 1гр.*100) | |||
| Авансталан капитал Меншікті капитал арызды капитал, оны ішінде: за мерзімді | - | 85,7 14,3 - | - | 76,9 23,1 - | +9406 +4368 +5038 - | +28,9 +15,6 +108,5 - | X -8,8 +8,8 - | |
| Туелсіздік коэффиценті (жол жол) | X | 0,857 | X | 0,769 | X | X | -0,088 | |
| аржыландыру коэффиценті (жол жол) | X | 6,011 | X | 3,334 | X | X | -2,677 | |
| атыстырылан капиталды меншіктік капитала атынасы коэффиценті (жол жол) | X | 0,166 | X | 0,231 | X | X | +0,065 | |
| Инвестициялау коэффиценті | X | 1,497 | X | 1,655 | X | x | +0,158 |
Кестеден ксіпорынны есеп беру жылындаы активтеріні алыптасу кзі 9406 мы тегеге немесе 28,9%-а скен. Бл су жылды соында 9681 мы теге болан, яни 5038 мы тегеге, немесе жылды басындаы млшермен салыстыранда 2 есе скен, атыстырылан капиталды суінен болан бл кезеде туелсіздік коэффиценті 0,854-ден 0,769-а дейін немесе 0,088 пунтке тмендеген. Алайда бл ксіпорынны аржылы жадайыны (тратылыынны) тмендегенін длелдемейді.
Бны туелсіздік коэффицентіне кері крсеткіш туелділік коэффиценті мен длелдеуге болады. Ол мына формуламен аныталады:
К т = к /А к
К т – туекелділік коэффиценті;
к – атыстырылан капитал;
А к – авансталан капитал.
Бл коэффицент авансталан капиталды жалпы сомасындаы арызды лесін сипаттайды.
Бл лес жоары болан сайын, ксіпорынны сырты аржыландыру кздерінен туелділігі жоарылайды. Бізді ксіпорынымызда оны дегейі жылды басында 0,143 (1-0,857), ал жыл соында 0,231 (1-0,769) болды. Бл крсеткіш біршама скенімен, талданып отыран ксіпорын зіні аржылы туелсіздігін жоалтты деуге болмайды. Жылды басына жне аяына туелсіздік коэффиценті оны алыпты мнінен айтарлытай жоары.
Келесі, ксіпорынны аржылы тратылыын сипаттайтын аржыландыру коэффиценті болып табылады.
К = М к / к
К – аржыландыру коэффиценті;
М к – меншікті капитал;
к – атыстырылан капитал.
Бл коэффицент жоары болан сайын, сорлым банктер мен инвесторлараржыландыруа сорлым сенімді кіріседі.
Бл коэффицент ксіпорын ызметіні андай блігі з аражатымен, ал андай блігі з аражатымен, ал андай блігі арыз аражатымен аржыландырылатынын крсетеді.
аржыландыру коэффицентіні кері крсеткіші арыз жне меншікті аражаттар атынасыны коэффиценті:
К /м = к /М к
К /м ¾ арыз жне меншікті аражаттар атынасыны коэффиценті;
к ¾ атыстырылан капитал;
М к ¾меншікті капитал.
Бл коэффициент ксіпорын активтеріне салынан меншікті аражатты рбір тегесіне анша арыз аражатын тартанын крсетеді. Бізді ксіпорынымызда бл крсеткіш келесі берілгендермен сипатталады:
Жыл басында – 0,166 (4643:27908);
Жыл аяында – 0,231 (9681:32276).
Ксіпорынны туелсіздік (дербестік) дрежесін сипаттайтын е бір маызды крсеткіштерді бірі аржылы тратылы коэффиценті немесе оны басаша инвестицияларды жабу коэффиценті болып табылады. Ол меншікті жне за мерзімді арыз капиталыны жалпы капиталдаы лесін сипаттайдлы жне мына формуламен аныталады:
К т = М к + /А к
К т ¾аржылы тратылы коэффиценті;
М к¾за мерзімді міндеттеме;
¾авансталан капитал;
А к¾меншікті капитал.
Бл коэффиценті алыпты мні 0,9-а те болуы керек, ал оны 0,75-тен тмендеуі ауіпті.
Шаруашылы субъектісінітімділігі - ол оны зіні борыштарын тез теу абілеттілігі , егер ксіпорын зіні аымдаы активтерін ткізіп, яни оларды ашаа айналдыра алса, зіні ыса мерзімді міндеттемелерін орындауа шамасы бар болса, онда ол тімді ксіпорын болып саналады.
Актив пен пассив баптары белгілі бір тртіппен топталады, - тімділігі жоарылардан бастап тімділігі тменгілерге (актив), яни тімділігіні тмендеу тртібі бойынша айтару уаыты затардан айтару уаыты ысалара арай (пассив), яни айтару уаытын жоарылату тртібі бойынша болады. Кейде керісінше тртіп болуы да ммкін.
тімділік дрежесіне, яни аша аражаттарына айналу жылдамдыына байланысты ксіпорын активтері келесідей топтара блінеді.
А1 Е тімді активтер. Ксіпорынны аша аражаттарыны барлы баптары жне нды ааздары жатады. Ашамен бірден есеп айрысуа болады, ал нды ааздар олма-ол ашаа айналады.
A2 Тез ткізілетін активтер. Блара ыса мерзімді дебиторлы борыш баса да активтерді жатызады. Дебиторлы борыш сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уаытта келіп тсіп, блар да з міндеттемелерін тлеуге жмсалуы ммкін.
А3 Баяу ткізілетін активтер.Баланс активіі II бліміні "Тауарлы-материалды ндылытар" бабы жне баланс активтіні I бліміндегі "за мерзімді инвестициялар" (жарылы ора баса ксіпорындарды салан салымдар млшеріне азайтылан) бабы. Бл топты активтерін ашаа айналдыру иыныра.
А4. иын ткізілетін активтер- баланс активіні I бліміні алдындаы топтара егізілген баптарынан баса барлы баптары. 1 блім жиынынан "за мерзімді аржылы инвестициялар" бабы бойынша соманы бір блігі ана алынып тасталынандытан, иын ткізілетін активтер рамында баса ксіпорындарды жарылы капитала салан салымдары ана есепке алынады.
Баланс пассивтері оларды айтару, тлеу уаытыны мерзіміне байланысты топтастырылады.
П1 Неурлым тезірек тленуге тиісті міндеттемелер- блара уаытында тленбеген кредиторлы борыш, арыздар, баса да ыса мерзімді міндеттемелеp, жмыскерлермен оларды алан арыздары бойынша есеп айырысу клемінен асан млшерде жмыскерлерге берілген арыздар жатады.
П2 ыса мерзімді міндеттемелер - ыса мерзімді несиелер мен заемдар жне жмыскерлерге арналан арыздар.
П3 ¥за мерзімді міндеттемелер - за мерзімді неииелер мен заемдар.
П4 Траты міндеттемелер - пассивті I бліміні "Меншікті капитал" баптары. Актив пен пассивті балансы сатау шін бл топты жиыны баланс активіні "Алдаы кезе шыындары" бабы бойынша азайтылады.
Баланс тімділігін анытау шін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толы тімді деп келесідей атынастарда саналады:
А1>П1
А2>П2
А3 >П3
A4 < П4
Баса сзбен айтанда, егер активті сол алашы ш тесіздігіні рбір тобы ксіпорынны сйкес мідеттемелер тобын жапса немесе оан те болса баланс тімді болады, кері жадайда баланс тімді емес.
Жоарыда келтірілген жйедегі алашы ш тесіздігіні орындалуы тртінші тесіздікті орындау ажеттілігін туызады, сондытан актив пен пассив бойынша алашы ш топты жиындарын салыстыру маызды орын алады. Тртінші тесіздік "баланстау" сипатын алады, сонымен атар тере экономикалы мні бар: оны орындалуын аржылы тратылыты е тменгі шарттарыны саталандыын, ксіпорынны меншікті айналым аражатыны барын длелдейді.
Балансты топтастырылан баптарын кесте трінде крсету орынды болады
«Рахат" А-ні мліметтері негізінде баланс активіні тімділік дрежесі жне оны пассивіні тлеу мерзіміні шылдыы бойынша баптарыны тобы
| Актив | Сомасы, мы тг. | Пассив | Сомасы, мы тг. | Тлеу артытыы (+), жетіспеушілігі (-) | |||
| Жыл басын- да | Жыл аяын- да | Жыл басында | Жыл аяында | Жыл басында | Жыл аяында | ||
| 1.Е тімді активтер | 1)Нерлым тезірек: тленуге міндет- темелер | -22230 | -22813 | ||||
| 2. Тез т- кізілетін активтер | 2) ыса мерзімді міндеттемелер | +12698 | +7618 | ||||
| 3.Баяу ткізілеті активтер | 3) за мер зімді міндеттемелер | +6365 | +10740 | ||||
| 4.иын ткізілетін активтер | 4) тра- ты міндет-темелер | +3140 | +4455 | ||||
| Жиыны | Жиыны: | - | - |
Тлем аражаттарыны бірінші тобы (А,) тлем міндеттемелерін айтарлытай жауып тран жо, ал екінші блігі керісінше.
Актив пен пассив баптарыны I тобыны жиында-салыстыру жаында келіп тскен кірістер тлемдерді (3 айа дейінгі) атынасын крсетеді. Актив пен пассив баптарыны II тобын салыстыру уаытта ктілетін тлем тртібіні (3 айдан дейін) жадайыны жасаруы немесе нашарлауы туралы орытынды жасауа ммкіндік береді.
Жалпы аланда баланс активі мен пассиві баптарыны I жне II топтарын салыстыру аымдаы тімділікті анытауа ммкіндік береді. Ол арастырылып отыран мезгілге жаын уаыттаы ксіпорынны тлем абілеттілігін (тлем абілетсіздігін) крсетеді. Талданып отыран ксіпорынны жыл басында да, аяында да баланс баптарыны осы екі тобыны мліметтері бойынша тлеу абілеттілігі болмаан. Е тімді жне тез ткізілетін активтерді сомасы жыл басында 18570 мы тг. (122+18448) рады, ал тез айтарылуа тиіс жне ыса мерзімді міндеттемелерді, яни жалпы аымдаы активтер - 28075 мы тг. (22325+5750), бл 9505 мы тегеге аражатынан кп. Жыл соында тлем жетіспеушілігі 15195 мы тегені (-22813+7618) рады.
Баяу ткізілетін (жретін) активтерді за мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы тімділікті бейнелейді жне болаша кірістер мен тлемдерді салыстыру негізінде тлем абілеттілігін жобалауды крсетеді, яни ксіпорынны бдан да алыс алдаы уаыта аржылы жадайыны жасаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруа ммкіндік береді. Талданып отыран ксіпорында жыл басында да, соында да тлем аражаттарыны айтарлытай артышылыы болан. Егер жыл басында оны млшері 6365 мы теге болан болса, жыл аяында 10740 мы тенгені рады, немесе есепті жылы 1,7 есе скен.
Жыл басы мен аяында баланс активіні баптарыныжиыны пассив баптарыны жиынынан сйкес 3140 мы тг. жне 4455 мы тегеге кп болан, бл ксіпорынны аржылы жадайыны нашарлаанын крсетеді, себебі оны зіні здіксіз ызметін жзеге асыру меншікті айналым капиталы болмаан.
Ксіпорынны тлем абілеттілігі оны аржылы тратылыыны маызды белгілеріні бірі жне сондытан онымен тыыз байланысты болады. Сол себепті нары экономикасы жадайында оан кп кіл блінеді. Ксіпорынны тлем абілеттілігі деп оны дер кезінде зіні барлы міндеттемелері бойынша тлемдер жргізуге дайындыы.
Ксіпорын жоары немесе тмен дрежеде тімді болуы ммкін, себебі аымдаы активтерді рамына ртекті тлем аражаттары кіреді, бларды ішінде ыса мерзімді міндеттемелерді жабуа арналан оай ткізілетін де, иын ткізілетін де аражаттар болады. арастырылан жйедегі маыздылары болып ш крсеткіш саналады: абсолюттік тімділік коэффициенті, жабуды аралы коэффициенті жне жабуды жалпы коэффициенті.
Абсолютті тімділік коэффициенті аша аражаттары мен тез ткізілетін баалы ааздарды мерзімді жне ыса мерзімді міндеттемелерге атынасы ретінде есептеледі.
Ол баланс жасалан мерзімінде немесе жаын мезгілде аымдаы арыздарды андай блігі телетінін крсетеді.
Осы крсеткішті дрыс шектеуі келесі трде болады:
Ка. 
0,2-0,5
Бл – аымдаы міндеттемелерді андай блігі жедел телуі керек екендігін крсететін тлем абілеттілігіні ата белгісі.
Аралы теу коэффициентін есептеу шін (немесе оны баса аталуы: ауіпті тім коэффициенті, тімділікті дл коэффициенті) аша аражатыны рамына алдыы крсеткішті алымына дебиторлы борыш жне баса да активтер осылады. Ол ксіпорынны дебиторлармен з уаытында есеп жргізу жадайында болжамданан тлемдік ммкіндігін крсетеді, яни аымдаы міндеттемелерді андай блігі тек аша аражаты есебінен емес, сонымен атар ткізілген німдер, орындалан жмыстар немесе крсетілген ызметтер бойынша тсімдер есебінен телетінін сипаттайды.
Аралы теу коэффициентіні алыпты тменгі шегін баалау былайша рнектеледі:
Кар. 
1
Аымдаы тімділік коэффициенті (жалпы теу коэффициенті) барлы аымдаы активтерді жедел жне ыса мерзімді міндеттемелерді клеміне атынасын крсетеді. Ол аымдаы активтер мен міндеттемелерді андай есесін тейтінін белгілеуге ммкіндік береді жіне дебиторлармен з уаытында есеп айырысу жне дайын німді тиімді ткізу жадайларында ана емес, сонымен бірге материалды айналым ралдарыны баса элементтері ажет болан кезде сату жадайында бааланатын ксіпорынны тлемдік ммкіндіктерін крсетеді.
Жалпы теу коэффициенті тімді ралдар жедел жне ыса мерзімді міндеттемелерді сомасын тейтінін белгілеуге ммкіндік береді жне сонымен баланс рылымыны тратылы дрежесін ана емес, ксіпорынны зіні ыса мерзімді арыздары бойынша тез есептесе алу абілеттілігін длелдейді.
Берілген крсеткіш шін мына шектеу алыпты мн болып табылады:
Ка. 2
Берілген шектеу ксіпорынны тімді ралдара тиімді ажеттілік дегейі аымдаы міндеттемелерден 2 есе асуы ажет екендігін крсетеді.
Таырып:«Экономикалды талдау трлері».
Экономикалы талдауды трлері
Экономикалы теорияны келесі блімдерін бліп салыстыруа болады:
- Жаанды экономика: жаанды нары пен лтты шаруашылы жйесін зерттейді;
- Макроэкономика: лтты нары пен лтты шаруашылы секторлары мен
блімдерін зеттейді;
- Мезоэкономика (регионалды экономика) айматы нары пен шаруашылы
жйені секторлары мен блімдерін зерттейді;
- Микроэкономика блек нары пен шаруашылы субъектіні нарыын
зерттейді;
- Миниэкономика (ксіпорын экономикасы) шаруашылы субьектіні жне оларды блімшелерін зерттейді.
Осы сыныптамаа сйкес шаруашылы субъектіні экономикалы талдау ызметін микро жне миниэкономика салаларына жатызуа болады.
Сапасына байланысты ксіпорын экономикасын талдауы аныталады, ралы ретінде ашаны олданады. Осы сапалы белгісіне байланысты ксіпорын жмысына талдау жргізіледі.
Шаруашылы ызметті талдауыны сыныптамасы, оны мазмны жне мнін дрыс ыну шін маызды болып келеді. Сондытан, йымны ызметін талдау р трлі белгілері бойынша сыныпталады:
| Сыныптаманы белгілері | Талдау трлері |
| Салалы белгілері бойынша | Салалы талдау Салааралы талдау |
| Уаыттылыы бойынша | Алдын- ала жргілетін талдау Кейін жргілетін талдау |
| Кеістік белгісі бойынша | Ішкі шаруашылы талдау Шаруааралы талдау |
| Басару объектісі бойынша | Технико - кономикалы талдау аржылы - кономикалы талдау Аудиторлы талдау Экономикалы - леуметтік талдау Стат - экономикалы талдау Экономикалы - экологиялы талдау Маркетингтік талдау |
| Обьектілерді оу дістемесі бойынша | Салыстырмалы талдау Экспресс талдау (диогностикалы) Факторлы талдау Маржиналды талдау жне т.б. |
| Субектілері бойынша | Ішкі талдау Сырты талдау |
| Оу обьектілеріні жинатау нысаны бойынша | Жалпыламалы талдау Тадамалы талдау |
| Талдау бадарламасыны мазмны бойынша | Кешенд талдау Тематикалы талдау |
Салалы талдау- экономиканы ртрлі салаларыны рылымын талдаудан трады (ндірістік, ауылшаруашылы, крылыс, кліктік жне т.б.)-
Салааралы- лтты экономиканы барлы салаларында, яни сала арасындаы байланыстарды талдау.
Алдын - ала жргізілетін талдау(перспективтік, болжамды) - шаруашылы операцияларын іске асырмас брын жргізіледі. Бл талдау жоспарлы тапсырмаларды жне басарушылык шешімдерді ылыми негіздеуіге, сонымен атар болашаты болжау шін, жоспарды орындалуы кезінде жаымсыз нтижелерді ескерту шін ажет.
Кейін жргізілетін талдау- шаруашылы операциялар орындаланнан кейін жргізіледі. Бл талдау ксіпорынны су тенденцияларын, жоспарды орындалуын адаалауда жне оан баа беруде олданылады. з кезегінде кейінгі талдау екіге блінеді:
Оперативтік (аымды) талдау- шаруашылы операцияларды немесе бір жадайды ыса мерзімде згеруінен кейін жргізіледі (смена, тулік). Оны масаты - тез арада шаруашылы процесстерді жетіспеушіліктерін анытап, оан сер ету.
орытынды талдау- есептік кезе бойынша жргізіледі (ай, жыл, тосан). Оны масаты - есепті кезедерде ксіпорын жадайын кешенді жне жан - жаты зеттеу.
Ішкі шаруашылы- тек талданып отыран ксіпорын жне оны рылымды блімшелеріні ызметіне талдау.
Шаруааралы- екі немесе бірнеше ксіпорынны шаруашылы нтижелерін салыстырып, талдау. Артышылыы: ксіпорын ызметіне обективті баа беру, кемшіліктерді анытау, сонымен атар, заманауи алыс -беріс тжірибелермен алмасуына баа беру.
Басару обьектілер бойынша талдау шаруашылы ызметті жекелеген жйелерінен ралады, яни энономикалы, технологиялык, техникалы, экологиялы, йымды, ебектік жне т.б. Кбіне бл талдауды йымны басшыларыны алауы бойынша жргізіледі. Осыан байланысты:
Технико - экономикалы талдау- ксіпорынны техникалы блімшелеріні жмысшылары атарады(бас инжинер, бас технолог жне т.б.). Оны мазмны, экономика лы жне техникалы процесстер арасындаы байланысты жне оларды экономикалы нтижеге серін анытау.
аржы - экономикалы талдау(йымны аржы блімдері, аржыль жне несиелік органдар) - ксіпорынны аржылы нтижелеріне негізделген, яни аржылы жоспарды орындалуы, меншікті жне тартылан капиталды дрыс олдануы т.б.
Аудиторлы (бухгалтерлік) талдау- бл ксіпорынны аржылык мамандарды зерттеуі. Аудитор жне аудиторлы фирма жргізетін, яни шаруашылы субьектіні аржылы тратылыын, аржылы жадайын болжау мен баалау.
Экономикалы - леуметтік талдау(стат орган, экономикалы басару блімдері) леуметтік жне экономикалы процесстерді зара атынастары мен экономикалы нтижелерге серін талдау.
Экономикалы - статистикалы талдауы(стат орган) ксіпорынны , саланы, ауданны экономикалы сері оамды былыстарды зерттеу шін олданылады.
Экономикалы - экологиялы талдау(оршаан ортаны орау органы) экономикалы жне экологиялы процесстерді бір - біріне серін зерттеу.
Маркетингтік талдау(ксіпорынны маркетинггік блімі) ксіпорынны сырты кызметін зерттеу. М: бсекеге абілеттігі, сыныс пен сраныс т.б.
Салыстырмалы талдау- ксіпорынны шаруашылы ызметіні нтижелерін, яни аымдаы жне ткен жылдарды апараттарын салыстырумен шектелетін талдау трі.
Экспресс талдау (диогностикалы)- ксіпорынны экономикалы процесстерді дрыс жргізілуіне, іске асуына ыпал жасаан кедергілерді мінездемесін сипаттау шін олданылатын діс.
Маржиналды талдау- бизнестегі басару шешімдеріні ыратылыын орнытырумен баалау тсілі.
Ішкі талдау- аржылы, коммерциялы жне ндірістік ызметін оперативті, ыса жне за мерзімде басаруа арналан ксіпорында жасалатын талдау.
Сырты талдау- ксіпорын шаруашылы есептілігін басару органдарды негізінде жргізеді.
Жалпылама талдау- ксіпорынны барлы талданып отыран обьектілері зерттеліп болан со, орытынды жасалатын талдау трі.
Тандамалы талдау- ксіпорынны обьектілеріні тек белгілі бір бліктер зерттеліп, орытынды нтижелерімен сипатталады.
Кешенді талдау- ксіпорынны ызметін жан - жаты зерттеу.
Тематикалы талдау- ксіпорын ызметіндегі тек жекелеген белгілі бір кезедегі лкен ызыушылы танытып отыран обьектілерін зеттеу.
Таырып:«Экономикалы талдауды мазмны, пні, міндеттері».
Анализтермині грек тілінен аударанда «блшектеу» немесе «мшелеу» дегенді білдіреді. Талдау – жалпы обьектілерді процестері мен жадайларды бірнеше элементтерге блшектеп, оларды зара байланысын айындау болып табылады. Талдауды рлі аржылы ажеттілігін басару процесінде негізгі орын алады. Талдауа сер етеді:
1. Нарыты атынаса ту;
2. Республикада ндірісті дамуы;
3. Шаруашылытарды жаа формаларыны пайда болуы.
Экономикалы талдауды пні – йымда объективті жне субъективті факторлар серімен жинаталатын ызметіні нтижесі. Талдауды басару жйесінде орындайтын ызметі, оны мазмны болып табылады.
Талдау ылым ретінде келесі ызметтерді орындайды:
1) Шаруашылыты ркендеуін зерттеу;
2) Бизнес жоспарлар мен басарушылы шешімдерді ылыми негіздейді;
3) Оларды орындалуына баылау жргізеді;
4) ол жеткен нтижелерді баалау;
5) дірісті тиімділігін жоарылату нтижелерін, резервтерін іздеу;
6) Оларды олданылуындаы шараларын зірлейді, басарады.
Талдауды аидалары:
1) Талдау мемлекеттік кзараса негізделуі керек, яни экономикалы жадайды баалай отырып, мемлекеттік, экономикалы, экологиялы, халыаралы саясата жнезадара сйкес есеп алынуы керек;
2) Талдау ылыми трде жру керек, яни жаа зерттеу дістері, прогрестік жетістіктер олдануы керек;
3) Талдау кешенді трде тілуі керек, яни йымны ызметіндегі барлышаруашылы талаптарды арастыру керек;
4) Талдау наты, объективті, тура болуы керек;
5) Талдау оперативті болуы керек, яни тез жне дрыс жргізілуі, басарушылы шешім;
6) Талдау жоспар бойынша жргізілуі керек, яни здіксіз;
7) Талдау тиімді болуы керек, яни жмсалан шыындар нтиже беруі керек.
р йымда экономикалы талдауды жргізу, оамдаы процестері мен былыстарды байланыстылыымен ерекшеленеді.
Экономикалы талдау тек йымны ызметіні тиімділігін арастырмай, сонымен атар оны басаруды тиімділігін, басаша айанда, менеджмент жйесіні сапасын зерттеп баалайды. Кейбір йымдарда йымдастыру техникалы басарудан аржылы басаруды лес салмаы жоары болан жадайда, йымды талдау аржы жадайымен нтижелерінде жйелі трде жргізіледі.
Экономикалы талдау аудит пен тыыз байланыста болатындытан, аудитті де маынасын ашып кетсек.
Аудит – бл экономикалы іс-рекеттермен оиалар туралы объективті деректерді баалауын, оны дегейіні белгілі бір лшемге сйкестігін алуды жне мдделі пайдаланушыны нтижелерін сынатын процессі. Аудит бл бізді еліміздегі Акционерлік оамдарды, серіктестіктерді жне баса да шаруашылы жргізуші субъектілеріні ызметін экономикалы талдауды жне аржылы баылауды салыстырмалы трдегі жаа баыты.
Аудитті жне талдауды уаытылы жзеге асыру шаруашылы жргізуші субъектілеріні ызметі аржылы-кредиттік, материалды-техникалы амтамассыз етуді, ндірісті йымдастыруды тиімділігін жне жоспарды баланстылыын арттыруа ыпалын тигізеді.
Аудит нарыты экономикалы жадайында барлы шаруашылы процесіне атысушыларды ызметінде маызды рл ойнайды. Ол аны апаратпен амтамассыз етеді, серіктестіктер арасындаы сенімділікті алыптастыруа септігін тигізеді; отайлы басарушылы шешімдеріндегі іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша сыныстарды зірлейді, оамны леуметтік –экономикалы жадайын жасартуа ыпалын тигізеді. Аудитті масаты- шаруашылы жргізуші субъектілеріні аржылы есеп берулеріні наты екендігін анытау.