Баланы сйлеуіні бзылуына ыпал ететін биологиялы- психологиялы факторлар

 

Адам мірінде арым-атынас аса маызды, ал арым-атынас сйлеу арылы жзеге асады. Сондытан шыр етіп дниеге келген бала оршаан ортамен, анасымен дыбыс, тіл арылы арым-атынас жасайды.

Сйлеу – адамны бір-бірімен атынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу шін тілді олдану рдісі. Тілі шыпаан нрестені алдымен сйлеу мшелері дамиды. Жалпы, дниеге келген сби еріксіз дыбыс шыарады: арныны ашанын, ауыранын немесе таы да баса рекеттерін айай салуы, жылау, ысылау жне баса да дыбыстар арылы білдіреді. Бл дыбыстар сйлеуді ізашары болып табылады, оларды интонациялы мнерлігіне арап анасы баласыны арныны ашанын, оны бір жеріні ауырып транын жне таы басаны а алады. Біра та бл дыбыстарды лі де ешандай сйлеуге атысы жо болса да, олар те маызды. Ол жіішке жне ртрлі озалысты сйлеу мшелеріні дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбысты жне артикуляция мшелері. Бала дауыса те тез йренеді жне бірінші айды аяында сйлеген дауыса рекет ете бастайды. Оан еркелік интонация найды, уенді н оны тынышталуына жне йытауына кмектеседі. Таы да біраз уаыт ткеннен кейін бала дыбыс шыан жаа арай басын брып немесе кзімен оны адаалайды. Егерде баланы бір жері ауырса, мазасызданса бала жылай бастайды. Баланы сырты дние серіне реакция жасауы жылаудан басталады. Жылауды серінен баланы тыныс мшелері мен сйлеу органдары ныая тседі.

Бірінші дыбыс артикуляциясыны рекет жасауы екі – ш айында гуілі белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала лкендерді ерін артикуляциялы озалыстарын айталауа тырысады. Бл бірнеше айталау озалыстары озалыс дадысыны атаюына келеді. Алты айдан бастап бала блек буындарды аны айтады (мысалы: ше-ше, -ке жне таы баса), жне аырындап лкендерден тек барлы сз элементтерін ана емес, сонымен атар интонацияны, ритмді, екпінді а бастайды. 9-10 айында бала блек сздерді бірдей жпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па жне таы баса). Бл жылда сздік оры 10-15 сзден трады. Ал белгілі алым А.Н. Леонтьев бны даярлы этабы дейді, себебі бл уаытта сзді мегеру дайындыы туде. Балалар трт жасында фразалармен еркін сйлейді, оларды сйлемдері біршама иын, ал бес жасында дыбыс шыаруы дрыс дамиды. Егерде адам дыбыстарды алай болса солай шыара беретін болса, ешкім оны тіл деп санамас еді. Сондытан сйлеу мшелеріні озалыстары дл, белгілі задылыа баынып отырады.

Адамда сйлеуге арналан негізгі органы жо, сйлеуге кпе, еш, жтынша, тіл, тіс, ерін, рт атысады. Дауыса негізі ауыз уысы мен мрын уыстары атысады. атты сйлеуде миды лкен жарты шарында орналасан бліктері реттейтін тыныс алу, фонациялы жне артикуляциялы блшыеттер атысады. Адамны сзі аны жне тсінікті болу шін сйлеу органдарыны озалысы наты жне автоматты трде болу керек. Сйлеу аппараты – бас миында орналасан орталы жне тыныс алу, сйлеу, артикуляциялы блімдерінен тратын перифериялы болып екіге блінеді. Тыныс алу блімі кеуде уысындаы кпе, бронхы, трахеядан трады. Сйлеу дем шыару кезінде пайда болады, сондытан да сйлеген кезде тыныс алуа араанда дем шыаруы кбірек. Дауыс блігі дыбыс атпарлары бар кеірдектен трады.

Артикуляция мшелеріне ысаша тоталып кетейік. Оны негізгі органдары болып ерін, тіл, жоары-тменгі жа, жмса жне атты тадай, альвеолдар жатады. Тіл, ерін, жмса тадай жне тменгі жа озалу органдары болып табылады. Дауыс буындарыны ысылуына байланысты дыбыс кеірдектен шыады. Дауыс жоарлыымен, кшімен, екпінімен сипатталады. Дауысты жоарлыы дауыс буындарыны толуыны жиілігіне байланысты. Ол зындыымен жуандыына байланысты болады. Дауыс кші демні ішке тартылуына байланысты шыады, ал дауыс буындарыны озалыс арынына байланысты болады. Баланы сйлеуі бойыны суімен жне дамуымен бірге алыптасады жне дамуды ртрлі атардаы сатыларынан теді.

Алайда тіпті кейбір балаларды естуі мен интеллектісі алыпты болан жадайда да, сйлеуіні дамуында кідіріс болуы ммкін. Бндай балалара дыбыс шыаруыны бзылуы, фонематикалы естуіні дамымауы, сз орыны аздыы жне грамматикалы атарыны дрыс болмауы тн.

Біра сйлеу тілін мегеру процесі барлы балаларда ойдаыдай біркелкі жетіле бермейді. Кейбіреулерінде оны жетілу барысы кешеуілдейді, екіншілеріні сйлеу тілдеріндегі дыбыстарды айтылуы бзылады немесе брмаланады, шіншілерін-де сздерді жне сйлемдерді тзілістері немесе оларды маыналары бзылады.

Сйлеуді жалпы дамымауы трлі дрежеде крінеді, сондытан сйлеуді дамуыны 3 дегейін бліп крсетуге болады:

Бірінші дегейі – сйлеуді жотыымен сипатталады. Баланы сйлеуі былдыра сас. Алайда, егер сйлеу орташа дамып келе жатса, бл рдіс 5 айа созылады, ал науас балаларда кпке дейін созылады. Балалар андай да бір ойын жеткізу шін былдырлы сздерін жестермен жне мнерлі мимикасымен толытырады.

Екінші дегейі – былдырлаан сзден баса кнделікті олданылатын сздермен фразаларды едуір мнді болуымен сипатталады. Біра та сздері бзылан, сзді жеткізулері нашар болады, бала негізінен айындалан заттармен рекеттерді атап кетумен ана тежеледі. Егер балаа сурет бойынша гіме рауын сынса, онда ол зіндіден ралады, сонда да ол дрыс, ыса фразаа атысты болып келеді. Мазмнын айтанда арапайым ателері – септік жалауын ауыстыруы жне санны трін дрыс олданбау болып табылады. Жалаулар, блшектер те сирек олданылады.

шінші дегейі – балалара трленген фразалармен айтуын сипаттайды. Алайда дамымаан лексико-грамматикалы жне фонетико-фонематикалы элементтері болады. Бала суреттерді бейнелейді, зі туралы, жанясы, жолдастары туралы гіме райды, біра бны алдында оны жасы сйлесетін рдастарына араанды лкен иыншылытарды басынан кешіреді.

Сонымен атар дыбыс шыаруыны те нашар болуынан арым-атынас те крделенген. Егер бала тіпті жеке дыбыстарды дрыс айтылуын йреніп алса да, сйлеуді збеттілігінде олар тсініксіз естіледі.

Сйлеуді бзылуына биологиялы жне психологиялы факторлар ыпал етеді. Осыан байланысты тіл мкістіктеріні бзылуыны бірнеше трлерін ажыратып кетуге болады:

1.Дислалия - сйлеу тіліндегі е кп тараан мкістіктер. Мнда тек дыбыстарды айтылуы ана бзылады.

2.Дизартрия – сйлеу тіл аппаратындаы азалар мен тіндерді нервпен амтамасыз етілуіні органикалы жеткіліксіздігінен сйлеу тіліні дыбыстарды айту жаынан бзылуын крсетеді.

3.Ринолалия – е алдымен сйлеу тіл аппаратыны анатомо-физиологиялы рылысы бзылады, ал оны зардабынан дауысты реі мен уезділігі жне дыбыстарды айтылуы бзылады.

4.Алалия – тіл мкістіктеріні ішіндегі е ауыр тріне жатады. Мкістікті мндай тріне шалдыан баланы сйлеу тілі іс жзінде атынас ралы бола алмайды. Баланы ана рсаында жне сбилік кезде дамуындаы ми абыыны сйлеу орталытарына табии байланыстарды бзылу серінен сйлеуіні дамымауы немесе млдем болмауы деген сз. Алалия сйлеуді болмауы, сйлей алмау деген маынаны білдіреді.

5.Афазия – бан бас миыны белгілі бір жеріне жинаталан заымнан сйлеу тіліні млде немесе жартылай жойылып кетуі жатады. Бл кбнесе лкен ми сыарларыны белгілі бір блігіні заымдануынан болады. Афазия кбіне миды белгілі бір жеріне ан йылу, ми тамырларыны тромбоз сыратына шалдыуы, миды ісуі, абынуы, жарааттануы салдарынан болады.

Сйлеу екпіні оны мнерлі тсілдеріні бірі болып табылады. Аз ана сйлеп йренген барлы балалар дерлік бір нрсені блісуге асыады жне оларды сйлеу екпіні тым жылдам болады. Кптеген жадайда жас лкейген сайын бл басылады, біра та кейде екпініні патологиялы бзылуы – тахилалия пайда болады.

Тахилалия (грек сзінен tachus - тез, lalia - сйлеу деген маына береді) – сйлеуді патологиялы жылдамдауы. Бл ауруа жйке жйесі тозан, оздырылан, шыдамсыз балалар бейім, алайда ауру кейде тым уалайды. Бала тез сйлегендіктен, тіпті оны дыбыс шыаруы дрыс боланымен оны тсіну аыла сыймайтындай иын. Бала демі жеткенше сйлей береді жне сздерін олды жестикуляцияларымен; кейде аяыны жне барлы денесіні ретсіз озалыстарымен жеткізеді.

Бала оыста атты орып, шошынып алса ттыу пайда болуы ммкін. Ттыу - бл сйлеу ыраымен сйлеу екпініні бзылуы. детте ттыу сйлеуді интенсивті даму кезеінде пайда болады, кбінде бала 2-5 жасында фразалармен айта бастаан кезде крінеді. Ттыу балаларда немі жйке жйесіні лсіреуінен болады. Сонымен атар трбиелеу кемістігі, жанядаы конфликтілік жадайлар жне таы басалары лкен роль алады.

Ттыуды органикалы жне функционалды деп 2-ге бледі.

1. Органикалы ттыу – тек орталы жйке жйесіні органикалы заымдануынан туады, кез-келген жаста крінеді жне сирек кездеседі.

2. Функциональді ттыу – кбінде орталы жне жйке жйесіні перифериялы сйлеу механизмдеріні органикалы заымдануынсыз кездеседі. Бл жеіл оздырыш балаларда ая-астынан психикалы жараатты серінен туады.

Ата-аналар, егер бала тіпті кішкене ттыса жне бл те сирек болады, сонда да дереу мамана бару керек екендігін тсінуі те маызды. Кішкене стрессті болуы, ору жне шаршау ттыуды кшейтуі ммкін. Комплекстік арау ткізу керек: медициналы, логопедтік жне психологиялы.

Жалпы аланда бала тіліні бірден алыптаспауы, оны бірден жасы сйлей алмауы ата-ананы инайды. Миды даму процесі белгілі бір кезеге жеткенде ана балалар дрыс сйлей бастайды. Бл –асыуды ажет етпейтін кп уаытты процесс. Мселен, сби ш айлы кезінде еліктеу дыбыстарын шыара бастайды. Бес-алты айлыында уілдеп, жеті айлыынан бастап жеке дыбыстардан буындар рап йренеді, бір жаса келгенде бес-он сз айта алатын болады. Екі жаса жеткенде баланы сздік оры 200-400 ге жетеді, 4 жаса келгенде арапайым сздерден сйлем рауа рекет жасайды. Келе-келе баланы сздік оры лайып активтік жне пассивтік сз оры пайда болады. Активтік дегеніміз - бала зі айтан сзіні маынасын тсінетін сздер де, пассивтік дегеніміз зі айта алмайтын, біра зге адам айтанда тсінетін сздік оры. Сондытан бір жаса жеткен бала лі дрыс сйлей алмаса, оан айыруды ажеті жо. Бала сйлей алмаса да, ересектерді айтан сзін са, айтанды дрыс орындай білсе, онда уайымдауа ешандай негіз жо. Баланы тілі шыа бастаан кезде онымен байап, дрыс сйлескен мал. Саауланып сйлеуге, баланы тілін брап сйлегенін ызы кріп, оны айтандарындай етіп айталау жасылыа апармайды. йткені бала солай сйлеуге йреніп кетеді.

Сонымен, жоарыда айтылып кеткендей баланы сйлеуіні бзылуына биологиялы, психологиялы факторлар, сондай-а оршаан ортаны келесіз жадайлары себепші болады:

1. Ана рсаындаы рыты 4 апталыынан 4 айлыына дейінгі кезедегі дамуыны бзылуынан сйлеу тілі бзылады. Яни, ананы екі абат кезінде вирусті жпалы аурулар, ртрлі заымдар, гигиеналы талаптарды сатамауынан, резус фактор бойынша анны сйкес келмеуі жне т.б. себептер сер етеді.

2. Болаша ананы екі абат кезінде орып-шошынуы, жйке жйесіні мазасыздануы, уайымдауы, ашулануы баланы сйлеу тіліні бзылуына келеді.

3. Сйлеу тіліні мкістенуіне бас сйегіні жарааттануы мен миды шайалуы ыпал етеді.

4. Босану кезінде жне тола ысымынан болатын заымны миды оттегімен жеткілікті амтамасыз етілмеуіні салдарынан бас сйегіні ішкі жаына ан йылады.

5. Сйлеу тіліні мкістігіне тым улайтын аурулар жне нресте кезінде жиі-жиі шалдыан ртрлі ауру-сырауларды зардаптарынан да зиян шегеді.

Баланы сз орыны баюына, дрыс сйлеуіне оршаан орта, лкендерді сздік оры жасы стимул. лкендерді сзі аны, асыпайтындай жне дрыс болуы керек. Кейбір ата-аналар баланы сзімен сйлеймін деп сзін брып айтады, олар балаа ыныты деп ойлайды, ол дрыс емес. Екі жасында баланы сздік оры 300-ге жуы болады. Фразалар зын жне иын бола бастайды, ал сзді айтылуы жасарады. ш жаса дейін бала сйлей алмаса обалжуды ажеті жо, онда мамандардан консультация алу ажет. Кейбір ата-аналар баласы зі жай сйлегісі келмей тр деп здерін басып, кп уаыт ткізіп алып кмек срайды.

Негізінде трт – бес жаста барлы сйлеу ателіктері жоалады, біра ол лкендерді сзді дрыс айтуына байланысты. Сондытан баланы кішкентай кезінен бастап демі, дрыс, таза сйлеуге йрету керек. Балаа кп ертегілер оытып, жаылтпаштармен тілін жаттытырып жне баланы сздері немі дамытуда болуы ажет.

Баланы бала-башаа апара жатанда, жолда бір нрсе айтып жрііз. Мысалы: автобуспен, тролейбусты андай айырмашылыы бар? деп, содан кейін кешке жаын баладан: «Білесі бе біз не крдік?» деп сраыз. Сонда бала бріне жолда не кргенін айта бастайды. Осылайша баланы сйлеуімен зейінін дамыта аламыз.

Тіпті кішкентай сзді бзып айту баланы тртібі мен ызметіне сер етеді. Бндай баланы мектепте орытуы ммкін, сондытан оны психикасына те ауыр сер етеді. Нашар сйлейтін балалар зіні кемшілігін те тез а бастайды. Олар тйыталып кетеді, ялша, шешім абылдай алмайтын, нтижесінде толымсызды комплекстері жетіле бастайды, лгерімі тмендейді, зіне деген сенімсіздігі пайда болады, коммуникациялы белсенділігі нашарлайды.

Сйлеуді дамытуда толы есту абілеті те маызды фактор болып табылады. Дыбысты бала туаннан бастап абылдайды: басында бл дыбыса жай ана арашыыны лкеюі, тынысын стап труы, баса да озалыстар крінеді. Атап айтанда бала естуді кмегімен оршаан ортадаы сзді абылдайды, зіні дыбыстауына баылау жасауы те маызды. Баланы немі дрыс айта алмауы детке айналмау шін тзетіп отыру керек, артынан оны тзету те иына соады.

Кру те лкен роль атарады, себебі бала ыыласпен сйлеушіні тілін жне ерін озалысын баылай отырып, оларды айталайды, артикуляциялы озалыса еліктеуге тырысады.

Бл процесте баланы дамуында немі дамып жне айталау байланыстарын атайтып отыратын анализаторлар арасында есту, крумен жне басалармен шартты байланыс жйесі пайда болады.

Сйлеуді алыптасуы е алдымен ересектермен кнделікті арым-атынаста болуымен байланысты. Бала балабашадан немесе серуеннен ораланнан кейін, міндетті трде балабашада не істегені туралы, андай тапсырмалар болды, соны баладан срап отырыыз. Егер балаа айтып беру иын болса, жетектеуші сратар ойып крііз. Сонымен атар балаа тыдауды жне дыбыстарды дифференциялауа йрету аса ажет. Баланы дыбыс абылдауыны дамуына себеп болатын кезкелген ойындарды ойлап тауып, жаылтпаштарды жиі олданан дрыс.

М.М. Кальцованы айтуынша сйлеуді дамуы моториканы дамуымен, сіресе ол саусатарыны кіші моторикаларыны дамуымен тыыз байланыста болатынын айтты. Сондытан балаларды пирамидалармен, кубиктермен, мозаикалармен айналдыруа тырысу керек. Тапсырмалара кіріспес брын бала сіресе андай дыбыстарды жаман айтатынын біліп алыыз. Ол шін оан атауларында керекті дыбыстары бар, барлы ммкіншіліктегі суреттер сынылады. Егер бала бірнеше дыбыстарды дрыс айтпаса, тапсырманы кбірек таза айтатын дыбыстардан бастаан жн.

Ата-аналар баламен жмыс жасай бастаанда тек ойын трде берілген ызыты тапсырмалар ана эффективті болатынын есіне алуы ажет. «Мнда кел, сйлеуді йренеміз», - деп бйры беруге болмайды. Бндай жадайда бала орып, ішінен тйыталып алады, онда тапсырмалар пайдасыз болып шыады. Ойын ызыты жне тірі болу керек, кейде балаа жасы сабаы шін сыйлы берген жн. Логопедтік тапсырмалар мектепке жасы дайынды бола алады. Дыбыстарды айтып йренуді бастамас брын бала дрыс айтпайтын дыбыстарды мегеруге артикуляционды аппарат дайындайтын бірнеше тыныс алу жаттыуларын орындау керек. Тапсырмалар ыса болу керек, кем дегенде 15 минут жргізілуі ажет.

Сондытан сйлеуі бзылан жне тіл мкістігі бар балалар тйыталып, бойында толымсызды кешені пайда болмас шін, ата-ана тарапынан олдау, мейірімділік, жылылы аса ажет. азіргі кезде экологиялы жне психологиялы факторды серінен сйлеу абілетінде ауытуы бар жне ммкіндігі шектеулі балалар жылдан-жыла саны кбейіп келеді. Мндай балалара арналаан арнайы мектептер мен оыту бадарламалары жоты асы. Бл мселе психиатр, логопед, невролог, психолог жне т.б. мамандарды жне оамны араласуымен шешілетін зекті мселелерді бірі болып ала бермек.

 

ДЕБИЕТТЕР

1. Психодиагностика и коррекция детей с нарушениями и отклонениями развития. / Сост. и общая редакция В.М. Астапова, Ю.В. Микадзе. - СПб.: Питер, 2002.

2. Столяренко Л.Д. Основы психологии: Учебное пособие. - Ростов н/Д, 1997.

3. Цветкова Л.С. Введение в нейропсихологию и восстановительное обучение. – М.: Московский психолого-социальный институт, 2000.

4. Флерова Ж.М. Логопедия. - М., 2001