Депозит нарыыны экономикалы мні мен рлі

Шаруашылы жргізуші субъект ретінде кез келген аржы институты зіні жарылы ызметін жзеге асыру шін аржы ресурстарын, яни имаратты, техника мен технологияны сатып алу; айналыс капиталын алыптастыру, резервтер ру, ебекаы тлеу, бюджетке аударымдарды аудару жне т.б. шін аражат кздерін ажет етеді. Мндай шыындар з аражат есебінен де, негізгі блігін р трлі жеке жне зады тлаларды салым ашалары немесе депозиттері райтын арыз есебінен де аржыландырылады.
Депозиттік операциялар алашыда алтын тиынды сактауды формалары трінде, яни оларды аша сарайларында, менялдарда (айырбастауларда) жне т.б. кбірек жинатау масаттарында пайда болды. Саталаны шін иесі белгілі бір сыйаы тлеуі ажет болатын. Клиентті тілегі бойынша менялдарда зіне сеніп тапсырылан тиынны на зін сатауа кепілдік беретін. Мндай жадайда олар алынан тиындармен ссудалы операцияларды жзеге асыра алмайтын, олар иелеріне аша пайызын тлейтіндей пайда ала алмайтын. Уаыт те келе олардан на сол тиындарды айтару талап етілмей, орналастырылан ашаны сомасы ана айтарылатын. Сатау мерзімі де зартылатын. Егер осыан дейін менялдар несиені тек з капиталына арай беріп келген болса, ендігі жерде несие сыну, ссудаа пайыз алу жне аша иелеріне з сомасыны бір блігін тлеу шін арыз аражатын пайдалануды ммкіндіктеріне ие болды.
Бгінгі тада депозиттік операцияларды сан алуан трлері мен формалары бар. Олар елдер бойынша айтарлытай сараланан. Алайда, рбір аржы институтыны артышылыты міндеттеріні біріне — брыныша несиелік ресурстарды негізгі кзі ретіндегі депозиттік базаларды кеейтіп, салымшыларды кптеп тарту жатады.
Аша — жинатау функциясын атара отырып, халыты, шаруашылы жргізуші субъектілерді жне т.б. жинатар секілді депозиттерге трлендіреді. Клиенттерді барлы салым ашалары депозит деп тсіндіреді. Оан орналастырылан аражат кздері р трлі. Бл корпорациялы клиенттерді, мемлекеттік мекемелерді жне ксіпорындарды шоттарындаы аражат жне уаытша пайдаланылмайтын жмысшылар мен ызметкерлерді ебекаысы.
Бгіндері коммерциялы банктер р трлі депозитті трлерін сынады. азастанны банктік тжірибесінде оларды мынадай трлері бар:
1. Талап етілгенге дейінгі депозиттер немесе чек депозиттері салымшыа міндетті теуге жататын чекті жазып беруіне ы береді. Бл трді олайлыы чектерді ауіпсіз болуымен жне оны жазып беру арылы тлем орындаудаы арапайымдылыымен тсіндіріледі, сондай-а ол алашы талап етумен ашаны олма-ол ндіріп алуа ммкіндік береді. Чек депозиттері ымбат тратын есептік операциялар мен ткізулерді жзеге асыруды ажет етеді, сондытан да банктерді кбісі осы ызмет крсетулер шін белгілі бір тлемді белгілейді. Оны млшеріні згеруі бір айды ішінде жазылан чектер саныны жне депозиттер млшеріні згеруімен атар жреді. Біра банк зіні коммерциялы масаты шін, мысалы, ссуданы 60, 90, 120 кнге жне контокорренттік несиені беруде пайдаланатын, оларды кзарасынша жеткілікті болып табылатын баланс алдыын салымшы бір ай бойы шотта сатайтын болса, бл тлемді ндіріп алудан банктер жиі бас тартады.
Чек депозитіні негізгі типтеріні біріне з ерекшелігі бар талап етілгенге дейінгі салым жатады:
• жарнаны жне ашаны ндіріп алу андай да бір шектеусіз, кез келген уаытта блшек немесе толытай жзеге асырылады;
• аша шоттан олма-ол аша трінде немесе чекті кмегімен алынуы ммкін;
• банк комиссиялы сыйаыны пайдалананы шін шот иесіне наты бір айлы млшерлемеде немесе рбір жазылан чек шін белгілейді;
• шот иесіні шотындаы алдыты брын ескертілген орташа млшерін клиентті олдау шартымен шотты пайдалананы шін клиенттен комиссияны ндіріп алудан бас тартуды формасында оан "жасырын" пайыз тленеді, алайда салымшы бл шартты бзатын болса, ол шотты жргізумен жне рбір чекті ндірумен байланысты банкті барлы операциялы шыындарын тлейді.
• талап етілгенге дейінгі депозит бойынша банк е аз шамадаы резервті орталы банкте мерзімді депозитке араанда лкен пропорцияда сатауа міндетті.
Банкті кптеген клиенттері депозиттерді мндай типтеріндегі аша аражатыны млшерін е аз шамаа жеткізуге мтылады, йткені талап етілгенге дейінгі салым аша бойынша эксплициттік (яни, аны тлаланан) пайыз табысы тленбейді. Е аз шамаа жеткізуді бір тсілі — автоматты трде тазаланатын шоттарды ммкіндіктерін пайдалану. Онымен аымдаы операцияларды жзеге асыра отырып, банк клиентпен ескерілген е аз шамадан асып тсетін кез келген аша сомасынан шотты "тазалайды" (немесе оларды аударады). рі оны пайыз табысын келетін аржы ралдарына, мысалы, кері сатып алу келісіміне орналастырады. Мндай операцияны банк рбір жмыс кніні аяында жзеге асырады. Бл операцияны жзеге асыруа ажетті тлем чектері банкке тсетін болса, аражат тура осы талап етілгенге дейінгі салыма кері аударылады.
Талап етілгенге дейінгі салымдаы несие алдыын е аз шамаа жеткізуді баса да, яни аражатты ATS-шота (automatic transfer service) — автоматты аудару шотына орналастыру болып табылатын дісі бар. Бл депозит трі пайыз келетін аша орларын сатаушы шоттан чектерді теуге арналан чектік депозиттерге автоматты трде аударуа ммкіндік береді. Банктер салымшыны келісімімен несиені артыын теу (овердрафт) немесе чек шоттарындаы е аз шамадаы балансты олдау ажеттілігіні пайда болуына арай талап етілгенге дейінгі салыма пайыз келетін шоттарды автоматты трде аударуды жзеге асырады. Мндай тжірибе салымшыа те аз соманы талап еткенге дейінгі салымда стауына, рі бір мезгілде пайызды автоматты аудару шоты бойынша алуына ммкіндік береді.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерді бір трі контокоррент болып табылады. Контокоррент - банкті клиентпен болатын барлы операциялары ескерілетін жне клиентті тапсырмасы бойынша шоттан алынатын барлы тлемдер де, шота аударма, салым жне т.б. трінде тсетін барлы аражат та банк ссудасы ретінде крініс табатын бірыай шот. Бл шот олданылуына байланысты активті-пассивті деп аталады. Контокоррент бойынша несие сальдосы клиентті з аражатына кім етуін, ал дебеттік сальдода — айналыма арыза алынан аражатты тартылатынын жне шот иесі банк борышоры болатынын білдіреді. Банк несие сальдосы бойынша клиентті пайдасына пайыз есептейді. Ал дебеттік сальдода - банк берген ссудасы шін пайызды з пайдасына ндіріп алады. Шот иесіні пайдасына шешілетін пайыза араанда, банк пайдасына шешілетін пайыз е жоары млшерлеме бойынша есептеледі. Мндай шоттар тек сенімді клиенттерге жне бірінші сыныпты арыз алушылара ана айрыша сенім білдіруді белгісі ретінде ашылады. аражат тсімінен шыын артып кеткен рбір жеке жадайда шот иесі несиені арнайы ресімдеусіз-а банкпен арадаы келісімшартта ескертілген белгілі бір сома шегінде ала алады.

Билет