Экономиканы мемлекеттік аржылы реттеу тсінігі жне жіктелінуі

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі негізгі объективті ымын, е алдымен оны зіне тн ылыми ажеттілігінен анытауа болады. Себебі білімні р-бір саласы "оны тжірибемен длелденгенін бастапы негізгі аксиомалары арылы жасалып, растырыланнан кейін ана ылым саласына айналады". Экономиканы мемлекеттік реттеу леуметтік-шаруашылы процестеріндегі оларды тиімді паидалану масатында макроэкономикалы тратылыын амтамасыз ету жне мемлекетті кімшілік-экономикалы жне йымды-ыты негізде араласуын білдіреді.

Экономиканы реттеу детте екі нысанда — зін-зі реттеу мен мемлекеттік реттеу нысанында жргізіледі:

- Біріншісі оамды ндірісті трлі буындарында аржы базасын алыптастыруды шаруашылы жргізуші субъектілерді здері жасап, пайдаланатын дістерімен сипатталады.

- Екінші оамды ндірісті даму процесіне мемлекетті сан алуан экономикалы тетіктерін соны ішінде аржы тталары арылы араласуын бейнелейді.

Экономиканы мемлекеттік реттеу — бл макроэкономикалы тепе-тедікке жне экономиканы жмыс істеуіні рбір натылы кезеінде оны демелі дамуына сер ету шін, сондай-а аржы ресурстарын шебер пайдалануды кнделікті процесін амтамасыз ету шін шаруашылы жргізуші субъектіге мемлекетті аржылы ыпал жасауыны нысандары мен дістерін масатты жне дйекті олдауы процесі. Мндай реттеуді ажеттігі мемлекет тарапынан оамды ндірісін барысын оама керек баытта тзетіп отыруды талап ететін ндірісті сипатымен аныталады.

Нары экономикасына мемлекеттік араласу атынасы оны дамуы мен алыптасуыны р трлі сатысында трліше болды. ХVII-XVIII асырлардаы нарыты атынастарды алыптасу кезеінде стем болан экономикалы доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен ндірісті дамуы шін, мемлекеттік реттеуді сзсіз ажеттілігін тануа негізделген. Нарыты атынастарды дамуымен кш жинаан ксіпкерлер табы мемлекеттік араласуды жне осымен байланысты шектеуді з ызметтеріне кедергі ретінде арастыра бастады. А. Смит зіні «Табиат жне халыты баюыны себептері туралы зерттеу» ебегінде, экономикалы либерализм идеяларыны пайда болуын алаш рет толы негізделген жне оны кптеген жатаушылары болды. А. Смит кзарасы бойынша, пайда алуа мтылуа байланысты, жеке мдде кздеген нары жйесі зін-зі реттеуге аблетті екенін байатты. Бл мдде экономикалы дамуды е басты озаушы ретінде крінеді. Рынокты йлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды амтамасыз етпегенде, нары стсіздігі деп аталатын жадай болатынын экономикалы тжірибе растады. Рыноктаы нары стсіздігі оамны игілігі мен сырты серлерге ана емес, баса жадайлара да байланысты пайда болады. Оны е маызды себебі – рынока тн монополияланан беталыс. Бл жадайда бсекелесті амтамассыз ету шін, рынок ызметін реттейтін жадайды толы анытау – монополияа арсы зады зірлеу жне оны мемлекетті олдануы мірлік ажеттілік болды. Нары экономикасында мемлекетті рлін теориялы тануды маызды сатысы крнекті аылшын экономисі Дж.М. Кейнсті есімімен байланысты. «Кейнсиан революциясы » барысында ала ойылан идеялар, экономикалы лдыраудан з бетімен сауыуды мумкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы дадарысты жадайдан шыару шін, жиынтыты сраныс пен жиынтыты сынысты тедестіруге жне рі арай тратандыруа кмектесетін абілетті рал ретінде ажет екенін длелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дниежзілік соыстан кейін лемні кптеген елдері абылдады. Сраныс жиынтыын реттеуде кредиттік-ашалы жне аржылы саясатты пайдалану, бл елдердегі экономиканы кезедік ауытуларын жмсартуа крсетеді деп есептеледі.

Сйтіп, ЭМР-ді (экономиканы мемлекеттік реттеуді) объективті ммкіндігі экономикалы дамуды белгілі бір дегейіне жетумен, ндіріс пен капиталды йлесуінде, ндірісті шоырлануында, ндіріс кші мен ндіріс атынастарыны дамуында пайда болды. ЭМР азіргі замандаы жадайда дайы ндіріс дерісіні рамды блігі болып табылады. Олар экономикалы суді ынталандыру, жмыспен амтамасыз етуді реттеу, салалы жне айматы рылымдаы ілгерілеушілікті ктермелеу, экспортты олдау сияты р трлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-ді клеміні наты нысаны оам дамуындаы р сатыдаы сипатпен,экономикалы жне леуметтік мселелерді ткірлігімен аныталады.

ЭМР-ді объектілері – бл автоматты турде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін иындытар, проблемалар пайда болуы мумкін немесе пайда болан елімізді міріндегі леуметтік жадай мен оиаларды аялары, салалары, айматары, сонымен бірге бл проблемаларды алып тасталуы - леуметтік тратылыты олдау жне экономиканы алыпты дамуы шін ажетті. Экономикалы ызметтерді жзеге асыру дерісіні мемлекет алдында тран міндеттерді шешу шін мемлекет кімінде бірнеше ралдар болады. Оларды ішіндегі маыздыларына - азыналы жне аржылы саясат, леуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сырты экономикалы саясат жне т.б. жатады.

Мемлекет реттеу объектілеріне ыпал еткенде нарыты зін-зі реттеу мен мемлекеттік реттеуішті штастыру арастырылады.

Мемлекеттік реттеуіш – бл мемлекеттік билікті нормативтік-ыты жаттарды негізінде экономикалы ызметті реттеу жніндегі дістері мен ралдары. Мемлекеттік реттеуіштер елді экономикалы міндеттерін (нарыты рылымына, фирманы іс-рекетіне ыпал ету) шешуге де, сонымен бірге леуметтік масаттарєа (леуметтік реттеуіш) ол жеткізуге баєытталуы ммкін.

Негізгі мемлекеттік реттеу ралына леуметтік жрдемаы, санкция, стандарт, сертификат, лицензия, квота, ставка, тариф, норматив, салы, баж, банк пайызы жатады.

Экономиканы жмысыны ыты негізін ру мен реттеу – бл іс жзінде экономикалы агенттерді мінез-лыны ережелерін, сондай-а ндірушілер, ттынушылар мен мемлекет здеріні іс-имылында стануы тиіс экономикалы атынасты задылы аєидаларын белгілеу, сондай-а мемлекет тарапынан оларды орындалуын баылау.