Екінші дегейдегі банктерді делдалды операциялары

Депозит ретіндегі уаытша бос ашалай ресурстарды жеке жне зады тлалара несие беру арылы, айта блу функциясын жзеге асыратын банк аша аражаттар арты субъектілер мен аша аражаттара мтаж субъектілерді арасындаы зіндік згешелігі бар делдал ретінде ала шыады.

Мндаы ерекшелік мынада: ажетті ресурстары бар тла оны тиісті кепілдемесімен арыз алушыа наты мерзімге процентпен бергісі келеді. рине, осы заманы экономикада несие беруші мен арыз алушыны мдделері бір жерден шыа бермейді. Яни мдделерді сйкес келуі сирек кездеседі. Бл арада сраныс пен сынысты ескеру арылы ммілелерді жзеге асыруды ммкіндігін амтамасыз ететін делдал-банк байланыс­тырушы буын ретінде ала шыады. Жекелеген несие беруші­лерге араанда банк р трлі арыз алушыларды ажеттілік­те­рін анааттандыра алады рі олара здеріні алауы бойынша несие трін, мерзімін, процентін т.б. тадау ммкіндігін береді. йткені, банктер орасан зор ресурстара ие рі осы ресурстарды пайда келетіндей дрыс орналастыра алады.

Банкті негізгі функцияларыны біріне – е алдымен кім кімге арыз болуына арай сатып алушыдан сатушыа аылатын ашалай аражата делдалды еткен кезіндегі олма-ол аша­сыз есеп айырысуды жзеге асыруы жатады. Аша ара­жаттарды олма-олсыз аша айналысы вексель, чек, банкнот, тлем карточкасы жне р трлі тлем жаттары секілді ар­жылы ралдармен ана ммкін болады. Бгінгі тада банктер оларды р трін сынып жр. Есеп айырысудаы делдалды – мбебап коммерциялы банктерді е ауымды функциясы болып табылады. Осыан орай, бгінгі тада банктер ел ішінде жне одан тыс р трлі ашалай аударымдарды жзеге асырып жр.

Банктер аржылы делдал ретінде мынадай операцияларды орындайды: - несиедегі делдалды;- есеп айырысудаы делдалды;- кастодианды делдалды;- брокерлік-дилерлік делдалды ызмет, т.б.

Банктер биржаларды міндетті атысушысы болып табы­лады. Олар биржалы операцияларды дербес йымдастыра ала­ды рі баалы ааздар саудасы бойынша операцияларды да дербес орындай алады.

Коммерциялы банктер з клиенттеріне р трлі депозит трінде аша сатауды олайлы формаларын сынады, бл тімділікте клиентті ажеттілігін анааттандыра отырып, оларды саталуын амтамасыз етеді.

Банк бдан баса мына ызметтерді жзеге асы­рады: - пассивті операциялары;- активті операциялары;- меншікті операциялары.

Пассивті операциялар зіндік аражатты, тартылан ара­жатты жне эмиссияланан аражаттарды есебінен банк ресурс­тарын алыптастырумен байланысты болады.

Меншікті аражата акционерлік, резервтік капитал жне блінбеген пайда жатады. Олар маызды рл ойнайды. Себебі зіндік капиталды кемуі кейде банкті банкрота шыратады. Коммерциялы банкті активтік операциясыны негізгі кзіне тартылан аражат жатады.

Акционерлік капитал, яни, банкті жарылы оры акцияларды шыару жне орналастыру арылы рылады. детте, банктер з ызметіні даму шамасына арай жне опе­рацияларыны лаюына арай жаа акцияларды жйелі трде шыарып отырады.

Резервтік капитал немесе банкті резервтік оры пайдадан аударып отыруды есебінен калыптасады, ол болжанбаан за­лалдарды жне баалы ааздар баамыны лдырауынан орын алатын ысырапты теуге арналан.

Блінбеген пайда – резервтік ора аударымдарды ауда­рудан кейін жне дивиденттерді тлеуден кейін алатын пай­даны блігі.

Айтып кеткеніміздей, тартылан аражат коммерциялы банк ресурстарыны негізгі блігін райды. Блар депозиттер, сонымен бірге, контокоренттік жне корреспонденттік шоттар.

Банкті негізгі тартылан ресурстары ретінде клиентті барлы салым ашасын білдіретін р трлі депозиттер ала шыады. Онда орналастырылан аражатты кздері р илы болады. Бл ксіпорын шотындаы, жмысшылар мен ызмет­керлерді ебекаы шотындаы, мемлекеттік мекемелерді шо­тындаы уаытша пайдаланылмайтын аражат. Депозиттер та­лап етілгенге дейінгі, мерзімді жне жина салымдарына блінеді (блар осы кітапты І тарауында толыыра айтылан).

Банктерде тлем операцияларын жргізуге біршама шыын кетеді. Алайда, ол (шыын) кем немесе арты дегейде талап етілмелі шоты бар клиенттерді з аражаттарын толы пайда­ланбауына арай теледі. детте, трлаулы деп аталатын алды болады, оны банк зіні коммерциялы масаттары шін тар­тады, яни пайда алу масатында ыса мерзімді несие, ссуда белгілі бір млшерде берілуі ммкін.

Банкаралы несиелер, яни, баса банктен алынан ссудалар банк ресурстарыны маызды кзі болып табылады. Коммерциялы банк оны лтты банктен айта есептеу жне вексельдерді айта кепілге салу формаларында ала алады.

Контокоррент – бірыай шот. Ол арылы банк пен клиент арасындаы барлы есеп айырысу жне несие операциялары жргізіледі. Егер клиентте аражат болатын болса, онда бл шот пассивтік болып табылады, клиентті аражаты болмаса да ол банкке тлем тапсырмасын берсе немесе чек жазса, онда шот активке айналады.

Банктер аражатын за мерзімге салатын клиенттерді іздестіреді. Бл банкке пайда келеді. Оан айналыса шыарылан банкті аражаттары: облигациялы займ­дар, банктік векселдер жне т.б жатады.

Активтік операциялар банк ресурстарын орналастырумен байланысты. Оан е алдымен несие операциялары жатады. Несие беруді мерзімі белгілі бір мезгілге берілетін мерзімді несие жне банкті алашы талап етуі бойынша айтарылуы тиіс онкольды несие деп блінеді.

Ссудамен амтамасыз ету трысынан вексельдік, тауарлы, ор жне банктік операциялар бліп крсетіледі.

Вексельдік операциялар вексель есебі бойынша операцияа жне вексель кепілімен берілетін несие операциясына блінеді.

Вексель есебі (дисконттау) оларды банктерді теу мерзімі біткенше сатып алуын білдіреді. Банк з кезегінде, егер ол аражата мтаж болса, бл вексельдерді зі лтты банкте айта есептей алады. Вексельді есептегеннен кейін банк оны иесі болады рі оны айналыса шыаран немесе оны есепке, наты аша сомасына сынан тлаа тлейді. Бл операция шін банк клиенттен есептік процент немесе дисконт деп ата­латын наты процентті ндіріп алады. Дисконт – векселде бел­гіленген сома мен векселді иесіне тленген соманы арасын­даы айырмашылы.

Банкті активтік вексель операцияларына акцептік жне авальды операциялар жатады.

Акцептік операциясыны маынасын былайша тѕсіндіруге болады: банк клиентке зі акцептейтін, яни, ол бойынша з есебінен тлемді кепіл­дендіретін вексельді жазып беруді ыын сынады. Ал, оны пайдалануа алан клиент банкке вексельді мерзімі біткенше вексель тлемі бойынша тиісті соманы енгізуге міндеттенеді.

Вексельдік несиені пайдалануды маызды формасына аваль жатады. Бл жадайда вексель бойынша тлемді векселді иесі зі (тікелей) орындайды, ал, аваль бл арада тек тлем кепілдігі ретінде ана ызмет етеді. Вексельді иесі ол бойынша тлемді жзеге асыра алмаса, онда тлемні жауапкершілігі авальды ойан банкке жктеледі.

Банкті маызды активтік операция тріне тауарлы несие жатады. Ол тауарды жне варрант (тауарды саталуы шін оймаа алынаны туралы кулік), темір жол жк жаты, коносамент (жкті кемеге абылдау туралы пороход оамыны кулігі), жкті тиеу туралы жк жат секілді тауара ілеспе жаттарды кепілімен берілетін арыз болып табылады.

Нары жадайында тауарлы амтамасыз етумен несие беру арылы банктер лкен туекелге барады, йткені ол белгіленген мерзімінде айтарылмаса банк тауара тиым салып, оны сатады. Содан кейін тауарды сатудан тскен тсімні есебінен клиентті берешегін жабады. Алайда, бл арада мынадай мселе бар: тауар барлы жадайда тпей алуы ммкін.

Банкті активтік операциясыны таы бір тріне ор опера­циясы жатады. Оны объектілері – р трлі баалы ааздар. Бл операция баалы ааздармен амтамасыз етілетін жне банк з есебінен сатып алатын несие трінде болады.

Баалы ааздармен амтамасыз етілетін несие детте олар­ды нарыты ныны толы баамы млшерінде емес, оны белгілі бір блігіні млшерінде (50–60%) беріледі.

Сонымен атар, банкті баалы ааздардаы инвестициясы болады, оны нтижесінде банк баалы ааздар портфелін иеле­неді. Мндай сатып алуды масаты – осы ааздарды одан ары айта сату немесе за мерзімді капитал салымы.

Банкті беретін несиесін тмендеглер де амтамасыз ете алады: жылжымайтын млік, баса банкті немесе сатандыру йымы­ны сатандыру кепілдігі.

Банкті аса маызды делдалды операцияларына инкасса­лы, аккредитивтік, аударымды жне комиссиялы сауда опе­рациялары жатады. Сенімді (трасты) операцияны да алар орны айрыша. Ол сырттай делдалдыа сас, алайда оны да, лизингтік операцияны да аясынан шыып кетеді.

Инкассалы операция аты айтып трандай операция болып табылады. Ол арылы банк з клиентіні табыс етуі бойынша ашалай жне тауарлы-есеп айырысу жаттарымен ашаны алады. Инкассаа чектер, вексельдер, баалы ааздар, шетелдік валюта жне т.б. абылданады. Банк инкассалы операцияны орандааннан кейін млшері операция тріне арай болатын комиссияны ндіріп алады.

Аккредитив – бл аккредетивтік хатта крсетілген шарт­тарды орындаанда компанияа немесе тлаа белгілі бір соманы тлеу турасындаы тапсырма. Мндай операцияа мыналар атыса алады: - аккредитивті ашу туралы тапсырма берген клиент;- аккредитивті ашан банк;- аккредитив ашылан жне оны шарттарыны орындалуын адаалап отыран банк;- пайдасына аккредитив ашылан тла (бене­фициар немесе алушы).

Аударым операциясы банкке енгізілген алушыны ашасын баса орында (баса елді мекенде) жрген оан аударуды білдіреді. Ол банк чегін жіберу арылы немесе корреспондент-банкке аудару жолымен жзеге асырылады.

Банктер жеке тлалар шін мынадай сенімді (трасты) операцияларды орындайды: - мліктік ытан уаытша айырылан тлаларды (жетім-жесірлер, кмілетке толмаандар) мліктерін уа­ытша басару; - мрагерді мддесі шін айтыс болан тланы млі­кін басару;- капиталды кп пайда алу масатында басару (акцияа, жылжымайтын млікке аша салу);

- ндылытарды сейфтерде сатау жне т.б.

Компаниялар шін жзеге асырылатын сенім опера­цияларыны аударым операцияларынан айырмашылыы мынада: банк облигациялы займ бойынша кепілгер ретінде, нарыа шыарылан акцияларды тіркеу бойынша жне трансферт бо­йынша агент (атаулы акция бойынша меншік ыын беру) ретінде ала шыады, т.б.

Банк операциясыны бір тріне – лизингтік операция жа­тады. Банктер немесе лизиенгтік компаниялар нерксіп, клік жне баса да ксіпорындара машиналарды, рал-жабдыты, зге де негізгі орларды за мерзімді пайдалануына белгілі бір жалдау аысын белгілеумен береді. Банктер з есебінен р трлі негізгі рал-жабдыты сатып алаып, оларды жала береді. Банктер немесе лизингтік компаниялар жала берілген млікті меншік иелері болып алады. Банктерді лизингтік операцияларды жзеге асыру барысында кретін (табатын) пай­дасы былайша алынады: екеуі наты мерзімге (уаыт ара­лыына) берілсе де жалдау аысыны шамасы за мерзімді несиені проценттік млшермесіне араанда жоары болады. Оны стіне, бл арада клиентті тлем абілетсіздігіне байла­нысты орын алатын ысырап атері болмайды. йткені келісім­-шартты шарттары бзыла алан жадайда банк жала берілген млікті зіне кері айтарып алуа ылы.

Факторинг – бл тлемдерді ндіріп алу бойынша жне клиентті табыстауымен бухгалтерлік есепті жргізу операциясы. Мамандандырылан филиалдарды немесе компания­ларды йымдастыратын коммерциялы банктер факторингтік операцияларды белсенді жзеге асырып жр.

Мынаны айта кету керек, бгінгі тада азастанны банк жйесінде коммерциялы банктерді ртараптану дегейіні тмендігі байалып отыр. Отанды банктер негізінен мбебап банктер болып табылады. Еліміздегі задар оларды (банктерді) здері жргізіп отыран операция трлері бойынша мамандыруды арастырмаан. Алайда, кейбір банктер здеріні атауымен з функцияларын (функциялы ерекшеліктерін) белгі­леген: “Каспийский”, “Нефтебанк”, “Трын й рылыс банкі” жне т.б.

2003–2015 жылдара арналан Р-ды Индустриялы-инновациялы даму стратегиясына сйкес екінші дегейлі банктерге туекелдікті корпоративтік трыдан басару жйесін енгізу жоспарында банк секторын одан ары дамытумен атар (бір дегейде) белгілі бір банк ызметін крсету бойынша мамандандырылан банктерді ру жнінде шаралар абылда­натын болады. Мысалы, трын й рылысыны жина аша жйесі аясында мамандандырылан ипотекалы банктерді ру зекті мселе болып табылады, т.т.с.

Билет