Таырып. Сызыты бадарлау, магниттік жне шын азиуттар мен дирекционды брыштар байланысы
Дрістер жоспары
1. Азимуттар, дирекционды брыштар жне румбылар
2. Шын жне магниттік азимут байланыстары
3. Тура жне кері азимуттар, дирекционды брыштармен полигонны ішкі жне сырты брыштарымен байланысы.
Жердегi сызыты бадарлау дегенiмiз, оны баытын бастапы баыт арылы табу.
Сызыты баытын анытайтын брыштар ретiнде шын азимуттар, магниттiк азимуттар жне диpeкционды брыштар ызмет етедi. Осы брыштар бастапы баыттан бастап саат тiлiнi баыты бойымен О°-тан 360°-а дейiн лшенедi. Шын азимут деп (9-сурет), саат тiлiнi баыты бойымен бастапы (географиялы) меридианны солтстiк баытынан осы белгiлi бiр алынан баыта дейiнгi есептелетiн горизонталь брышты атайды
Магниттiк азимуттар компаспен немесе буссоль мен лшенедi. Магниттiк азимуттан шын азимута кшу шiн магнит тiлiнi брылуыны шамасын жне атын (шыыс немесе батыс) бiлу ажет.
2- сурет. Магниттік азимут, дирекционды брышты анытау
Магииттiк азимутты А м анытап жне магниттiк брылуды , яни шын жне магниттiк меридиандар арасындаы брышты бiле отырып шын азимутты (А) табуа болады: ш, б - магнит тiлiнi сйкесiнше шыыс жне батыс брылулары. Жер бетiнi рбiр нктесiнде магниттiк брылуды шамасы р трлi жне 500 жыла жуы кезе iшiнде магнит тiлi зiнi орнынан шамамен 22,50-а eкi жаа ауытиды. Демек, сызыты магниттiк меридиан бойынша бадарлау тек ана жер бетiні шаын учаскелерiнi пландарын жасаан кезде ана олданылады.
Карталар мен пландарды координаталарды зоналы жйесiнде жасаумен байланысты, геодезияда дирекционды брыш жиi олданылады. Дuрекцuонды брыш () дегенiмiз остік меридианны солтстiк баытынан немесе абсцисса осіні о баытынан саат тiлiнi баыты бойымен осы баыта дейiн есептелетiн горизонталь брыш екендiгi шыады.
рбiр сызыты трлі нктелерiндегi дирекционды брыш А азимутпен салыстыранда траты болып табылады. АВ баытыны а дирекционды брышы тура, ал ВА баытыны дирекционды брышы кepi брыш деп аталады.
Наты бiр нктедегi кез келген сызыты шын азимуты мен дирекционды брышыны арасындаы, айырмашылы осынау нктедегi шын меридианны зонанын. oстік меридианымен жаындасуына те.
= А—,
= Ам + – ;
Горизонтарльды брыштар мен дирекционды брыштар байланысы (8, в-сурет):
п= п-1±180°-пр;
п= п-1 ±180°+лев,
Геодезиялы лшеулердi ндеу кезiнде сызытарды баытын сйiр брыш арылы анытауа тура келедi. Бл жадайда румбалар олданылады. Oсьтік меридианны жаын баытынан eкi жаа арай бiр наты сызыа дейiн есептелетiн сйiр брыш румба деп аталады. Румбалар О°-тан 90°-а дейiн згередi жне рбiр ширектегi шамасы бiрдей болуы ммкін. Баытты бiр мнде анытау шiн румбаны санды мніні алдында ширектi аты крсетiледi.
І ширек (СШ) r=;
ІІ ширек (ОШ) r2=180°-2;
ІІІ ширек (ОБ) r3= 3-180°;
IV ширек (СБ) r4= 360°- 4;
сынылатын дебиеттер:
1. [1] бет 20-21
2. [1] бет 21-22
3. [1] бет 22-23
4. [1] бет 23-24
СЖ шін баылау тапсырмалар (2-таырып) [1,2,3]
1.Жай сигнал, крделі сигналдара сипаттама.
2.Мемлекетік геодезиялы торды ру шін андай дайынды жмыстарды жасау керек.
4-таырып. План, карта, жер беті бедеріні бейнеленуі, карталар мен пландаар номенклатурасы. Масштабтар, оларды трлері мен длдігіДрістер жоспары
1План жне карта, масштабтар туралы тсінік
2.Топографиялы карталар мен пландар номенклатурасы
3. жер бедері карталар мен пландарда жер бедерін бейнелеу, топографиялы пландар мен карталарды шартты белгілері
4. План немесе карта бойынша инженерлік есептерді шыару.
Пландаы, яни картадары кесiндi зындыыны жердегi тиiстi кесiндiнi горизонталь проекциясына атынасы планны немесе картаны масштабы деп аталады. Масштаб рбiр план мен карта бетiнi рамкасыны отстiк абырасыны астында санды (санды масштаб) жне графикалы (сызыты масштаб) трде крсетiледi.
Картография уаыт пен кеicтiктегi процестер мен былыстарды зара байланысы жне згеруi туралы географиялы карталарды жасаумен дiстердi пайдалану туралы ылым. Карта дегенiмiз жер бетiнi едуiр территориясыны жердi исытыын еске ала отырып картографиялы проекцияда саланан жазытытаы кiшiрейген кескіні. Карта арылы шешiлетiн мiндеттердi сан алуандыы мазмны жаынан да, оларды масштабтары жаынан да р трлi карталарды ажеттiлiгiн тудырады.
Олар ipi масштабты - 1 : 500, 1: 1000, 1: 2000, 1: 5000,1 : 10000, 1: 25000, 1: 50000,
орта масштабты -1:100000, 1:200000,
са масштабты - 1 : 500000, 1 : 1000000 болып блiнедi.
1 : 500, 1 : 1000, 1 : 2000 жне 1 : 5000 масштабтаы топографиялы карталар топографиялы пландар деп аталады.
Топографиялы карталар лкен территорияларра жасалады, олар кптеген беттен трады. Картаны бетке блiнуiн жол-жол сызы, ал беттi белгiciн картаны номенклатурасы деп атайды. Топографиялы картаны рбiр бетi трапеция болып саналады, оан номенклатура берiледi. Карта бетiнi номенклатурасы рамканы солтстiк абыррасыны стiнде орналасан. Номенклатураны жанында, одан баса осы жерде, е ipi болып саналатын елдi мекендерді аты жазылады.
1-кесте. Масштаб
| Масштаб | Бетті лшемі | Номенклатура лгілері | |
| Ендікке | Бойлыта | ||
| 1:1000000 1:500000 1:200000 1:100000 1:50000 1:25000 1:10000 1:5000 1:2000 | 4° 2° 40' 20' 10' 5' 2'30'' 1'15'' 25'' | 6° 3° 1° 30' 15' 7'30'' 3'45'' 1'52'',5 37'',5 | М-41 M-41-A M-41-XXX M-41-60 M-41-60-Б M-41-60-Б-г M-41-60-А-а-1 M-41-60(256) M-41-60(256-и) |
Топографиялы карталарды шартты белгiлерi шартты белгiлерден, оларды трлi-тстi безендiруден, тсiндiрме жазулармен цифрлы белгiлерден туратын бiртутас жйе болып табылады. Шартты белгiлер жне оларды тр-тстерi жердi р трлi объектiлерiн жне тектік трлерiн крнекті крсетедi. Тсiндiрме жазбалар жне цифрлы белгiлеулер шартты белгiлердi кескiнделетiн объектiлердi жеке ерекшелiктерi туралы млiметтермен толытырады.
Шартты белгiлер зiнi атаратын мiндетi жне асиеттерi жаынан масштабты, масштабтан тыс жне тсiндiрме шартты белгiлер болып блiнедi.
Топографиялы карталар мен пландарды шартты белгiлеpiн Геодезия жне картография бас басармасы белгiлейдi жне оларды тcipy жмыстарын жргiзетiн барлы ведомстволар, мекемелер мен йымдар мiндеттi трде орындауа тиic. Ic жзiнде олдануа олайлы болу шiн кестелер трiнде шыарылады.
1:1 000 000 масштабты бетті номенклатурасы
сынылатын дебиеттер:
1. [1] бет 25-26
2. [1] бет 27-28
3. [1] бет 28-29
4. [1] бет 29-30
СДЖ арналан баылау тапсырмалары (3,4 -таырыптар) [1,7]
1. Масштаб. Масштаб длдігі
2. Номенклатура, карта жне план
3. Карта бойынша инженерлік есептерді шыару
4. Картаны масштабтары.