ДАИШ ТЕРРОРИСТЕРІ –ШЕЙХСЫМАТАРДЫ ЖЕТЕГІНДЕГІ САУАТСЫЗ ТОБЫРЛАР

Мхиддин ИСАЛЫ,

теология ылымыны докторы,

исламтанушы алым

Бгінде ислама кйе жауда ке олданылып жрген терминдерді бірі - терроризм. Ал, террорист деген кім? Ойымыза бірден келетіні бет-аузын тмшалаан, олына ару стаан, халыты тын ашырысы келетін жан. Психологтарды айтуынша, олар да адам баласы, біра адами асиеттен айырыландар. Ендеше, олар бл жола алай тсті? Террорист дайындауды андай да бір мектебі бар ма? Жалпы, террористерді танымы мен лемдік психологиялы зерттеулерді орытындысы туралы теология ылымны докторы, исламтанушы алым Мхиддин ИСАЛЫН гімеге тартан едік.

– Мхитдин аа, арапайым ана сраа жауап берсеіз. Адам алай террорист болады?

– Жалпы,содырлара психологиялы зерттеу жргізілгенде, е алдымен оларды брі террорлы іс-рекетті рбаны екені аныталан. зіні адами асиеттері мен мірге деген сенімін жоалтан жне болашаа деген міті шіп, адами станымы, сенімі бзыландар бірден террорист болатыны длелденген. Мндай рбандар болаша мірін жоалтып аландытан, оларды жан-дниелерінде айы-асірет болады. мірден з орнын таба алмай, абілетсіз рі діттеген масаттарына жете алмаандытан, осыны бріне кінліні згеден кріп, ш алуды жолына тседі. Сол жолда зін де рбан етуді масат ттады. йткені, оны бойында алдымен зіні абілетсіз боланы, ал зге адамдарды абілетті болып діттеген масаттарына жетіп жатаны, оны рі ызандырады рі шпенділік сезімін оятады. Екіншіден, оны е орынышы – болашаа деген мітсіздігі. Яни, болашаы кгірт рі те орынышты болып крінеді. Сол орынышыны асында зін рбан ету ешандай да орыныш емес, керісінше лгі орынышты басу, серпілту болып саналады. Ал, мны жаман пиылды топтар з масаттарына пайдаланып кетеді.

– Кбіне ай жастаы адамдар бейім болып келеді?

– рине, жасы лайан жандарда мндай орыныш кездесе бермейді. Психолог алымдарды сзіне араса мндай сезімдер кбінесе 17-23 жастаы жастар арасында кездеседі. Осы жас аралыындаы террористерді зерттегенде, оларды кбі ата-анасынан жне з ортасынан орлы крген, м-зарын ешкімге айта алмаандар. Олар йде де, сыртта да, жалпы оамнан шеттетілгендер.

– Яни, оларды толыымен рухани науаса шалдыандар деп атауа бола ма?

– Келісемін. Біреуі зіні кім екендігін, енді бірі лтшылдыын, енді бірі діни сенімін ала шыарысы келеді. Біра, табыса жете алмаан со аталды арылы тез арада ол жеткізуге тырысады. Егер, зін танытысы келсе тірі бомбаа айналады. Ал, оамды болса арнайы зін олдайтын террорлы топтара осылады. Кейбір психологтар оларда мндай науас крінбейтінін, бар-жоы трлі себептерден болатынын айтады. Мысалы, туаннан атыс-шабыс арасында скен, згелерден орлы кріп, ешбір тірі жана сенбей, барлы адамдарды зіне жау кріп су де адамды террорлы іс-рекетке сйрейтінін ала тартады. Сондай-а, психологтар рбір террористі зіндік психологиялы ауытуы барын айтады. Террористтерді брін «бір таразыа салып тарту» иын екендігіне назар аудартады.

– Жалпы, террористерді трлі типологиялары барын білеміз. Мысал ретінде, ИШИМ рамындаы содырларды екі топа бліп арастырады. Біріншісі - психологиялы ауытуа шыраандар. Ал, екіншісі - ислам дінін білмейтіндер. Осы екі топты ашытап тсіндіріп берсеіз...

– Дрыс айтасыз. Террористерді арасында аыл-есі дрыс, интеллектсі жоары тлалар, сондай –а сауаты шамалы адамдар да кездеседі. Психикалы трыда аыл есі толы емес фанатиктер де жетіп артылады. Сол секілді ашаа байланысты - пайдакнемдік мотивтері ретінде де анытауа болады.

Ал, азіргі ИШИМ-де з-зін жарып жатан «мсылмандара» келетін болса, бларды псиохологиялы ауытулары бір арнаа тоыса бермейді. йткенмен, бларды зііз айтандай, екіге бліп арауа болады. уелгі топта психологиялы ауытулар бар. Отбасымен дрыс арым-атынаста болмаан немесе бала кезінде ортасынан ысым крген, ысаша айтанда мірден опа таппаан жас. Бізді елдегі суицитті басым кпшілігі осындай себептен болып жатады. Осындай жастар теріс аымдарды олына тссе, оп-оай соларды ыына жыалады.

Екінші топтаылар - ислам дінін білмейтіндер. Олар з дінін білгісі келіп жргенде, сол теріс аымны олына тседі де оай жне тте жолмен жмаа барысы келеді. Оларды шейхтары олара аят пен хадистен мысал бере отырып (брмалап), шейіт болуды адір-асиетін айтып, дрі арылы емес кдімгі насихат арылы здерін рбан етуге дайындайды. Олар, тіпті жмата жргендей сезінеді. Яни, бірі оамнан ш алу шін, кек алу шін істесе, енді бірі зіні жматы баыты жолында злымдыты дрыс санайды. Бл топтаыларды егер дін білетін біреу олардан брып кетіп, за уаыт насихаттайтын болса з райларынан айтуы ммкін. Бл ретте айтарым, террорлы іс-рекетке баратын содырларды брін бір таразыа ойып, бріне бірдей диогноз ою иын. Біра, бріні де адами асиет жаынан психологиялы ауытулар бар екені аны.

– Осы, теріс аымдарды жергілікті халы дстрлерін, лшылытаы кейбір айырмашылытарын ширкке шыарып, бидаата балауы аншалыты ауіпті деп ойлайсыз?

– Бидаатшылыты аупі сырттай араанда, содырлы рекеттермен салыстыранда ауіпсіз трізді крінгенмен, салыстырмалы жаынан келгенде оны содырлы рекеттерге баратын жастарды дайындауа жне психологиялы ауытуына ерекше рл атаратын жатары бар. Яни, бидатшылы аупі содырлы ауіпті тпкі тамырлары деп айтуа келеді. Бидатшылыты тбінде халы пен оамды зіне жау ету жатыр.

Жалпы, исламда бидат жаман-жасы болып екіге блінеді. Бидат деген сз асылы дінде болмай, кейіннен адамдарды не болмаса белгілі бір халыты дінде жо нрселерді дін етіп крсетіп, соны діни амалдай санауы. Мысалы, сахабалар Мысырды аланда ол жерде сол баяы пирамида трізді ждігерлік ескерткіштер кп еді. Біра, оларды иратпаан. Слтан Фатих да Аясопияны мешітке айналдыранда абыралардаы христиандарды киелі санаан суреттерге тиіспеген. Ауанстан трізді елдерде де Орта Азияда кне будда трізді діндерге арналан ждігерлер лі кнге дейін саталан еді. Міне, дінде осылай бола тра ислам атын жамылан содырларда осыан арама-айшы рекеттерді болуы, оларды ислама арама-айшы топтар екені аны білінеді.

Олар здеріне бір жеткіншекті тартан кезде, осы бидатшылыты басаша тсіндіріп, оамды зіне жау етіп крсетеді. Мысалы, азаты бкіл салт-дстрін жне ханафиді фтуаларын дінде болмаан нрсе етіп крсетіп, жасты санасында «блар адасан, ендеше оларды анын тгу – халал» деген тсінік орнытырады. Мны арты «бл ел, бл лт сені лты емес, сені бары да, жаыны да бізбіз» дегенге ласады. Яни, техникалы тілмен айтанда «виндоуысы» ттас ауысады. Трі аза, біра жан дниесі ттастай згеріп кетеді.

– зііз білесіз, азіргі уаытта радикалды топтар содырларды дайындауда ран аяттарын жиі пайдаланады екен. рине, аяттарды тере тсіндірмей, з масаттарына ыайлап, жастарды санасына басаша пікір алыптастырады. Осы ретте, ранны астарлы аяттарын алай тсіндіруге болады?

– Жорамал арылы ана тсіндіруге болады. Мысалы, ранда Алла Тааланы затына атысты аяттарды Имам Матуриди трізді алымдар жорамал арылы тсіндірген. Біра, жорамал тп-тура аиат, мезеген маынаны дл зі деген сз емес. Сол астарлыа жаын маына. Мндаы масат - арапайым халыты аиата жаындату жне аиаттан алыстатпау. Ал, мны содырларды дайындауда андай психологиялы сері бар деп срайтын болсаыз, бл жерде сері мол. Жалпы, исламда е уелі сенім – Аллаа сенім, Аллаа деген тсінік. Ал, енді содырларды дайындайтын психолог мамандар зіні нысаналы адамыны санасында «жорамалдарды» жоа шыарып, астарлы аяттар туралы баса пікір айтып, солай алыптастыранда, оны сенімі млде басаша болып шыа келеді. Яни, ол нысана з межесінен тайанда, кллі оаммен йлеспейтін бар-жоы сол елде «жиад» жасауа араб елінен келген мужаид болып сезінетін болады. Сол шін де олар арнайы здеріні баыты ойылан діни терминдерді жиі айтызатын болады.

Бан атысты «ли Имран» сресіндегі жетінші аятта мндай астарлы аяттарды жрегінде ауыту боландар ел ішінде блік шыару шін з идеологияларына пайдаланатындыы ашы айтылады. Тіпті Муслимде хазіреті Айша Пайамбарымыздан «олар кімдер?» деп сраанда Алла елшісі астарлы аяттара арай жгіріп, зіне арай бра тартандарды крсе, міне Алланы атап крсеткені солар деп белгілерін береді.

– Ал, ИШИМ рамындаы діни санасы уланан, діни білімі таяз азаматтар тек ИШИМ уаызын тыдаумен шектеледі емес пе?

– Иран билігі алай Аятолладан жеілді? Оларды е басты ателігі, оан жй бір уаызшы ретінде арап, мн бермеді. Ол шет елде жрсе де халы арасында уаыз насихатын ке жайды. Ол діни уаызды пайдаланып, зіні саяси идеологиясын діни мотив арылы жасы жргізе алды. Ол ткеріліс жасаан кезде халы лдеашан зір болып, бояуы сііп кеткен еді.

Ендеше, саясатшылар ана емес содырлардаы психолог кштер де діни мотивпен з идеологиясын кеінен жргізеді. Дінді ашан да сыар жаты етіп тсіндіріп, соны сііретін болса аланыны брі жалан болып крінеді. йткені, дінді саяз білетін адамда діни тсінік соларды идеологисына арай алыптасып, атаяды. Оны олар аят пен хадистерді пайдалана отырып алыптастырады. Белгілі бір уаыттан кейін ол алыптан айнуы те иына соады. «Келінні бетін кім ашса сол ысты крінеді». «Ет пен тері жымдасып, сйек атайан со ота жасау иына тседі». «исы айна трізді. Дниені е тзуін де исы крсетеді». Ал, ислам тсінігінде олай емес. Мысалы, исламда алыптасан трт мзаб бар. Мсылмандар сол мзаб имамдарыны брін стаз санайды. Ендеше, ИШИМ уаызын тыдаан ел арасындаы жастар арнайы лагерлерде содырлыа дайындалып жатан бір жерде жиналан топтар трізді. Уаыз арылы содырларды дайындау лде айда жеіл рі лдеайда шыынсыз болады. Ал, жою жаынан келсек лагерлерді жою оай, ал ел арасында санасы згергендерді тзеу аса иына тседі. Олар азір крінбегенімен, уаыты келгенде жауыннан кейінгі саыраулатай бр ете алады.

– Мамандар ИШИМ рамындаы жастарды кбі ткпіршілер екенін ала тартады. Жалпы, ткпір ымыны мнін тсіндірсеіз...

– Ткпір ымыны психикалы тбіне ілсек з тобынан, з йірінен басаны брін жау санау деген сз. рбір санасында ткпірлік пікір алыптасан адам з дегейінде террорист деген сз. Е азы содырлы жпалы дерт жтыран адам. азіргі Кореядаы «эбола» дертінен де жаман. йткені ондай дерттерді йтеуір бір кні емі табылады. Бір ем бріне жарайды. Ал, ткпірлік дертін жтырандарды бріне бір ем сер ете бермейді. Жазыланмен кндерді бір кні бып жатып, айта бас ктере салуы ммкін. йткені, оны ымында здерінен баса барлы жер бетіндегі мсылмандар – кпір мен екі жзді мнапы. Кллі мешіт пен имамдар сол кпірлерді басшысы, бу Жілдер болып саналады.

ИШИМ идеологиясыны негізінде ткпіршілік ым мен сенім жатыр. Оларды идеологиясы тек шариата ана арсы емес, кллі адами асиеттерді бріне жат нрсе. Оларды таылытары е азын жыртыштардан да асып кеткен. Ал, исламдаы шариат адами асиеттерді брін орау шін, жер бетіне злымдыты жойып, ділдік пен бейбітшілік орнату шін Алладан берілген.

– Арнайы уаыт бліп, таылымды схбат бергеніізге рахмет!