АНЙЛЫ ЫРЫН КІМГЕ КЕРЕК?

Александр ТАСБОЛАТОВ

 

азіргі уаытта о мен солын айы­ра ал­майтын адам болуы ммкін бе? Жо, дерсіз. Ал жаман мен жасыны айыра алмайтын адамдар кездесе ме? Бл сраа ойланарыыз сзсіз, енді. Себебі, жасыны да, жаманды да зінше атындар кбейіп кетті. Сондытан, гімені то етерін айтанда, бейбіт жолдан тайып, а­сірет пен атерді тндіретін адамдар амалын ай атара о­сар едііз? рине, біз шін ол жаманды жолы екендігі белгілі. Біра біреулер мны здеріне д­рыс жол деп тандайды. йткенмен, біреуге зорлы-зомбылы жасау, оан кштеп з мддесін таныту ркениетті елдерде дрыстыа баланбайды. Алайда, осы жолды дрыс емес екенін, оны бейбіт елге атер тудырып, жаманды туызу екенін айтіп, алай длелдеп тсіндіруге болады? Міне, бізді бгінгі айтар ой масатымыз осы еді. И, «Ауру алса да, дет ал­майды» дегендей, теріс аыма арбалан адамдар амалы асынып бара жатанын а­зір жасыра алмайсыз. Бл те ауіпті атер болып тр. йткені, бгінде теріс аыма тскен жандарды салан зардабы трткіл дниені аладатып отыраны айдай аны. азіргі тада адамзат шін е ауіпті атер террористік йымдарды бей­кн жандарды басына тндіріп тран лшеусіз асіреті болып тр. ріні айтпаанда, былтыры жылды зінде бейбіт елдерде лемді др сілкіндірген бірнеше жарылыстар болды. Лакестерді анйлы рекеттері адамды адамдар з олымен ыратын атерлі ырын бой ктергенін наты крсетті. Мндай сораылытар неліктен болып жатыр? Неге адамдар мндай рекетке барады? Имандылы жаынан аланда оларды осы жолы дрыс баыт па? Бл адамзатты айда апарады? Олар­ды олынан бейбіт адамдарды ырылуы кімге керек? рине, сра кп. Жне бл сратара жа­уап табылмайтын да сияты. Алайда, мндай анйлы рекеттер туралы ойланбай жатандар жо емес. Ендеше, б­ан жне жоарыда айтылан жаман мен жасыа жауапты жаын арада «аза­стан» телеарнасынан крсетілген «Арылу» атты деректі фильмді кргенде таба аламыз. Оны басты баыты – те­ріс жолда жрген азаматтара а пен а­раны тсіндіру жне азастандаы мсылман ауымыны Мемлекет басшысы тірегінде топтасуы керектігін жеткізу. Фильмде Сирияда діни фанатизмні жете­гінде жрген содырларды іс-ре­кет­тері ешандай да жиад емес екендігі айтылып, Ислам дініні тек ана мейірімділікке шаыратыны, ткфир идеоло­гия­сыны брыстыы туралы ха­дистерден уатты длелдер келтірілген. Сонымен атар, бл фильм­де бейбіт елдерде жарылыстарды йым­дастырып жатан террористік топтар екені ашы айтылады. Яни діни теріс аыма бой алдыран жандар ая­тарын шалыс басуда. Бл имандылы кріністері емес. Имандылы – адамны адам­герші­лігін айындайтын е асыл асиеттер жиынтыы. йт­кені, оан адам баласыны бойынан та­былатын барлы ізгілік, кісілік белгісі кіреді.

Ал террористерді Францияда жасаан анйлы ырыны мен Тркия астанасы Анкарадаы темір­жол вокзалы алдында бейбіт­шілік митингі тіп жатанда жасал­ан жарылысты немен тсіндіруге болады? Аталан фильм террорис­терді осындай анйлы рекет­терін крсетуден басталады. Бей­біт­шілік шеруіне баран бейбіт трындара атарынан жасалан ос жарылыс айы жттырды. Екі жанкешті здерін ана рбан етіп оймай, жазысыз жзден ас­там адамды ажал штырып, екі жзден астамын жаралады. Бан фильмде профессор Махир Наып: «Бл – Тркия тарихындаы е лкен террор оиасы. Бан дейін сан жарылыс болан, біра дл осылай 104 адам лмеген еді. ДАИШ бізге аншалыты ауіпті лакестік йым екенін крсетті»,-дейді.

Біле-білгенге зін-зі лтіруші адам Жара­тушы алдында ешуа­ытта дріптелген емес. «Кім ан­дай да бір нрсемен зін лтірсе, иямет кні сол нрсесімен азапталады». (л-Бу­хари 6047, Муслим 176). Демек, ДАИШ лакестік йымы азір Таяу Шыысты ана емес, трткіл дниені аладатып отыр. лемде брын-соды мндай «мздай аруланан» мыты йымдасан лакестік топ болмаан крінеді. Енді здеріне «Ислам мемлек­е­ті» деп айдар таан атышулы йым бейбіт трындара ыридай тию­де екендігін фильм мазмны аша тседі. азіргі кні Сирия мен Ирак­ты біраз жерін жаулап алан лакестік йым аумаын біртіндеп кеейтуде. Оларды с­танымдарын жатайтын ірілі-саты радикал топтар да атарларын то­лытыруда. Осыан орай, теология ылымдарыны докто­ры, профессор Мстафа нал: «ДАИШ соы кезде атышулы тер­рористік йыма айналды. Олар, кінішке арай, здерін Ислам діні негізінде крсетіп, станымдарын жатамаандарды йел, бала, крі-жас деп арамастан баудай жусатуда. ртрлі аруларды олдана алады»,–десе, «Хасеки» діни біліктілікті жетілдіру академиясыны докторанты Тамерлан Ибраев: «Жалпы, ол топтар жайлы Пайамбарымыз (с..с.) да айтып кеткен. иямет жаындаанда сондай адамдар пайда болады: «тілдері балдай ттті бо­лады, біра жректері ас­ыр жрек болады» деген. Енді олар бізге те кп зиян тигізеді», – дейді. Бл пікірді одан рі жаластыран профессор Махир Наып: «Сирия мен Ирактаы маызды мнай орларын олдарына алды. Ондаы шикізаттарды засыз жолмен сатып аша табуда. Сонымен атар, трлі фильмдер тсіреді. Арнайы сайттары бар, леуметтік желілерді жасы олданады», – дейді.

Жалпы, ДАИШ адамдара сер етуді жан-жаты амалын тап­ан екен. Тіпті, оларды з идео­логиясы бар крінеді. Осыан орай, апаратты насихатты да ше­бер пайдаланады. Сан трлі фильмдерді голливудты дегейде тсіріп, здеріні леуметтік же­лілері арылы лезде таратады. Фильм­де радикалды топтарды ісі туралы бдан рі теология ы­лымдарыны докторы, профессор Халил Ибраим Блт: «Бгінгі радикалды фундаменталды рекет­тер уахабизм аымыны жаласы – неосалафизм. ДАИШ пен Боко Харам секілді топтар ибадат ыл­маан адамды имансыз деп санап, ткбір жасайды. Жалпы, фанатизм Ислама кейін келді», – дейді. ДАИШ-ты одан рі сырын аша тскен профессор Махир Наып бл йымны амалы слфиттік рекет екендігін, оны итрылыын Ислам лемі біліп отырандыын, дінімізде адамны басын кесу жо екендігін, кшпен аша жинау, йелдерге тмшалап ара киім кигізу де Ислам леміне жат дниелер екендігін гімелейді. И, олар брін блдіріп жатыр дейміз. Біра олар неліктен осы жола баруда? Ислам халифа­тымыз деп жар салан топты а­ныпезерлігі шектен шыты. Бл орайда, дін атын жамылан оларды бас­ты сйенері – брмаланан аят пен теріс тсіндірілген хадис дейді білетіндер. Мны тео­логия ылымдарыны докторы, «Хасеки» діни біліктілікті же­тіл­діру академиясыны директоры діл Бор: «ДАИШ ла­кестік йымы бірнеше аят пен хадистерді негізге ала отырып, Ислама те тар трыдан арайды. Басты станымдары «тау­хид» тсінігі мен «ширк» ымы. Оны абылдамаандарды «м­сылман емес» деп шеттетіп, ткбір етеді. Ондай адамдарды лтіріп, балаларын л, йелдерін к ету керек деген шешімдері бар», – деп тсіндіреді. Ал МДБ тр­аасы Ержан ажы Маямеров: «Нені аласа здеріні алауымен ана харама шыарады, здеріні а­лауымен бір нрсені халала шыарады. Сол жерде мір сріп жатан мсылман ыздарды с­тап к ылып отыр, ол шариата томпа келеді. здері харамды ха­лала шыарып алды. з а­лауын з нпсісімен харам ылу Ислам дінінде шектен шыу»,–дейді. Теология ылымдарыны докторы, профессор, Ислам зерттеулер орталыыны траасы Рашид Кчк болса: «Хадистерді, аят­тарды ате тсіну мен ранды жаы­лыс ынуды соы асіретке апарады. Мселен, ран Крімні бір аятын тсіндіретін баса аят, оны толытыратын таы бір аят та­былуы ммкін. Сннеттер мен хадистер де дл солай. Радикал топтар осындай керітартпа тсінігі­мен жастарды адастыруда», – деп з ойын жеткізеді.

Лакестік йымны жалаула­тып жр­ген раны – «жиад». Бл бгінде е кп брмаланып рі ате тсіндіріліп жрген сз дей­міз. «Жиадты» олына ару алып, соысу деп ан санда­ан жас алданып, ажал машинасы­ны рбанына айналуда деген апар­ат та кп. Ендеше, ДАИШ жиад сзін алай брмалауда? Бан фильм­де Трік Республикасы Дін істері бойынша басармасыны ресми кілі, Дін істері жоары кеесіні мше­сі Мехмет Капукая: «ран Крімдегі е алашы соыса рсат берген аятты арайтын болса: «з­деріне соыс ашан адамдармен соысуа рсат бердік. Олар з­лым­дыа алып, олара шабуыл жасалды. Отаны мен здерін орау шін рсат беріледі. «Жиад» дегеніміз – з-зіді орау, ауіп тнсе, Отаныды орау», – деп тсін­­дір­ме береді. Сол сияты тео­­­­ло­гия ылымдарыны докто­ры, «Хасеки» академиясы­ны оы­тушысы Али Рыза Темел да: «Пы­­шаын жаладатып бір адам шыады да, мсылманды ой секілді бауыздай салады. Блар Ислам дінін лсірету шін жасап отыран сырты кштерді жобасы», – деп осылады. «Соыста жрген жас­тар мселені лі тсінбей жр. Бі­реу­лер оларды жинап алып, мсыл­­мандар арасындаы аты­ысты ушытырып, ойын жасауда. Бірін екіншісіне айдап салып лтірткізеді. Кейін уаыты келгенде сол «жиадшыларды» бірін алдырмай здері-а кзін жоя салады», – деп одан рі теология ылымдарыны докторы, «Ха­секи» діни біліктілікті же­тіл­діру академиясыны директоры діл Бор ойды штай тседі.

Сирияа алданып келгендерді арбап, олына ару беріп, ыл­мыса айдап салуды аыры ш­паа шыармайтынын брі біледі. Алайда, з еріктерімен олы­на а­ру алатындар саны артпаса ке­мір емес. Бл орайда дінтанушы Исатай Бердалиев: «Жекелеген адамдарды айтуымен жиада шыу бізді тсінігімізге де айшы. Осы уаыта дейін, яни 14 асыр бойы алымдарды ешайсысы бл туралы сз озамаан», – десе, профессор Махир Наып: «здерін жарып жіберетін адамдара осын­дай дрі беріледі. Яни, жанкешті есін білмей зі­ні не істеп, не ойанын аармас­тан ары д­ниеге кете барады. Тек зі а­на емес, жазысыз аншама жан­дар­ды мірін ияды. Бададта, Сирияда болан оиаларда жан­кештілерге дрі берілгені айтылды», – дейді. Мндай тсініксіз рекеттерден Таяу Шыыстаы ырынны бітетін трі крінбейді. Трт жылда ішкі атыыстар пен радикалшыларды злымдыы­нан Сирияда ажал шандар саны 250 мынан асан. «Таяу Шыыста ДАИШ лакестік йымыны аяы тиген жердегі трындар Отан­­дарын трк етті. Сирияны Ракк ала­сындаыларды басым кбі басы ауан жаа ашты. Иракты Телафер ала­сындаы 350 мы трікмен сргінге тсіп, біразы Тркияа келді. аландары апаста. Теледидар кре алмайды, йелдерге жмыс істеу былай тр­сын, кшеге шыуа тыйым салын­ан, ыздар оу ои алмайды», – дейді профессор Махир Наып.

И, фильмде сйлеген сарапшы, алым­дарды сзінен Ислам мем­лекеттеріндегі басты ауіп – немі бір аят немесе хадис­ке сйеніп ктеріліске шы­а­тындыы болып тр. Бгінде кріп отыранымыздай, Ливия неге мндай халге келді, Мысыр неге бл кйге тсті? Сирия елі а­лайша осы жадайа душар болды? «ркімні ме­нікі дрыс», «менікі жн» деуімен билікке мтылуыны аыры осыан келді ме? алымдар ДАИШ ылмысты тобы Ислам дініні де беделіне зор нсан келтіруде екендігін айтады. Осы арылы лем халыны мсылмандара деген сеніміне селкеу тсіп тр.
Біле-білсек, дінні барлыы адамз­атты баыты мен игілігіне жол бастайды. асиетті ран Крімде адамзатты тыныштыы мен лттарды бейбітшілігіне ерек­ше назар аударылады. Осы орайда Ислам сзіне мн берейікші. «Хасеки» діни біліктілікті жетіл­діру академиясыны докторанты Нрлан Мрат: «Ислам» сзі «слама» деген арабты етістігінен шыады. Яни «слама» деген амандыта, бейбітшілікте мір сру дегенді білдіреді. Енді бл етіс­тікті «амандыта», «бейбіт­шілікте» деген маынасына арай­тын болса, Ислам бейбітші­лікке жне амандыа шаыратын дін» екендігін ашады. Сондытан да, ран Крімде: «й, иман кел­тіргендер, бейбітшілікте бо­лы­дар. атыыс, жанжал шыарып, лім-жітім жасамадар!»,–деп жазылан.

Дегенмен, осы жастарды Сирия­даы йымдасан содырлар тобына осылу шін кетіп жатандыы неліктен? Бл сраа да фильмнен толы жауап табуа болады. азіргі тада оан себеп интернет жйесі, яни леуметтік желілер болып табылады дейді. Одан кейін сараптамадан тпеген кітаптар, содан кейін трлі тсініксіз бро­шюралы кітаптар бар, ондайларды оып келген жігіттерді здері жазып, шыарып жатан. Оларды брін сараптамадан ткізбейінше дрыс жолды айындау иын. Профессор Махир Наып айтандай, ДАИШ йымында жргендерді 90 пайызы жоары оу орындарында оымаандар. Атап айт­анда, толы білім алмаан, мірде жолы болмаан, отбасылы мірі стсіздікке шы­­раан, сонымен атар, баытсыздыа душар боландар. Ал кйзелістегі жандарды леуметтік желі арылы алдап-арбап атара тарту да оай. йтпесе, есі дрыс адам алайша з-зін жарады деп срайды леумет?! Міне, сондытан да жымысы саясатты жетегінде кетпеу шін рбір азамат шын жиадты не екенін білуі тиіс. Бл орайда теология ылымдарыны докторы, профессор, Ислам зерттеулер орталыыны траасы Рашид Кчк: «Жиадтан келе жатанда Пайамбарымыз (с..с.): «Наыз жиад – адамны з нпсісімен кресі» деп айтан екен», – дейді.
Дінімізде асыра сілтеп, шектен шыу жо. Аталардан алан жолымыз – Ханафи мзабында бан ерекше кіл блінеді. МДБ траасы, Бас мфти Ержан ажы Маямеров айтандай, дінде шектен шыып кетуден те са болу ажет. «азір фанатизм деп жатырмыз ой. Бл дінді тсінбей, дінде шектен шыу деген осы. Дінде шектен шыуа болмайды, егер біз оны шекарасынан шыып кеткен болса, адаса бастаймыз. Біз зімізді туан анамызды кпір деп есептей бастаймыз. Ту­ан бауырымызды кпір, лтірсек аны халал деп есептей бастаймыз. Бізде адами ндылыты ізі алмайды. Дінде шектен шыатын болса, біз адами нрседен хайуани нрсеге те бастаймыз. ДАИШ – дінде шектен шыу». Рас сз. Дінде шектен шыу сонау кел­мес­­ке кеткен Кеестік кезеде басталан. Кеес Одаы кезеінде біратар ел алтын тамырдан біраз уаыт ажырап алды. Сол себепті, шын дін айсы, жын дін ай­сы екеніне кпшілікті діни сауаты лі жете бермейді. Кейбір радикал діндерді идеологиялы сопаы ДАИШ сынды ауіпті йымдарды станымымен й­лесіп жатуы ммкін. Аталан ла­­кестік йымны «ширк» деп лемдік ркениет пен мдениет ждігерлерін иратуы лем м­сыл­­­мандарын да ойландырып тастады. Жергілікті халыты салт-дстріне тиісіп, бейіттерді иратуды арты адасушылыа апарады. Ал енді бізді бабаларымыз осы бу Ханифа мзабын неге станды? Бл жас­тар шін орынды сра. Бір жаынан бір мзабта болу згелермен ынтыматы бол деген сз. збекпен де ынтыматамыз, т­жік­пен де ынтыматамыз, трік­менмен де ынтыматасамыз. Негі­зінен бгінде Ислам діні сн­ниттер мен шииттер деген екі лкен аым­нан трады. Бабаларымыз мыдаан жыл снниттікті станды. Ал сн­ниттер болса з ішінен лкен трт мзаба, яни, мектепке блі­неді. Олар: Ханафи мзабы, М­лики мзабы, Шафии жне Ханбали мзабы. Ал мзаб болса, адамдара дінді жеткізуді е жеіл жолы. Аталан фильмде бл крініс трлі айшыты графикалармен аны крсетіледі. Мселен, мзаб – жол, мектеп, баыт, кзарас деген маынаны білдіреді. Шариат трысынан аланда, арнайы тсіл­дер, ережелер арылы ран мен сннеттен шыарылан кімдер мен кзарастар жиынтыын мзаб дейміз. Мсылмандар міріндегі намаз, ораза, зекет, ажылы сынды діни іс-амалдарды барлыы мзаб ламалары анытаан кімдерге сай атарылады. Демек, мтінде айтыландай, бу Ханифа мзабы – асырлар бойы аталарымызды адастырмай келе жатан а жолы, асыл діні. Дала демократиясымен астасып, адым заманы адірлі салт-дстрімізбен біте-айнасты.
Осы аза халыны лімсатан бадар етіп келе жатан діндегі айнымас жолы – Ханафи мзабы кепейілділікке негізделген. діл­дік пен тедікті, ар мен адалдыты жатап, лімжеттіктен алыс тратын дала заына йлескен дін бабаларымызды дара болмысын тіптен кшейтті. бу Ханифа мзабына мойынснан халымыз ша­риатты шарттарын да ата сатаан. Обал мен сауапты мірді басты аидасы еткен. лкенге рмет, кішіге ізет те тал бесіктен жер бесікке дейін трбиемізді таылымына айналды. Бл мтін сзіне длел ретінде, Трік Республикасы Дін істері бо­йынша басармасыны ресми кілі, Дін істері жоары кеесіні мшесі Мехмет Капукая: «Бгінде оамны ажеттіліктеріне жауап бере алатын, халыты Исламмен біте-айнасуына жадай жасаан ай мзаб десеіз, адамдар сзсіз Ханафи мзабын крсетеді. йт­кені, ол кісі тікелей халыпен араласып, трмыс-тіршілігін жетік білген. Сондытан да, бізді аталарымыз мзаб ретінде Ханафиді станан», – дейді. Расында, фильмде сйлеген кптеген трлі ел­ді дін кілдері, алымдар бу Ха­нифа мзабы те демократиялы екендігін ала тартады. йткені, бл жерде р халыты салт-дс­трі аралан. Яни, кейбір фи­хи мселеде, кейбір шарии мселелерде ранда, сннетте, таы баса ижмата длел жо болса, сол дет-рыпты длелге алып отыран.
Ал, Алашты Алланы танып, климаа тілін келтіргелі мыдаан жылдар ткенін тарих длелдеп берді. Ендігі масат – т­кеніміздегі бай рухани мраны айта зер­делеу. Жастарымызды жаылыс басып, клдене кк аттыларды тзаына тспеуін кйттеу дейді олар. Жыл санап жастарды діни сауаттылыын арттырып, білім алуа деген лшынысы артып келеді. Пайамбарымыз да «тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздедер» деген. Бл орайда, шыыстанушы-алым, профессор бсаттар ажы Дербісліні: «Біз дін кадрларын зіміз дайындауымыз керек. Неге баса елдерге жібереміз? лі ой-пікірі, білімі алыптаспаан жанны басына не йып жіберетінін айдан білеміз?!», – деген сзіне де ла аспаса таы болмайды. рине, фильмде азіргі кні азастан барлы лттар мен лыстар шін ой стіне бозторай жмырталаан жма мекен екені нанымды крсетіледі. Туел­сіздік алалы бері діни наным-сенім бостан­дыына ерекше кіл блініп келеді. Сандаан лт кілдері мен сенімі трлі жандар бір шаы­ра астында сыйласты пен келі­сімні берекелі бесігінде тербе­луде екендігі жасырын емес. Бей­біт­шілік пен тратылыты символына айналан азастанны тарихы да тырлы. Татулы пен тратылыты адір тту ары асыл тегімізде бар. аза елі мдениет атыыстарына жол бермеуге мдделі. Астана болса, діндерді тсіністігіне ден ойып, Батыс пен Шыысты рухани схбаттасу алаына айналды. азастанда траты трде ткізіліп келе жат­ан лемдік жне дстрлі дін кшбасшыларыны рылтайы аласапыран алам шін аламат жоба болып тр дейді. Осы баытта шы­ыстанушы-алым, профессор бсаттар ажы Дербіслі: «Жалпы, байап араса, дінбасыларды басосуы кп елдерге нсіп болмаан. Израильді бас раввині з орнынан трып Египетті бкіл лем снниттеріні бас имамы Мхаммед Саид Тантауиге барып зі слем берді, ол сасып алды. Съезд біткен со журналистерді брі «сенсация, сенсация» деп лемге жар салды. «Тарихта тыш рет азастанда еврейлерді бас раввині мен лем снниттеріні имамы ол алысып, амандасты, бір стелді басында отырды, соны йымдастыран азастан» деп жарыса жазды. Міне, содан бері арай бес съезд тті. Барлыы соларды тінішімен Астанада тіп жатыр. Демек, Астана бкіл лем діндеріні рухани орталыына айналды деген сз», – дейді.