Электр тоыны адам азасына сері
Электр тоыны адам денесінен ткен кезде оан тигізетін сері р трлі болады: термиялы (ыздыру), электролиздік, биологиялы, механикалы сері. Бл жадайларда адам денесіні басиы мшелеріні (ми, жрек, кпе т.б.) жмыс істеу рекеті бзылуы ммкін.
Термиялы сер – денеден ткен тоты серінен нерв жйесі, ан тамырлары, блшы еттер, сйектер таы баса органдарын ызуынан жне денені кей жерлеріні кюінен трады. Электролиз сері – электр тоыны, тз ерітінділерін жне баса органикалы сйы заттарды ірітіп, бзуымен байланысты болады. Биологиялы сер – дегеніміз электр тоыны нерв жйесіне серін тигізіп, денені жанды тканьдарын оздырып, блшы еттеріні еріксіз дірілдеп, тартылуы блады. Бл жадайда жрек пен кпе еттері де тартылып, оларды жмыс істеу рекеті тотатылады. Механикалы сер – бл блшы еттер зіліп, жыртылып, сйектер сынып таы басадай жараланудан болады.
Сонымен адам денесінен ткен электр тоыны серінен организмде ртрлі ауыр бзылыстар болып, адам атты заымданып, лім ауіпі тууы ммкін.
Бл крсетілген электр тоыны организмге тигізетін ртрлі серін біріктіріп негізгі екі топа блуге болады: электр заымдары (жарааттары) жне электр соысы.
1. Білінетін то – адам денесінен ткенде білінетіндей тітіркену тудырады.
2. Жібермейтін то – олда алан ткізгіш, олды блшы етін тартылтып дірілдетеді.
3. Фибриляциялы то – жректі, жрек талшыын тртіпсіз бейберекет тартылады.
Реакция білдіретін тоты е кіші мнін, табалдырыты мні деп атаймыз.
2-1 кесте
| Білінетін | То 50-60 Гц,мА | - то, мА |
| Жібермейтін | 0,6-1,... | 5-7 |
| Фибриляциялы | 10-15 | 50-80 |
| Ауыр кю, тншыу, паралич лім | 80-100 >5000 | 100-150 |
Тжірибеден ауіпті заымдану электр тоыны денемен тйісетін жеріне байланысты. Мысалы: ауіпті жерлер, мойын, ішке, алаан сырты, олты асты.
2. Тоты адам бойынан жру уаыты. То жру уаыты кп болса, заымдану да ауыр. Кейде тез сер еткен лкен мінді тота ауыр із алдырмайды.
Адамды электр жйесіні элементі деп арастырса, оны электр параметрлерін, кедергі, сиымдылы, жиілікті анытауа болады. Адамны денесіні кедергісі – активті сиымдылы асиет крсетеді. Rk – адам терісі кедергісі. Ск – теріні сырты диэлектрик асиеті арылы жасалан сиымдылы, RВН – ішкі органдарыны электр кедергісі.
Сырты теріні 500 кОм кедергісі бар. Май, сйек, ан, нерв талшытары, блшы ет аз кедергіні крсетеді. Ішкі органдарыны кедергісі 400-600 Ом.
Электр есептерінде адам денесі кедергісі 1000 Ом-нан алынады. Бл кезде сиымдылы есепке алынбайды. Электр тоы ауіпін баалау шін электр ауіпсіздік шектерін аламыз. Олара: 1. за рсат беруші то. Ол анша уаыт тсе де ешандай ауыратын белгі крсетпейді. 1к=10 мА. 2. Рсат етілген фибриляциялы туызбайды. 3. Шекті рсат етілген жанасу кернеуі Rп доп=1 кОм. 4. Электр тоыны рсат ету затыы 2-2 кестеде аныталады.
2-2 кесте
| Жиілік | сер ету затыына байланысты t,c шекті то Ih, мА | ||||||||||
| 0,01-0,08 | 0,1 | 0,2 | 0,3 | 0,4 | 0,5 | 0,6 | 0,7 | 0,8 | 0,9 | ||
| 50 Гц | |||||||||||
| 400 Гц | |||||||||||
| Траты то |
2-3 кесте
| Заымдану себептері | Электр заымдануды жалпы санынан % |
| 1. Кернеу астында тран ашы то жретін бліктерге тиісу | |
| 2. Ошаулама бзылуы арасында, кернеу астында тран ралды ткізгіш блігіне тиісу | |
| 3. з асиетін жоалтан то жретін бліктерге жанасу, тменэлектр кедергісі бар заттармен то жретін блшектерге тиісу | |
| 4. Жерге авария арасында тйыталан еден, абыра, конструкция элементтерімен тиісу | |
| 5. Электр доасы арылы заымдану |
2-4 кесте
| Реакция | Айналмалы то | Траты то |
| Сезілетін | 0,6-1,5 | 5-7 |
| Жібермейтін | 10-15 | 50-80 |
| Фибриляциялы | 80-100 | 100-150 |
| Тншы, ауыр кю, жрек параличі, лім | >5000 (бл кезде фибриляциялы болмауы да ммкін) |
2-5 кесте
| То жолы | Жрек арылы тетін то, % |
| ол-ол | 3,3 |
| сол ол-ая | 3,7 |
| о ол-ая | 6,7 |
| ая-ая | 0,4 |
1 кВ арты кернеуі бар электр ондырыларыны ашы блу рылыларында, электр беру уе жйелерінде, адам организміне магнит рісіні серін мытпауымыз керек. Жоары кернеулі электр ондырыларында істейтін ызметкерлерді жоары шаршауы, бас ауырып, жаман йытаандыы байалан.
Электр рісіні мынандай трлері бар: 1. Кернеуі рсат етілген мннен жоары электр рісінде за, ыли боланда байалатын биологиялы немесе негізгі. 2. Адамны ралдар мен конструкцияны жерленген жеріне жанасандыы, жерден ошауланан машина корпусы мен механизмдерге жанасандаы – электр разрядыны сері. 3. Жерден ошауланан объектілерінен адам денесінен тетін то сері.
Блу рылылары мен уе жйесіні то кернеуі 400, 500, 700 кВ ызмет ететін ызметкерлерді, электр тоы серінен орайтын басшы нсауды бір стке ішінде ызметкерді электр магнит рісінде орану ралдарынсыз блу рсат етілген уаыт крсетілген:
5 кВ/м – ге дейін шексіз;
5-10 кВ/м – 3 са;
10-15 кВ/м – 1,5 са;
15-20 кВ/м – 10 мин;
20-25 кВ/м – 5 мин.
Осылара сйкес, электр ауіпсіздік шараларын арастыруа болады. Адам то серінен то жретін бліктеріне жанасан кезде, рылыа жаын келген кезде, электр ондырыда авариялы кесте боланда, электр ондырыларыны параметрлеріні нормаа сйкес болмаанда, жне ТЕ жне электр ондырысын дрыс пайдаланбаанда болады. Адамны тоа тсуіні статистикалы мліметі белгілі 2-3 кестеде электр тоы адам денесінен ткенде тік тйісуіне жне жанама болып екіге блінеді.
Тік тйісуіне – ТЕ бзанда, электр ондырыны дрыс пайдалану. Жанама – ошаулама рылысында тесілу боланда. Корпус тйыталанда адамны ралдара тиіп кетуі – бір фазалы жанасу болып табылады. Адамны – тоа тсу трлері 2-4 кестеде крсетілген.
Термиялы сер – денеден ткен тоты серінен нерв жйесі, ан тамырлары, блшы еттер, сйектер таы баса органдарды ызуынан жне денені кей жерлеріні кюінен трады. Электролиз сері – электр тоыны анды, тз ерітінділерін жне баса органикалы сйы заттарды ірітіп, бзумен байланысты болады.
Биологиялы сер – дегеніміз электр тоыны нерв жйесіне серін тигізіп, денені жанды тканьдарын оздырып, блшы еттеріні еріксіз дірілдеп, тартылуы болады. Бл жадайда жрек пен кпе еттері тартылып, оларды жмыс істеу рекеті тоталады. Механикалы сер – бл блшы еттер зіліп, жыртылып, сйектер сынып таы басадай жараланудан болады.
Сонымен адам денесінен ткен электр тоыны серінен организмде ртрлі ауыр бзылыстар болып, адам атты заымданып, лім ауіпі тууы ммкін.
Бл крсетілген электр тоыны организмге тигізетін р трлі серін біріктіріп негізгі екі топа блуге болады:
электр заымдары (жарааттары) жне электр соысы.
Электр заымдары дегеніміз денені р жерінде аны білінген жарааттар, олара жататын электр кйіктері, теріні металдануы, электр офтальмиясы, механикалы заымдар.
Кйіктер денеден лкен то ткен жадайда немесе то ткізгішке тиіскенде электр дугасыны серінен пайда болады.
Теріні металдануы электр дугасыны серінен металл балып, оны блшектері мен буы теріні астына кіруі ммкін. Бл жадай пісіру жмысы, рубильникті щиттан ажырату, тоты ыса тйыталу кезінде пайда болады.
Электр офтальмиясы деп электр дугасыны ультраклгін сулелеріні серінен кзді сырты шырышты абыыны абынуын (ісінуін) айтады.
Механикалы жарааттар тоты серінен блшы еттеріні еріксіз атты дірілдеп, тартылып, ысаруынан болады. Бл жадайларда ет жыртылу, ан тамырлары зілу, сйек сыну, буындар орнынан шыу заымдары пайда болады.
Электр соысы деп тоты серінен дене еттеріні озып, дірілдеп, еріксіз тартылуын айтады. Бл жадайда аны крінетін жарааттар болмайды, тек барлы организм бірттас заымданады, оны жмыс істеу бзылып, ан айналысу жне дем алу процесстері тоталуы ммкін.
Электр соысыны трт дрежесі болады:
1. Адам естен танбайды, блшы еттер еріксіз дірілдеп, рысып, тартылады.
2. Адам естен танады, блшы еттер дірілдеп тартылады, біра жрек пен кпе жмыс істейді.
3. Адам есінен танып, жрек пен кпені жмыс істеу рекеті бзылады.
4. Клиникалы лім (4-8 мин), ан айналысы жне дем алу процессі тоталады.
Клиникалы (жорымал) лім кезінде адамны дем алысы, жрек соуы, организмні ешандай реакциясы болмайды. Біра организмні ешандай реакциясы болмайды. Біра организм лі тірі болады. Осы кезде оан жедел медициналы кмек крсетсе (жасанды тыныс алдыру, жрек рекетін оздыру) оны тірілтуге болады. Ал егер бл мерзімнен уаыт тіп кетсе клиникалы лім биологиялы (шынды) лімге айналып, адамды тірілтуге болмайды.
Электр тоынан болан лімні себептері: дем алу жне жрек соуыны тотауы, жрек фибрилляциясы, электр шогы. Фибрилляция дегеніміз жректі ырасыз (ритмсіз), ретсіз соуы болады. Бл жадайда жрек анды айдамай, ан айналысы тотап, асфикция болады.
Электр шогы деп – денеден ткен тоты серіне жауап ретінде организмні ауыр нерв рефлекторлы реакциясын айтады. Бл реакция ан айналысын, тыныс алысын, заттар алмасуын таы баса ауіпті зиянды згерістер туызады.
UC – траты жйе кернеуі немесе тоты 1 фазалы жйесі, UФ – фазалы кернеу, UЛ – сызыты кернеу, Uпр – жанасу кернеуі, Uш – адамды кернеу, IH – адам денесінен тетін то, Rh – дене кедергісі, Rо – жерлендіру рылысы кедергісі, R – ошауламаны жермен салыстырадаы кедергісі, Rпер – жерге тйыталу жеріндегі ту кедергісі.