Сйлеу абілеті бзылан балаларды ерекшелігі

Сйлеу абілеті бзылан балалар

 

 

Жоспар

 

І. Кіріспе

Аномальды балаларды негізгі категориялары жне оны ерекшеліктері.

ІІ. Негізгі блім:

А) Сйлеу абілеті бзылан балаларды ерекшелігі

Б) Сйлеуі бзылан балаларды тйсігі мен абылдауы

В) Тіл мкістіктері бар балаларды сйлеуі

ІІІ. орытынды

 

Пайдаланылан дебиеттер

 

 

Кіріспе

Аномальды балаларды негізгі категориялары жне оны ерекшеліктері.

 

Балалар дамуындаы аномальды балаларды арнаулы мектептерге жібереді. Аномальды балалар – физикалы немесе психикалы дамуы ауытыан балалар. Кемістік немесе дефект балаларда іштен туа жне жре пайда болуы ммкін. Іштен туа пайда болан кемістікті болуы р трлі себептерге байланысты:

· Тым уалаушылы;

· Жаа дамып келе жатан рыа сырты ортадан химиялы, механикалы, температуралы серлерді ыпал етуі;

· Таматануды нашарлыы;

· Организмге суы тиюді сері.

Жре пайда болан кемістік – бл баланы нресте кезінде жпалы аурулармен науастануы. Мысалы: эпидемиялы менингит, полиомелит, ызылша, скарлатина, т.б. аурулар.

«Аномальды балалар» - термині бл арнаулы мектептерде оытылатын балалара арналан. Аномальды балаларды негізгі топтары: есту мшелері нашар дамыан балалар (млдем естимейтіндер, нашар еститіндер). кру мшелері нашар дамыан балалар ( млдем крмейтіндер, нашар кретіндер). крделі рылымды кемістігі бар балалар. аыл-есі нашар дамыан балалар. сйлеу абілеті нашар дамыан балалар (алалия, ттыпа, дислалия, дизартрия).

Аномальды балаларды трбиелеу жне оыту оларды физикалы дамуына жне аыл-ой дамуына арай йымдастырылады. Кейбір балаларды кемістіктерін тзегеннен кейін, оларды кдімгі мектептерде оытуа болады. Ал кейбіреулері арнаулы мектептерде оытылады жне сонда трбиеленеді. Аномальды балаларды білім алу абілеті р трлі болады. Кейбір балаларды білімді мегеру дрежесі кдімгі жалпы білім беретін мектептерді жай ана оу бадарламасын игерумен шектеледі. Ал кейбіреулерді ммкіндіктері шексіз болады. рбір категориядаы балалара бізді елімізде белгілі оу орындары белгіленген:

- Кере, нашар еститіндерге арналан мектептер;

- Соыр жне нашар кретіндерге арналан мектептер;

- осалы мектептер (аыл-есі нашар дамыан балалара арналан);

- Логопед пунктері (тіл кемістіктері бар балалара арналан);

- Сйлеу абілетін тзету мектептері (крделі тіл кемістіктері бар балалара арналан);

- Барлы топтаы балалар шін бала-башалар;

- Мемлекет тарапынан жрдем беретін арнаулы орындар.

Аномальды балаларды трбиелеу жне оыту бл крделі педагогикалы жмыс болып есептелінеді.

 

Сйлеу абілеті бзылан балаларды ерекшелігі

Сйлеу тіліндегі мкістерді патологиялы дрежелеріне, белгілі бір мшелеріні атаратын ызметтеріні бзылуына, заымдануыны уаытына, басты кемістіктерді ыпалынан пайда болатын екінші бір ааулытарды крінуіне байланысты оларды бір-бірінен айырмашылытары да р алуан болып келеді. Олар райсысыны зіне тн симптоматикалы жне динамикалы ерекшеліктеріне арай р трлі салаа блінеді. Мндай салаа дауысты біралыптылыыны бзылуы, сйлеу тіліндегі дауыс ыраыны бзылуы, ттыпа, дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, жазу тілі мен оу тіліні бзылуы жатады.

Тіл бзылуыны себептері органикалы жне функциональды болып блінеді. Органикалы – трлі заымдарды нтижесінде тіл аппараты мен жйке жйесіні блімдеріні бзылуы. Функциональды – мнда органикалы заымдану болмайды, тек сйлеу механизмдеріні функциясы бзылады.

Тілді бзылуы трлі жаста, сіресе жас балаларда кп кездеседі. Сйлеудегі бзылу келесі топтара блінеді:

Фонетикалы бзылулар – бір дыбысты немесе бір топа жататын дыбыстарды айта алмау (ызы, шыл, тіл ортасы, тіл алды дыбыстарды бзылуы; дауыссыз дыбыстарды ата – я – нді айтылуыны бзылуы, дыбыстарды дрыс абылдау абілетіні бзылуы). Бан дислалия, дизартрия, фонетикалы-фонематикалы жетілмеу жатады.

Лексикалы-грамматикалы бзылулар. Бан енетіндер: шектеулі сздік ор, жадаай фраза; фразадаы жне сйлемдегі сздерді зара иыспауы, шылаулар мен жалау-жрнатарды ате олдану (сйлеуді жалпы жетілмеуі).

уендік – екпіндік бзылулар: екпінді дрыс оймаумен байланысты, дауысты кші мен жоарылыы, тембріні бзылуына арай (аырын, арылыы, баылда жне т.б.). мысалы: дисфония, ринолалия, ринофония т.б.

арындылы – ыраты бзылулар: мидаы озу дерістеріні басымдылыымен байланысты болатын шапша арын (брахилалия); тежелу дерістері басым болатын баяу арын (брадилалия); зік-зік арын (ажетсіз паузалар, сріну, рысу сипатты емес кекештену – физиологиялы итерациялар, полтерн жне рысу сипатындаы – ттыу немесе кекештік). Жазба тілді бзылуы: жазуда: фонеманы графемаа ате айналуы; толы жазбау; сздегі ріптерді тастап кету немесе шатастыру; сйлеудегі сздерді зара иыспауы немесе орындарыны ауысуы; жазу жолынан шыып кету т.б., оуда: дыбыстарды алмастыру мен шатастыру; ріптеп оу; сзді дыбысты-буынды рамын брмалау; оыланды тсінуді бзылуы; аграмматизмдер. Мысалы: дислексия мен дисграфия.

Сйлеуді жйелі бзылуы: сйлеу ммкін емес немесе былдырлау ммкіндігі ана болады, мысалы, алалия жне афазия.

Дислалия – сйлеу тілі мшелеріні анатомиялы кемістіктерінен дыбыстарды бзылып айтылуын сипаттайды. Дислалия сйлеу тіліндегі е кп тараан мкістіктер. Пайда болу себептеріне арай дислалия механикалы жне функционалды болып блінеді.

Органикалы дислалияа сйлеу тілі аппаратыны сырты сйек рылысыны жне блшы ет тзілісіні органикалы кемістігінен дыбыстарды бзылып айтылуы жатады. Органикалы дислалияны ерекшеліктері: тіл асты желбезегіні тым ыса болып бітуінен, тілді шы жоары арай емін еркін ктеріліп имылдай алмайды да, тадай арылы айтылатын дыбыстар бзылады.

Сонымен атар тілді ауызды ішіне зора сиып тратын те етжеді лкен немесе те кішкентай жіішке болуы да дыбыстарды дрыс айтылуын иындатады. Соныменен, органикалы дислалия бл перифериялы аппаратты сйегі мен блшы етіне заым келуінен дыбыстарды дрыс айтылмауы.

Перифериялы сйлеу аппаратыны бзылуы туа пайда жне жре пайда болуы ммкін.

- Туа пайда болатын кемістікке жататындар: прогнатия -жоары жа тменгі жатан ала шыып трады; прогения – тменгі жаты ала шыуы; тістерді дрыс орналаспауы; ерінні трлі кемістіктері; тадай параличі;

- Жре пайда болатын кемістікке жататындар: сйектер мен блшы еттерді заымдалуыны нтижесінде артикуляциялы аппаратта пайда болатын трлі кемістіктер.

Дрыс тістеу – бл астыы алы тістер стігі тістермен сл жабылып трады.

Органикалы дислалияа жататын кемістік бл ринолалия.

Ринолалия – ауыз бен мрын уыстарыны дрыс ызмет етпеу нтижесінде дауыс былысыны згеруі мен сйлеген уаытта дыбысты блінуі. Ринолалияны трлері: Ашы ринолалия – сйлеген уаытта ауа ауыз жне мрын уысы арылы теді. Жабы ринолалия – ауа тек ауыз арылы теді, бл сіресе «м,н» ріптерін атаанда білінеді.

Ашы ринолалияны себептері: тадайды блінуі, жа тадайды ысалыы, тадайды параличі. Жабы ринолалияны себептері: мрын уысыны бітелуі, мрын уысындаы ісіктер, мрын аласыны исайып алуы. Ринолалик балалар те лсіз болады. Осыны зі оларды сйлеуіні дамуына сер етеді. Туыланнан кейін олар те кеш отыра бастыйды, сйлей бастаанда кптеген иыншылытара кездеседі. Олар мектепке баран уаытта трлі иыншылытара кездеседі. Малімдер оны тсінбеуі ммкін, айналасындаы балалар да мазатауы ммкін. Бны брі оны психикасыны дамуына серін тигізеді. Кейбір ринолалик балалар здеріні осындай кемістіктерінен мектепті тастап кетеді де кп сйлемейтін жмыс, маманды іздей бастайды. Міне, сондытан ринолалик балалара ерте кезден бастап жрдем крсету керек. Бл жрдемді хирург пен логопед мамандары крсете алады. Мысалы, «хейлопластика» - бл туаннан кейінгі бірінші аптада баланы жоары ерніне жасалатын операция. «Уранопластика» - жасанды тадай жасау. Бл операция 5-6 жасында жасалады. азіргі мліметтерге араанда жыл сайын 5000-нан астам балалар тадай кемістіктерімен туылады. Бны себебі: сйлеу аппаратыны жетілмеуі, трлі инфекциялы, вирусты аурулар, тымуалаушылы.

Дислалия сйлеу тіліндегі бзылан дыбыстарды санына арай арапайым жне крделі болып блінеді. Егер баланы сйлеу тілінде мкістерді саны трт дыбыса дейін байалатын болса – оны арапайым дислалия деп атайды, ал егер бесеу жне одан да кп болса – оны крделі дислалия деп атайды.

Сйлеу тіліндегі дыбыстарды мкістік ерекшеліктеріне арай блінетін дислалияны трлері: Сигматизм – ызы дыбыстарды («с», «з», «ц», «ж», «ч», «ш», «щ») айтылуындаы мкістіктер. Блар сйлеу тіліндегі кемістіктерді ішіндегі е кп тараан трі; Ротацизм – «р» дыбысыны айтылуындаы мкістік; Ламбдацизм – «л» дыбысыны айтылуындаы мкістік; Тадай дыбыстарыны айтылуындаы мкістіктер; Каппацизм – «к» дыбысы; Гаммацизм – «г» дыбысы; Хитизм – «х» дыбысы; Йотацизм – «й» дыбысы;

Алалия грек сзі, «олдануа жарамайтын болымсыз тіл» деген маынаны білдіреді. Демек алалия деген ыма баланы рсатаы немесе тілі шыан нрестелік даму кезеінде бас миы абыршаыны сйлеу тілін алыптастырып жетілдіретін аймаыны органикалы заымдануынан сйлеу тіліні жйелі трде дамымауы немесе млде болмауы жатады. Сйлеу тіліні мншалыты бзылуына негізінен орталы жйке жйесіні заымдануы себеп болады. Органикалы заымдануа миды абынып ісінуі, сырттан болатын атты соыдан заымдануы, босанан кезде миа ан кетуі жне нрестені рсатаы дамуы кезеінде жне тола кезінде, сондай-а дниеге келгеннен кейінгі бір айлыынан бір жас аралыындаы дамуында азадаы зат алмасу процесіні бзылуы жатады. Сонымен атар, алалияны пайда болуына менинго-энцефалит, рахит жне ызылшаны асынан трі тыныс алу жолдарыны атты сыраттануы жне нрестені алашы айларындаы йысы мен тбетіні бзылуы себеп болуы ммкін.

Бас миыны лкен сыарыны сйлеу тілі аймаындаы жинаталан заымдарды здеріне тн ерекшеліктеріне байланысты алалия моторлы жне сенсорлы болып блінеді. Моторлы алалияда сйлеу тілін имылдатып озалыса келтіріп тратын анализаторды ызметі бзылады. Моторлы алалик балаларда назар аудару, кіл ою, зер салу, ыыласпен арау немесе бір нрсені елеу, ілтипата алу, ескеру жне есінде сатау сияты жоары психикалы функциясыны даму дегейіні тмен екендігі байалады. Баланы психофизикалы жадайыны лсіздігінен оны жмыса абілеттілігі тмендейді жне болдырып тез шаршайды. Сонымен атар мндай балаларды дене тзілістері жне соан орай оларды имыл-озалыстары да бзылан. Олар ебетейсіз жреді жне жиі-жиі срініп кетіп лай береді, музыканы ыраымен имыл жасап жруді білмейді. Артикуляциялы аппаратыны имыл-озалыстарыны дамуы айтарлытай дрежеде жетілмеген. Мысалы, бала тілін жоары ктеріп жне сол алпында стап тру, стігі ернін жаалата жалау, тадайын таылдатып ау, тілін екі жаынан усырып сйірлеу жне т.б. сияты артикуляциялы аппаратты арапайым имылдарын орындай алмайды. Моторлы алалияа шалдыан балаларды здеріне арасты арап айтылан сздерді тсінуі біршама саталан. Олар ересек адамдарды сйлеген сздерін ыыласпен тыдай алады, арапайым жай тапсырмаларды, тініштерді орындайды. орыта келгенде, олар сздерді жасы тсінеді, біра сйлей алмайды. Сенсорлы алалия. Сйлеу тілін тсініп ынуды жне сезіп тсінуіні бзылуы сенсорлы алалияны е басты сипаты болып саналады. Алайда сенсорлы алалияда есту абілеті толы саталады. Демек, сенсорлы алалия бас миыны сол жа жарты шарыны самай аймаыны заымдануынан пайда болады. Мндай балалар здеріне арата айтылан сздерді млде тсінбейді немесе те нашар тсінеді. Олар дыбыстарды ерекшеліктерін ажырата алмайды, яни олара айналасындаы былыстарды имыл озалыстарынан шыып жататын р трлі дыбыстарды барлыы да бірдей сияты болып крінеді. Ттыу – е ауыр кесел. Оны себептері:

- ору;

- Баланы трлі инфекциялы аурулармен жиі ауруы;

- Ата-анасыны ттыуы;

- Шамадан тыс жазалау дістерін олдану.

Бл детте, 2-5 жас арасында кездесетін былыс. Алдын-ала олара шара олданбаса, ол асынып, кей уаытта бой бермей кетуі ммкін. Ттыуды пайда болу себептері кп. Кейде олар жпалы аурулардан кейін, дене бден лсірегенде пайда болады. Баланы оршаан ортаны оан кзарасы, ол туралы ділетсіз баа да, жалта сйлеуге, орып сйлеуге кеп соады. Осындай фактілерді жиіленіп айталануы – баланы ттыуына кеп соады. Мысалы, кейбір ата-аналар балаларыны абілетін жрта матаныш ретінде крсеткісі келгендей, миы лі атып лгермеген жас балаа клемді ле, тапатар, ертегілер, ледер оытызады. Осыны зі баланы орталы нерв жйесін шаршатып, тілдік сйлеу анализаторын бзып, ттыуа жол береді. Жасы жетпеген балаа кітапты кп оуа болмайды. сіресе тнге арай орынышты ертегілерді оу зиянды. йткені бала атты орып, тсінде трлі орынышты нрселерді круі ммкін. Бала тсінде орып, шошып оянады, ал бл, орталы нерв жйесіне сер етеді, осыны зі ттыуа келеді. Баланы жазалау масатында орыту дісі де кп олданылады. Біра, орытуды да жні бар. Шамадан тыс орыту, йде жалыз алдырып кету, осыны брі баланы рейленгіш болып суіне септігін тигізеді.

Ттыатын бала кдікшіл болады, зіні рдастарыны алдында сйлеуге ялады. Ттыан баланы зге балаларды мазатауынан сатау керек. Ммкіндігнше, дрыс ктім жасап, баланы ойнауына, оуына ыайлы жадай туызу керек. Ттыу асынбастан арнайы мамандара крсетіп, уаытылы кеесіп отыруы ажет, ал оны зардабынан дауысты реі мен уезділігі жне дыбыстарды айтылуы бзылуы ммкін.

Дисфония – дауыс шыаратын аппаратты патологиялы кінрата шалдыуынан дыбысты млдем болмай алуын немесе уезділік нні бзылуын сипаттайды.

Брадилалия – сйлеу тілі мшелеріні имыл-озалыстарыны патологиялы сылбырынан дыбыстар созылып шбалаы айтылады. Тахилалия – сйлеу тілі мшелеріні біралыпты жылдамды имылдарыны патологиялы ауытуынан дыбыстарды арынды ыраы бзылып, быдытанып айтылуы.

Афазия – миды белгілі бір жеріні жинаталып заымдануынан бан дейін алыптасып, дрыс жетіліп келе жатан сйлеу тіліні толы немесе ішін-ара жойылып кетуін сипаттайды. Афазия кбінесе ересек адамдарда кездеседі. Афазия екіге блінеді: моторлы жне сенсорлы. Моторлы афазия – ауру тек ана ымдау арылы тсінеді. Кейде, бндай ауруларда 1-2 сз алып, осы арылы арым-атынас жасайды. Жеіл трінде ауруда 10 шаты сз алып, сол арылы ыса сйлемдер райды. Сйлемде сздерді не ріптерді тсіп алуы ммкін немесе орындарын ауыстырып айтуы ммкін (ала – лаа, стол – скол) . Сйлемдері телеграфты стилде болады, тек ана зат есім мен етістіктен трады. (Мысалы, Папа барды завод). Оыан кезде, сйлемдері тсініксіз, трлі ателер кездеседі. Сенсорлы афазия – біреуді айтанын тсінбейді. Есту органы алпында. Айтанды естісе де, оны дрыс орындамайды. Мысалы, «Орындыты алып, бері кел, сйтіп стелге отырып, о олыды ктер» деген тапсырманы алып, оны тек кейбіреуін ана тсінеді. Ал, кейбіреуін тсінбей бірден екі олын ктеріп тра береді. здеріні айтан сздерін- де, сйлемдерінде де трлі кемістіктер болады. Контаминация – екі сзді біріктіріп, бір сз етіп оу (мысалы, мектепке бару – мекбар). Дислексия – оу процесіні ішін-ара бзылуыны зіне тн ерекшелігін сипаттайды. Дисграфия – жазу процесіні ішін-ара бзылуыны зіне тн ерекшелігін сипаттайды.

 

Сйлеуі бзылан балаларды тйсігі мен абылдауы.

Есту арылы абылдау. Сйлеуі бзылан балаларда, фонетико-фонематикалы абылдау кемшілігі кездеседі жне сйлеу – есту мен сйлеу озалу анализаторларыны байланысы міндетті трде байалады.

Г.Ф. Сергееваны зерттеуі бойынша, сйлеу-озалу анализаторлары ызметіні бзылуы, сіресе, дизартрия мен ринолалияда, фонемаларды есту арылы абылдауа атты сер етеді. Демек, мнда немі дыбыстау жне дыбысты абылдау кемшілігі болады. Кейбір жадайда, айтылуда арама-айшылыы жо фонемалар ажыратылады, енді бір жадайда айтылуда сараланатын фонемаларды зі ажыратылмайды. Дыбыстаудаы «тірек» аншалыты аз болса, фонема бейнелерін алыптастыур соншалыты ншар болады. Ал, фонемалы есту абылетін дамыту, тілді барлы жаын атар амтып, дамытумен тікелей байланысты, бл з кезегінде, баланы жалпы дамуын амтамасыз етеді.

Кру арылы абылдау. Сйлеу патологиясы бар балаларда, аталан психикалы ызмет тежеле дамиды. Зерттеулер крсеткендей, наты объектілер мен бейнелерді кру арылы абылдау, бл балаларда анарлым тмен дегейде болады. сіресе, таныс емес ракуста берілген мен заттарды тану иынды туызады. Олар затты бейнесін абылдау шін, заыра уаытты ажет етеді. Мысалы, перцептивтік рекеттерді ажет етеді. Блар бадарлауды е арапайым трлерін ана олданады, айталы, лгіге сйкестендіру сияты. Мысалы, фигураларды салыстыруда оларды пішіндеріне емес, тстеріне сйенуі ммкін. Ал, алыпты дамудаы балалар, негізінен кру арылысалыстыру жолын олданады.