Лтты ндіріс клемдерін лшеу.
Шет елді оулы дебиеттерінде экономиканы даму ауымыны лшем крсеткіші – кірістер мен шыыстар бойынша аныталатын жалпы лтты нім (Ж) пайдаланылады. Кірістер бойынша Ж-ні лшеу мына элементтерді жинатаумен жасалынады: 1) ттынылан капиталды клемі (амортизациялы аударымдар); 2) бизнеске салынатын жанама салытар; 3) жалдамалы жмыскерді жалаысы; 4) ренталы тлемдер; 5) пайыздар (ашалай капиталды жеткізушілеріне жекеше бизнесті ашалай табысын тлеу); 6) меншіктен (жеке жмсалымдардан) тсетін табыстар; 7) корпорацияларды пайдасы (бл пайдаа салынатын салы, дивидентдер, блінбеген пайда).
Шыыстар бойынша (яни німні бкіл массасын сатып алу шін субъектілер шыыстарыны жиынтыы бойынша) Ж мыналарды кіріктіреді: й шаруашылытарыны, яни елді бкіл халыны ттыну шыыстарыны клемі – С (consume); жалпы жекеше ішкі инвестициялар – Іg (gross private domestic investment); тауарлар мен ызметтерді кіметті сатып алуы – G (government purchases of goods and services); Xn (net exports)– таза экспорт (экспорт клеміні импорттан асып тсуі немесе, керісінше, «минус» белгісімен).
Ж (GNP) = С+ Іg+ G+ Xn.
Бл крсеткіш оамды ндірісті тпкілікті нтижесін сипаттайды, ол айналым орларыны (капиталыны) (бл орларды алыптасуы мен озалысында аржы зор рл атарады) елеулі блігі болып келетін аралы німні нын кіріктірмейді. Сондытан бл оулыта жалпыоамды німні дстрлі формуласы алынды:
P=C+V+m
Экономиканы орытындылаушы крсеткіштеріні нерлым егжей-тегжейлі есеп-исаптарын статистикалы органдар лтты шоттар жйесінде (ШЖ) дайы ндіріс дерісіні трлі стадияларында бл крсеткіштерді з арасында зара йлесімде жргізеді.
дайы ндірісті рбір стадиясына арнаулы шот немесе шоттар тобы сйкес келеді. Мысалы, тауарлар мен ызметтер шоты; ндіріс шоты; кірістерді жасау шоты; кірістерді айталама блу жне айта блу шоты; кірістерді пайдалану шоты; капиталмен жасалатын операциялар шоты.
Шоттар екі бліктен трады: ресурстар жне пайдалану.
ШЖ-да айрышалыты терминология пайдаланылады:
негізгі баалардаы шыарылым – есепті кезеде экономикада ндірілген тауарлар мен ызметтерді жиынты ны;
аралы ттыну трансформацияланатын немесе ндіріс дерісінде тгелдей ттынылатын тауарлар мен ызметтерді нын білдіреді;
жалпы осылан н – тауарлар мен ызметтер шыарылымы мен аралы ттыну арасындаы айырма;
німдерге жне импорта салынатын салытар – бизнеске салынатын жанама салытар;
німдерге жне импорта берілетін субсидиялар –шаруашылы жргізуші субъектілерді белгілі бір тауарлар мен ызметтерді ндіру шарты кезінде олара мемлекеттік бюджеттен берілетін темаы тленбейтін тлемдер;
ндіріске салынатын салытар – ндіріс факторларын (оларды млшері ндірісті клемі мен рентабелділігіне туелді болмайды) пайдалану кезіндегі салытарды сомасы; ндіріске берілетін субсидиялар; негізгі капиталды ттыну – амортизациялы аударымдар.
ШЖ-ны маызды крсеткіші ІЖ елді экономикалы кызметіні тпкілікті нтижесін сипаттайтын ішкі жалпы нім болып табылады. Ол салаларды осылан ндарыны сомасы ретінде есептеп шыарылады: негізгі баалардаы шыарылымнан аралы ттыну шегеріледі – жалпы осылан нны – Ж-ны крсеткіші шыады; Ж-а німдерге жне импорта салынатын салытар осылады жне німдермен импорта берілетін субсидиялар шегеріледі; жиыны – ІЖ.
ІЖ-ні есептеуді екінші тсілі кірістерді сомалауда екендігінде: ебекке аы тлеуді, ндіріске жне импорта салынатын салытарды, ндіріске берілетін субсидияларды, негізгі капитал мен таза табысты (пайданы) жне таза аралас табыстарды ттынуды. Соы крсеткіш жиынты трде ебекке аы тлеуді жне й шаруашылытары ызметіні табысын (пайдасын) бейнелейді.
«Баса елдерден» (яни баса мемлекеттерді субъектілерінен) тскен немесе «баса елдерге» берілген бастапы табыстарды сальдосына (ебекке аы тлеу, ндіріске жне импорта салынатын салытар, меншіктен тсетін табыстар бойынша) ІЖ-ні згеруі жалпы лтты табысты крсеткішін рады.
Жалпы лтты табыс пен негізгі капиталды ттыну клемі арасындаы айырмашылы таза лтты табыс крсеткіші болып табылады.
«Баса елдерден» тскен немесе «баса елдерге» берілген аымдаы трансферттер сальдосына таза лтты табысты тзету таза лтты ммкіндігі бар табысты алыптастырады.
Таза лтты ммкіндігі бар табыстан тпкілікті ттыну мен таза жина ашаны клемдерікалыптасады:
«Баса елдерден» алынан жне «баса елдерге» берілген крделі трансферттерді млшеріне тзетілген таза жина аша меншікті капиталды таза нындаы згеріс болып табылады. Негізгі капиталды ттыну клемімен жне ндірілмеген аржылы активтерді таза сатып алумен бірге сомада ол жалпы орланым крсеткішін рады жне таза арыз алу сомасымен ішінара жабылуы ммкін; жалпы орланым клемдеріні артылуы жадайында таза кредиттеу ммкін.
Тпкілікті ттынуа жмсалатын шыыстар й шаруашылытарыны, й шаруашылытарына ызмет крсететін коммерциялы емес йымдарды, мемлекеттік басаруды шыыстарын кіріктіреді.
ШЖ-да лтты экономиканы мына секторлары блектеніп крсетіледі:
аржы институтына жатпайтын ксіпорындар;
аржы мекемелері;
мемлекеттік мекемелер;
й шаруашылытарына ызмет крсететін коммерциялы емес йымдар.
ызмет трлері ымы пайдаланылады, мысалы: кен ндіру нерксібі; деу нерксібі; электр уатын, газды жне суды ндіру жне блу; рылыс; клік жне байланыс; ауыл шаруашылыы, а аулау жне орман шаруашылыы; балы аулау, балы сіру; сауда, автомобильдерді жне йде пайдаланылатын бйымдарды жндеу, аржылы ызмет; жылжымайтын млікпен жасалатын операциялар; жала беру жне ксіпорындара крсетілетін ызметтер; мейманханалар мен мейрамханалар; мемлекеттік басару; білім беру; денсаулы сатау жне леуметтік ызметтер; басадай коммуналды, леуметтік жне дербес ызметтер.
Статистикалы есепке алуда сондай-а ызмет трлеріні немесе экономика салалары ретінде оларды топтарыны атауларына рсат етіледі. Экономика секторларында, салаларында, ызмет трлерінде институционалды бірліктер (яни шаруашылы жргізуші субъектілер) деп аталатын, орындалатын функциялары жне аржыландыру кздері трысынан біртекті, сас масаттары бар сас экономикалы бірліктерді жиынтыы топтастырылады, мны зі оларды сас экономикалы трысына себепші болады. Олар активтерге ие, міндеттеме абылдайды, баса бірліктермен экономикалы ызмет пен операцияларды жзеге асырады. Заи тлалар мен й шаруашылытары тріндегі жеке тлалар (немесе оларды топтары) институционалды бірліктер бола алады.