Жйесіні рылымы

 

 

Сонымен бірге жалпы институционалды трыдан аланда аржы жйесі бл аржы мекемелеріні жиынтыы, ал экономикалы трыдан – ол мемлекетте іс-рекет ететін бір-бірімен зара байланысты аржылы атынастарды жиынтыы екенін естен шыармаан жн.

 

аржы жйесін сыныптауды функциялы критерийінен баса аржы субъектілеріні (аржылы атынастардаы атысушыларды) белгісі бойынша сыныптау олданылады, бл аржы жйесін буындар бойынша: мемлекетті аржысына, шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысына, халыты (й шаруа- шылытарыны) аржысына межелеуге ммкіндік береді (1.6 сызбаны араыз).

Сыныптаманы матасан атары ретінде буындарда жоары разрядты элементтері болады: аржылы атынастар, аржылы орлар, басарушы аппарат. Жйелеуді мндай асиеті аржы жйесіне интеграциялы сипат береді.

аржы жйесіні функциялы рылысы мынадай негізгі аидаттарды анааттандыруы тиіс:

біріншіден, аржы жйесіні жеке алынан рбір буыны ашалай атынастарды аса ке шеберін амти алады, бл жалпы категория болып табылатын «аржыа» ана тн асиет;

екіншіден, ттас алынан аржы жйесі рбір наты стте объективті экономикалы категория ретінде аржыны аидалы мндік сипаттамаларына жне функиялы арналымына дл сйкес келуі тиіс.

аржы жйесін райтын жеке элементтерді орны мен рлі бірдей емес. Бастапы (басты) элемент жйені баса элементтеріні арасында алдыы орынды алады, йткені жйе элементтері мен буындарды зара байланысындаы оны рлі айындаушы болып табылады. Бл – бірінші кезекте мемлекеттік бюджетпен крінетін мемлекетті аржысы.

Мемлекетті аржысы – оамды німні нын жне лтты байлыты бір блігін блу жне айта блу туралы, мемлекет пен оны шаруашылы субъектілеріні арамаына аржылы ресурстарды алыптастырумен жне мемлекетті аражаттарын оларды жмыс істеуімен байланысты шыындара жмсаумен байланысты ашалай атынастар. Ол аржылы ресурстарды орталытандырылан орын жасауды экономикалы нысаны мен мемлекетті негізгі аржы жоспары ретіндегі мемлекеттік бюджетте, оамды мтаждарды масатты аржыландыруды осымша кзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы орларда, мемлекеттік кредитте крінетін аржылы атынастарды кіріктіреді.

Мемлекеттік кредит кредиттік атынастарды аржылы атынастардан айырмашылыы боланымен аржы жйесіне кіріктіріледі. Біра кредитті бл трі мемлекеттік бюджетті тапшылыын жабу, мемлекет аржысыны орнытылыын амтамасыз ету масатына баытталатындытан, ол бойынша есеп айырысу бюджеттік аражаттар есебінен жзеге асырылатындытан – бл осалы буынды аржы жйесіне де, сондай-а кредит жйесіне де жатады деп санауа болады.

аржы жйесіне сатандыруды да жиі жатызады, алайда кптеген алымдар оны дербес, біра аржымен зара іс-рекет ететін категория деп есептейді.

Материалды ндіріс сферасыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні аржысы аржыларды негізін райды, материалды ндірісте наты нім – оамны аржылы ресурстарыны негізгі кзі жасалынатындытан ол аржы жйесіні бастапы буыны болып табылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны біршама екі дербес осалы буыны болады:

1) материалды ндіріс сферасыны (наты секторды) барлы шаруашылы жргізуші субъектілеріні аржысы;

2) ызметтер сферасы салаларыны йымдары мен мекемелеріні аржысы.

Бірінші осалы буында – материалды ндіріс сферасы аржыларында ндірістік компанияларда, фирмаларда, корпорацияларда, шаруашылы ызметті йымдастыруды баса нысандарында орталытандырылмаан ашалай орларды алыптастыру мен тиімді пайдалануды, сондай-а аражаттарды аталан шаруашылы жргізуші субъектілерді жоары органдарыны масатты жне резервтік орларына орталытандыруды мселелері шешіледі. Бл осалы буынны аржысы ндірістік тірлікке ызмет етеді, ебек німділігіні суіне, ндірісті баса сапалы крсеткіштеріні тиімділігін арттыруа аржылы тталарды белсенді ыпалын амтамасыз етеді. Бан тменгі буындар мен оларды жоары органдарын амтитын мына рамдастарды: нерксіп, ауыл шаруашылыы шаруашылы шргізуші субъектілеріні, рылысты, байланысты (ндіріске ызмет крсету блігіні), ндірістік кооперацияны, су шаруашылыыны, геологиялы барлау йымдарыны, материалды-ндіріс сферасыны баса осалы салаларыны (айналыс сферасында ндіріс дерісіні жаласымен байланысты мемлекеттік сатып алулар, дайындау, сауда) аржылары жатады.

аржы жйесіндегі екінші осалы буыныны ызметтер сферасы аржысыны орны менрлі оны лтты табысты блу жне пайдалану жніндегі байланысымен айындалады. Бл осалы буында аржылы атынастар оны бастапы рылымдарында жне оларды арасында, аржы жйесіні баса буындарыны, зге экономикалы жйелерді: бааларды, кредитті жне баса буындарды арасында пайда болады. ндірістік емес сфера салаларыны аржылары мынадай рамдастарды кіріктіреді: трын й - коммуналды шаруашылыты, халыа ызмет крсету, клік, ттыну кооперацисы, біратар салаларды (байланыс жне ндірістік емес ызмет блігіндегі басалары) денсаулы сатау жне физкультура, білім беру, мдениет жне нер, ылым жне ылыми ызмет крсету йымдарыны, оамды йымдарды, банк-кредит жне саты йымдарыны, коммерциялы жне делдал йымдарыны (соны ішінде тауар жне ор биржаларыны, брокерлік кеселерді, орларды жне т.б.), басару органдарыны, ораныс, ы сатауды орау органдарыны аржылары.

Шаруашылы жргізуші субъектілерде аржылы атынастар трлі масатты сипаттаы сан алуан ашалай аражаттар орларын алыптастыру арылы одан ары ттыну масатында нды айта блуді арналары бойынша брын жасалынан нны озалысына ызмет крсетеді.

Халыты (й шаруашылытарыны) аржысы аржы жйесіні ерекше блігі болып табылады. Халы (азаматтар) зіні ашалай аражаттарымен жалпы мемлекеттік аржы жйесімен жне меншікті барлы нысандарыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні ндірістік жне ндірістік емес сфераларымен арым-атынас жасайды. Бл сан алуан атынастар халыа ебекке аы тлеумен, жинатаушы зейнетаы жйесіне ашалай аражаттарды аударымдарымен жне одан тлеумен, материалды жне материалды емес игіліктерді алумен байланысты; баса жаынан, халы зіні ашалай табысынан салы тлейді, ндірістік жне ндірістік емес сфераларды мемлекеттік жне баса мекемелер мен йымдарды ызметін тлейді. Сонымен бірге азаматтарды жеке-дара жне шаын ксіпкерлікпен айналысумен байланысты бл сферада клемді аржылы атынастар пайда болады. Мндай атынастар айырбаса жататын сауда орындарында, рыноктарда, халыа ызмет крсететін ксіпорындар мен йымдарда (клік, байланыс, трмысты сектор жне т.б.) ттыну тауарлары мен ызметтерді сатып алуа байланысты болатын ашалай атынастарды оспаанда, аржылы атынастар болып табылады жне шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылары сферасында пайда болатын атынастара сас болып келеді.

Сонымен бірге халыты ашалай аражаттарыны рбір жеке жадайда масатты баыттылыыны немесе жинаталуыны ммкін болатынымен жне оларды иелері аражаттарды зіні ойынша басарып йымдастыра алатынымен, халы аржысыны зіндік ерекшелігі аржы жйесіні екі сипатты бліктеріні – ор нысаны мен сырты басаруды згешілігінде болады. Азаматтарды дара жне шаын ксіпкерлікпен айналысумен байланысты бл буында ке аржылы атынастар пайда болады: мндай атынастар шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны буынында пайда болатын атынастара сас болады (18 тарауды араыз).

аржылы атынастар сфераларыны райсысыны ішінде буындар блінеді, оны стіне аржылы атынастарды топтастырып, масатты ашалай орларды рамы мен арналымына белгілі бір сер ететін субъект ызметіні сипатына арай жргізіледі. Бл белгі ксіпорындар мен йымдар аржысы сферасында мынадай буындары блуге ммкіндік береді: коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысы; коммерциялы емес йымдарды аржысы.

аржы жйесіні р буыны з кезегінде буыншалара (ондаы аржыны зара байланысыны ішкі рылымына сйкес) блінеді. Мселен, салалы баыныштылыына арай коммерциялы негізде жмыс істейтін ксіпорындар (йымдар) аржысыны - рамына нерксіп, ауыл шаруашылыы, сауда, клік, рылыс жне т.б. ксіпорындарыны аржылары, ал меншік нысанына арай – мемлекеттік, кооперативтік, акционерлік, жекеше жне баса ксіпорындарды аржылары болып мшеленеді. Мемлекет аржысыны рамында буындар ішіндегі аржылы атынастарды топтастыру, мемлекеттік басаруды дегейіне (республикалы, жергілікті) сйкес жзеге асырылады. Саты атынастары сферасында буындарды райсысы сатандыруды трлеріне (жалпы сатандыру, мірді сатандыру) блінеді.