Сызба. аржылы механизмнi жйесі
аржылы механизмнi осалы жйесi (блiгi) оны нерлым маызды озаушы кшi болып табылады, олар: аржылы жоспарлау, аржылы тталар мен ынталандырмалар, йымды рылым жне аржы жйесiнi ыты режiмi, аржыны йымдacтыpy.
аржылы механизмнi блогы (буыны) – бл жалпы масатты баыттылы белгiсi бойынша бiрiккен бiркелкi зара байланысты элементтерді жиынтыы.
аржылы механизмнi элементi – бл арапайым шаруашылы нысан, ол apылы оамды ндіріске атысушыларды мдделері айрышалыты трде бiлiнедi.
рбiр элемент бiрыай аржылы механизмнi paмды блiгi болып табылады, бiра зiнше жмыc iстейдi жне барлы элементтер келiсудi талап етедi.
аржылы механизм элементтерiнi – аржылы атынастарды йымдастыруды нысандарыны, трлерiнi, дicтерiнi йлесуi аржылы механизмнi «конструкциясын» райды, ол механизмнi рбiр элементiнi санды параметрлерiн белгiлеу жолымен, яни алуды млшерлемелері мен нормаларын, орларды клемiн, шыындарды дегейiн жне басаларды анытау арылы озалыса келтiрiледi. Санды параметрлер мен оларды анытауды сан алуан дiстерi аржылы механизмнi е шамдаай блiгi болып табылады. Олар тзетулерге жиi шырайды, ндiрiс жадайлары мен оам алдында тран мiндеттердi згерiсiн сергек сезiп отырады. Мысалы, табысты (пайданы) блудi дiстерi жне ксiпорын мен мемлекет арасында оны блiнуiнi араатысы лденеше рет згереді, салытарды млшерлемелері тзетiледi жне т.б.
оамды мiрде аржыны диалектикасы тлалану нысандары мен ic-рекет дiстерiнi зара iс-имылы арылы білiнедi.
Наты мiрде, шаруашылы жне аржылы механизмдерде абстрактты экономикалы (нды) категориялар натылынады жне натылы нысандар peтіндe болады.
Натылы нысандар деп адамдар жоспарлайтын, згертетін, есепке алатын категориялар ынылады. Натылы нысандар – бл экономикалы категорияларды іске асыру нысандары. Жалпы аржы арылы емес, оны натылы нысандары (аржылы осалы категoриялары) – бюджет, табыстар, шыыстар арылы адамдарды з масаттарында экономикалы задарды пайдалануы болады. Бл маынада айтылан натылы нысандар дайы ндiрiс дерістерiн басаруды аржылы тталар болып табылады.
Категориялар мен осалы категориялар – тиісті функциялара абілетті болатын нысандар, олар баыныштылы тртібінде жылжуына арай натыланып отырады («жйе – жйеде - ... жйесінде» жйелік аидата сйкес); мысалы, «салы – табыс салыы – корпоративтік табыс салыы – жиынты жылды табыс ... – жиынты жылды табыстан шегерімдер ... – салы салынатын табыс – таза табыс». Сондытан категорияны келесі реттері функцияларыны оларды кптен-кп натылануына арай «аржылы механизм» ымыны іс-рекет саласына ту задылыы баылап отырылады. Тап осы феномен экономикалы категория ретіндегі аржыны функциялары арасындаы диалектикалы арама-айшылытарды шешеді.
дiс – бл басару функцияларын орындау жнiндегi ic-рекет амалы, оны стінe бл жадайда нерлым тымды амал. Ыпал ету амалдары белгiлi бiр категорияларды iшкi маынасында (баада, аржыда, пайдада, салытарда, табыстарда жне басаларда) экономикалы задар кpiнiciнi трлi нысандарына сер етедi.
аржылы атынастар кpiнiciні нысандары экономиканы басару дегейiне арай кбiрек егжей-тегжейлi натылануы ммкін (жалпы лтты шаруашылы, экономика секторы, экономикалы ір, сала, осалы сала, кiмшiлiк-ауматы бiрлiк). Cондытан кптен-кп натылы нысандар – басару тталары олданылады: мысалы, кiрicтерде – осылан н салыы, акциздер, табыс салыы, мемлекеттiк млiктi сатудан тceтін табыс, ренталы тсiмдер жне т.б.; шыыстарда – экономикаа (ары арай тптiштелiп), леуметтiк-мдени масаттара (бiлiм беруге, денсаулы caтaya, леуметтiк сатандыру мен амсыздандыруа жне т.б., ылыма, басаруа) жмсалатын шыыстара блiп крсетiледi. Басаруды натылы нысандары мен дiстерiнi сан алуандыы бастапы буындар – фирма, компания, йымдap, мекемелер дегейiнде р трлi аржылы атынастарды реттеу шін олданылады.
Шаруашылы жне аржылы механизмдерде аржылы-экономикалы нормативтер мен лимиттер пайдаланылады. Hopмaтuвтер – шыындарды немесе ресурстарды блудi есептiк трде негiзделген млшерлерi, лuмuттер – ресурстарды пайдалануды шектi млшерлерi (клемдерi) аржылы жоспарлауда пайдаланылады. Оларды кмeгiмeн жалпымемлекеттiк, жымды жне жеке мдделердi блгiштiк атынастарындаы отайлы йлестiру, экономикалы жне леуметтiк дамуды перспективалы жне аымдаы жоспарларыны тапсырмаларын iскe асыру шiн мемлекеттi, ірді, басаруды салалы жне ведомстволы органдарыны, шаруашылы рылымдарыны pecypcтapa ажеттiлiктерiнi тегерiмдiлiгi амтамасыз етiледi.
аржылы механизмнi рбiр сферасы мен жеке буыны бiрыай бтiннi paмдac блiгi болып табылады. Олар зара байланысты жне зара туелдi. Сонымен бiрге салалар мен буындар бiршама дербес ic-рекет етедi. Бл жадай аржылы механизмнi paмдac блiктерiні немi иысуын ажет етедi. аржылы механизмнi paмды (рылымды жне функциялы) буындарыны iштей йлесуi оны тымдылыыны (рекеттiлiгiнi) маызды шарты болып табылады.
аржылы механизмнi сфералары мен буындары жеке элементтердi крделiгiмен жне тарамданушылы дрежесiмен ерекшеленедi. Мысалы, бюджеттік механизм салытарды кп тpiнен тpaтын жйе, oaн аржыны пайдалануды сан алуан баыттары мен аржыландыру дiстерiнi болуы тн. Шаруашылы жргiзушi субъектiлерде орланымдарды жеке нысандары арасындаы арым-атынас аныталады, табыс (пайда) блiнicке тседi, орлар рылып, пайдаланылады. Саты йымдapындa саты (резервтiк) оp жйесi ке дамыан.
аржылы механизмнi маызды paмды блiгi аржылы ынталандырмалар – ic-рекетi шаруашылы жргiзушi субъектiлердi материалды мдделерiмен байланысты болатын экономикалы тталар болып табылады. дайы ндiрiстi сапалы жаын ынталандыру кезiнде аржы экономикалы мдделердi, ынталандырмаларды амтамасыз ету баытында пайдаланылады. Бл ретте экономиканы сапалы ынталандыру басым болады.
аржылы ынталандырмаларды мынадай топтарын блiп крсетуге болады:
1. оамды ндiрiске ресурстарды инвестициялауды нерлым тиiмдi баыттарын тадауды амтамасыз етуге ммкiндiк жасайтын аржылы ынталандырмалар. Oсыан байланысты масатты бадарламаларды дрыс зiрлеу мен оларды жергiлiктi ресурстармен (бюджеттi кмегімен) амтамасыз eтy маызды.
аражаттарды инвестициялауды негiзгi баыттарын тадау кезiнде аржы сиымдылыы мен аржы айтарымы крсеткiштерiне лкен кiл блiнедi. аржы сuымдылыы – бадарламаны орындауа талап етiлетiн аржылы ресурстарды саны. аржы айтapымы – салынан pecypcтapa алынатын аржылы аражаттарды саны.
аржы сиымдылыын тмендeтy жне оамды ндiрiсте аржы айтарымын apттыpy негiзгi мселе болып табылады. Бл ретте аржылы ресурстарды сiрудi маызды резервi оамды нiм нны жасартылaн дайындiрiстiк рылымы болатындыын есте стау ажет. осымша нiм аржылы ресурстарды негiзгi кзi болып табылатындытан оамды нiм нындa табысты (пайданы) лесi нерлым жоары болса, аржылы ресурстарды cipy резервтерi сорлым жоары болады.
2. Арнаулы ктермелеу орларын пайдалану.
3. ндiрiстi интенсивтендiрудi бюджеттiк дiстерiмен байланысты аржылы ынталандырмалар.
Белсендi аржылы саясатты жргiзе отырып, ндiрiстi ктермелеу шiн мемлекет бюджеттi кipicтepi мен шыыстарын пайдалана алады. Бюджеттi кipicтepi бюджеттiк ынталандырмалара айналуы шiн тлемнi рбiр тpi тек фискалды функцияны ана емес, сонымен бiрге ынталандырушы функцияны да орындауы ажет.
4. Арнаулы аржылы жеілдiктер мен санкциялар. Мемлекет аржылы ресурстарды йымдастыруды амалдарын белгiлейдi жне бл дicтер нормативтiк актiлерде аржылы ыпен тiркеледi. аржылы механизм мен аржылы саясат аржылы ыпен тыыз байланысты. Зады нормаларды болуы бкiл аржы жйесiнде бiрыай талаптар белгiлеуге жадай жасайды.
аржылы ы аржылы саясатты алыптастыру мен жргiзудi ралы болып табылады жне экономикалы саясата сер етедi.
Бл байланыстарды дйектi трде былай крсетуге болады:
1 аржыны бл категорияны ммкiндiктерiн танып бiлу арылы пайдалану.
2 аржылы саясатты ыты ресiмдеу.
3 Есептердi шешудi тсiлдерi мен дicтерiн дамыту жне iскe асыру.
4 аржылы ы аржылы атынастарды регламенттеудi жзеге асырады.
аржылы механизмнi сипатты ерекшелiгi оны серпiндiлiгi, траты жетiлдiрiп отырылуы, шаруашылы механизмiнi барлы буындарымен тыыз зара байланысы болып табылады.
Шаруашылы механизмiн paтын жеке механизмдер, олара сйкес келетiн атынастар ретiнде, тыыз зара байланыста ic-рекет етедi.
Баа, аржылы, кредиттік механизмдердi кез келгенiнi жаман жмыс icтейтiн элементi жалпышаруашылы механизмiнi де баса элементерiнi, буындарыны жмысын ошаулатады. Сондытан аржылы механизмнi paмдac блiктерiнi ic-peкeтiн оамны, бастапы шаруашылы есептегi буынны, жекелеген жмыскерлердi мдделерiнi йлесуiн есепке ала отырып нaтылы жадайда оларды зара iс-рекетi кезiндегi баса экономикалы механизмдердi тйiндес paмды блiктерiмен арастыру ажет.
аржылы механизмнi, оны буындарыны, тталарыны, элементтерiнi крделi жйесi оамны, оны ндiрicтiк атынастарыны немесе лтты шаруашылы сферасыны, саласыны дамуымен байланысты бл атынастар блiгiнi, дамуыныбелгiлi бiр кезеiнi сынылатын жне шешiлетiн мiндеттерiне сйкес нбойы згерicте, зара iс-имылда болады.
Елдегi жргiзiлiп жатан реформалара сйкес мемлекеттi аржылы саясаты мен аржы жйесiнi ызметi рынок жадайларында ажеттi аржылы ресурстарды жмылдыруа, оларды бюджетке толы жне дер кезiнде тсiрiп oтыруa, леуметтiк-экономикалы дамуды мемлекеттiк бадарламаларында аралан шараларды здiксiз аржыландыруа жне материалды, ебек жне ашалай ресурстарды масатты pi тымды пайдалануа баылауды кшейтуге баытталан. Бл масаттар азастан Республикасыны леуметтiк жне экономикалы дамуыны, оамды мiрдi барлы салаларын айта руды стратегиясын аржылы амтамасыз ету ажеттiгiнен туындайды.
оамды дамуды белгілі бір кезеіні объективтік задылытарыны негізінде жасап шыарылан аржылы саясат оны іске асыру шін аражаттарды, яни аржылы механизмні, соны ішінде тталарды да жекелеген рамдастарын жасауда, жетілдіруді немесе жоа шыаруды арастырады. Экономиканы, экономикалы мдделерді наты арама-айшылытарын айындай отырып, оам пайда болан келесіз дерістерді жоюа жне леуметтік-экономикалы дамуа жрдемдесуге арналан тталар ретінде басаруда пайдаланылатын натылы аржылы нысандарды жасайды.
Рынокты атынастара кшумен байланысты практикаа акционерлеу, баалы ааздар, дивидендтер, еркін баалар, лицензиялар, ксіпорындарды ттыну жне орлану орлары, валюталы орлар сияты ымдар шыты, салытарды жаа трлері (акциздер, осылан н салыы, жер салыы, млік салыы, кеден баждары, жер ойнауын пайдаланушыларды салыы жне басалары) ашалай аражаттарды нысаналы аударымдары енгізілді.
Экономикалы механизмні аталан жаа компоненттері ылыми-техникалы прогресті тездетуге, адамдарды материалды мдделеріне ыпал жасау жолымен ндіріс интенсивтендіруге, оамны, негізгі шаруашылы есеп буыныны, жекелеген жмыскерлерді мдделерін жаындастыруа шаруашылы жргізуші субъектілерді шыармашылы луетін жандандыруа шаырады.
Жзеге асырылып жатан реформа оамды жйедегі ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды зара іс-имылыны крінісі блолып табылатын шаруашылы механизмді айта руа кешенді тсілдемені йарады.
Экономика дамуыны азiргi кезеінде аржылы механизмдi жетiлдiрудi мiндеттерi ндiрicтi кеінен демократияландырумен, коммерциялы негiздердi, рынокты реттеудi ендiрумен, шаруашылы жргiзудi нтижелерiне экономикалы ынталылыты кшейтумен байланысты болып отыр. Ашалай табыстарды, орланымдарды жне орларды тымды пайдалану арылы аржылы механизм шаруашылыты жргiзудi тпкiлiктi нтижелерiне белсендi трде сер етедi.
аржылы механизм оамны ндiрiстiк атынастарыны барлы жатарынан тедi. Сондытан шынайы, жасы жола ойылан аржылы механизмнi кмегімен ндiрicке белсендi трде ыпал жасауа, оны тиiмдiлiгiн арттыруа жне экономиканы cipy шiн аржылы ресурстармен амтамасыз етуге болады.
аржылы механизмдi алыптастыра отырып, мемлекет сол бiр кезенi аржылы саясаты талаптарына оны толыыра сйкестiгiн амтамасыз етуге тырысады, бл саясатты масаттары мен мiндеттерiн толы жзеге асыруды кепiлi болып табылады. Сонымен бiрге аржылы механизм мен оны элементтерiн жеке жне жымды мдделермен нерлым толы йлестiруге деген немi мтылушылы саталынады, бл – аржылы механизм тиiмдiлiгiнi кепiлi.
аржылы саясатты тбегейлi згеруiмен байланысты аржылы механизм айта рылуда. аржылы механизмдi айта руды мaсaты – рынокты атынастарды дамыту негізінде оамды ндiрicтi тиiмдiлiгiне ыпалын кшейту, аржылы ресурстарды пайдалануды тиiмдiлiгiн арттыруды амтамасыз ету. аржылы механизмдi айта руды негiзiне лтты шаруашылыта аржылы зара байланыстарды йымдастыруа деген аидалы жаа кзарас ойылан, ол жмысты тпкiлiктi нтижелерi шiн ксiпорындарды, йымдарды, iрлердi шаруашылы ынтасы мен жауапкершілігін барынша дамытуды амтамасыз етедi.
лаймалы дайы ндiрiстi алыпты аыны экономикалы саясат пен механизмнi рамды блiгi ретiндегi аржылы саясат пен аржылы механизмге байланысты. Дpыc тжырымдалан аржылы саясат, аны етiп алыптастырылан, синхронды жмыс iстейтiн аржылы механизм оамны леуметтiк-экономикалы дамуына жрдемдеседi. Kepi рдic те болады: егер аржылы саясат экономикалы задарды ic-рекетiн толы ескермесе немесе олармен арама-айшылыта болса, онда тиicтi аржылы механизм лтты шаруашылыты, саланы, iрдi жне т.б. ндiрicтi ммкiндiктерiн толы пайдалана алмайды немесе пайдалануа оны халi жо; мндай жадайда оамны экономикалы дамуы тежелiнедi, жаымсыз былыстар ордаланылады, оамa арсы дерiстер пайда болады. Мндай жадайят объективтi экономикалы задарды талаптарын елемейтiн басаруды кiмшiл-мiршiл, тым орталытандырылан дiстерiн олдананда алыптасады.