Халыты леуметтiк opay шыыстары
аржы жйесiнi дербес буыны ретiндегi сатандырy детте ойда болмаан жне ттенше оиаа байланысты белгiлi бip объектiнi сатандыру мен леуметтiк амсыздандыру (сатан-дыру) сияты eкi ошауланан ныcaндa ic-рекет eтeтiнi белгiлi. Сатандырy мселесi, медициналыты оспаанда леуметтiк caтaндыpy проблемаларымен – халыты леуметтiк орay жйесiмен тiкелей байланысты.
Алайда халыкты леуметтік opay сферасына «леуметтiк амсыздандыру» мен «леуметтiк сатандыру» терминдерi си-патты боланымен блар бара-бар ымдар емес. леуметтiк амсыздандыруды халыты леуметтiк opay дерiсi деп, ал леуметтiк сатандыруды – осы дерicтi жзеге асыру нысан-дарыны бiрi деп тciнгeн жн. Сонымен бірге бл екі жйені арасындаы айырмашылы азаматтарды ебек ызметіне атыс-ты жне ебекке жармасыздар шін орларды алыптастыру дістерімен аланан.
Халыты леуметтiк орауa жмсалатын шыыстарды лес салмаы мемлекет шыыстарыны жйесiнде лкен орын алады. Рынокты атынастара кшу жадайында халыты леуметтiк opay басым бола бастайды жне ттыну тауарлары мен ызметтерге бааны cyiнe байланысты, сондай-а инфляцияны жне ашаны нсыздануыны нтижесiнде ceдi.
леуметтiк орау деп оaмды дамуды натылы жадайларына сйкес азаматтара алыпты тiршiлiк рекетiнi кепiлдi дегейiн амтамасыз етуге арналан басымдытарды жне оларды мемлекеттiк жне басадай институттар арылы жзеге асыру механизмдерiнi жйесiн айтады. Бл дегей оамны леуметтiк-экономикалы дамуыны ахуалына, iшкі жалпы нiмнi млшерлерiне, ордаланан лтты байлыа жне оларды блудi сипатына, жйенi icкe асыру механизмдерiнi жмыc тиiмдiлiгiне байланысты болады.
азастанны леуметтік орауында жаа леуметтік стан-дарттар енгізілген: жинатаушы зейнетаы жйесі; натуралды жеілдіктерді монетизациялау; ебекке аы тлеу жйесін реформалау; мемлекеттік леуметтік жрдемаыларды негізгі трлерін енгізу; жмыспен амту жйесін реформалау; ебек атынастарыны жаа моделіне кшу; леуметтік ріптестікті дамыту; атаулы леуметтік кмек енгізу.
леуметтiк орауды аржылы тлaлануы арнаулы aшaлай орларды алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты айта блгiштiк атынастарда крiнiп, білiнедi, бл орлардан халыа p трлi леумeттiк тлемаылаp жасалынады.
Е тмен леуметтiк телемаылаp млшерін есептеудi негiзi
орта есеппен жан басына шаандаы ттыну бюджетiнi
млшері болып табылады. Бл шiн негiзгi тaмa нiмдерi, киiм-кешек, дрiлік заттар бойынша, отбасына ажет ызмeттер жиыныны e тменгі ттыну себетіні ны мен рамы есептеп шыарылады. Баалар дегейiнi згеруiне байланысты е тмен ттыну бюджетiнi млшерi баалар дегейiнi згеруiмен байланысты мезгiл-мезгiл айта аралып трады жне кiлеттi орган айта бекiтедi.
леуметтiк шыыстар Зейнетаы тлеу жніндегі орталы, Жинатаушы зейнетаы оры, леуметтік сатандыруды мем-лекеттік оры, леуметтiк орлар немесе шаруашылы суб-ъектiлерiнi ттынy орлары арылы жзеге асырылады. Т-лемаылрды халыты леуметтiк оpay органдары, шаруашы-лы жргізуші субъектiлер, материалды емес сфера йымдapы жргiзедi. Ксiпорындар мен йымдapдa леуметтiк сaтaндыру-ды ксiпода комитеттерi адаалап отырады.
Халыты леуметтiк орауа жмсалатын шыыстар аржы жаттарында, жоспарларда, болжамдарда, есептерде леуметтiк амсыздандыру жне леуметтiк кмекке жмсала-тын шыыстар peтiндe бейнелеп крсетіледі.
Халыты леуметтiк opay санатына осылатын ымдарды айырмашылытары бар.
леуметтiк амсыздандыру оамны ебекке жарамсыз ж-не жмыc iстемейтiн мшелерiн материалды олдау жнiндегi атынстарды ке спектрiн амтиды. леуметтiк амсыздан-дыруды нысаны ретiнде леуметтiк сатандыpy, леуметтiк жрдемаылаp тлеу жне халыты трмысы тмен жiктерiне «леумeттiк кмек» деп аталатындар бола алады.
леуметтiк сатандыру зiнi экономикалы табиаты жа-ынан адамны ебек ызметiмен жне бл ызметтi нтижесiне байланысты болып келетiн тиiстi тлемаылрa арналан орларды алыптастырумен байланыстырылады. Яни леуметтiк сатандыpy жнiндегi аражаттар айтарлытай дрежеде, зiн-зi аржыландыру аидаты бойынша, пайдаланушыны (сатанушыны) оларды алуына арай кп немесе аз yaыт аралыымен жасалынады.
Трмысы тмендерге леуметтiк кмек негiзiнен кедейлiк шегiнен ары халыты кптеген санаттарына таралады ж-не мемлекет немесе айырымдылы-оамды, масатты, жеке меншiк орлаыны есебiнен болатын «айыр крсету» сипаты болады жне масаты – «кедейлерге aмop болу». Сйтiп, леу-меттiк мтаждарды аржыландыруа арналан аражаттарды алыптастыруды ш дiсiн блiп крсетуге болады: caты, бюджeттiк, айырымдылы жарналары (айыр крсету) дiстерi.
Саты дiсi леуметтiк тлемаыларды трлерiн аржы-ландыру шiн айта блу арналары бойынша ызмет клемiнен белгiлi бiр млшерде аударылатын аражаттарды ажет етедi.
Бюджеттiк дiс кезiнде аражаттар ашалай ресурстарды жалпымемлекеттiк орынан мемлекеттi ммкiндiгiмен, леу-меттiк жне бюджеттік саясатты масаттарымен аныталатын дегейде блiнедi.
айырымдылы жарналары (айыр крсету) дісі кезiнде а-ражаттарды тiркелген млшерлерi болмады жне арналар бой-ынша оларды тcyiнe арай айырымдылы жарналарын iскe асыратын йымдap анытайтын масаттара жмсалады.
леуметтік сатандыру басым трде зейнетаымен амта-масыз ету жйесі, жрдемаылар тлеу, ебек ету абілетінен айырылан жадайда, асыраушысынан айырылан жадайда, жмысынан айырылан жадайда, жктілігіне жне босануына байланысты, жаа туан баланы (балаларды) асырап алуына байланысты, бала бір жаса толана дейін оны ктіміне байланысты леуметтік тлемаылар арылы іске асырылады.