Бюджет тапшылыыны тжырымдамалары
Бюджет тапшылыы инфляция басыланнан кейін ел экономикасыны шешуші проблемалары бола бастайды.
Бюджет тапшылыы сз жо, инфляция, дадарыс, жмыс-сызды сияты «жаымсыз экономикалы категориялар» деп аталатындара жатады, алайда олар экономикалы жйені ажыраысыз элементтері болып табылады.
Бюджетті зірлеу кезінде негізгі мселе мемлекетті ашалай тсімдері мен шыыстарыны балансына – тепе-тедігіне жету болып табылады. р бюджетте оны кіріс жне шыыс блігін теестірген, яни баланстаан дрыс.
Жалпы тсінікте кірістерді шыыстардан асып тсуі бюджет артыын – профицитті, ал шыыстарды кірістерден асып тсуі мемлекеттік бюджетті тапшылыын райды.
азастанда, Бюджеттік кодекіске сйкес, бл ымдара натыланан тсінік берілген: бекітілген, натыланан жне тзетілген республикалы жне жергілікті бюджеттерді тапшылыы (профициті) оларды борышыны негізгі сомасын теу сомасынан шегеріп тастаандаы арыз алу сомасына те. Теріс белгімен алынан шама республикалы жне жергілікті бюджеттерді тапшылыы, о белгімен алынан шама – профициті болып табылады.
Бекітілген, натыланан жне тзетілген республикалы бюджетті мнайлы емес тапшылыы (профициті), лтты орды тсімдерінен баса республикалы бюджет шыыстарын шегеріп тастаандаы республикалы бюджет тсімдеріні сомасына те.
Бесжылды кезеде республикалы бюджетті тапшылыы кепілдік берілген трансферт млшерін алып тастап, лтты ора тсетін жалпы тсімдер ретінде есептелетін лтты орды орташа жылды сімінен аспауа тиіс.
Профицитті сомасы мемлекеттік борышты теуге баыт-талады немесе республикалы жне жергілікті бюджеттердегі аражаттарды бос алдытарын рауы ммкін.
Уаытша бос бюджеттік аша – белгілі бір уаыт кезе ішінде пайдаланылмаан, бірыай азынашылы шотта жатан бюджеттік аражаттар.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді уаытша бос бюджеттік ашасын бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган лтты банктегі депозиттерге орналастыра алады. Уаытша бос бюджеттік ашаны депозитке орналастыру тртібін азастан Республикасыны кіметі белгілейді.
Тапшылыты едуір рі траты болуы аржыны дада-рысты жай-кйін сипаттайды. Тапшылыты йарымды дегейі деп елді жалпы ішкі німге атысты 2-3% млшері саналады. Мндай жадайда тапшылы мемлекеттік арыздар шыаруды немесе ааз ашалар эмиссиясыны кмегімен біршама жеіл жабылуы ммкін. Бюджетті едуір жне созылмалы тапшылыы кезінде арыздар мемлекетті ажеттіліктерін жаппайды, олар ашаны осымша (яни тауар айналымыны ажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен амтамасыз етіледі, бл инфляцияны дамуына, аша айналысы заыны бзылуына, ашаны нсыздануына, натылы табыстарды жне халыты трмыс дегейіні тмендеуіне апарып соады.
Бюджет тапшылыы экономиканы жай-кйін бейнелеп крсетеді, ал оны болуы мына себептерге байланысты:
1) елді экономикасында ндірісті жалпы лдырауы;
2) оамды ндіріс шыындарыны суі;
3) айналыса тауар жиынымен жабылмайтын ашаны шектен тыс шыару;
4) бюджетті шыыстарында экономиканы даму дегейіне сйкес келмейтін едуір леуметтік шыыстарды басымдыы;
5) скери-нерксіп кешенін стауа жмсалатын скери шыыстарды, басару шыыстарын аржыландыруды оматы ауымы;
6) «клекелі» экономиканы ірі ауымды айналымы;
7) лтты шаруашылытаы німсіз шыыстар мен ысыраптар.
Аша эмиссиясы есебінен бюджет тапшылыын жабуа болмайды. Бюджет тапшылыын жабуды негізгі нысандары мыналар болып табылады:
мемлекеттік арыздар шыару;
кредиттік ресурстарды пайдалану.
Тапшылыты азайту немесе оны жою масатымен секвестр – аымдаы аржы жылыны алан уаыты ішінде барлы баптар бойынша (ораландарынан баса) белгілі бір пайыза мемле-кетті шыыстарын йлесімді ысарту пайдаланылады. орал-ан баптарды рамын республика Парламенті мен билікті жергілікті органдары анытайды.
Бюджет тапшылыын тмендетуді мынандай дістері болады:
1) шыыстар траты, кірістер седі;
2) кірістер траты, шыыстар азаяды;
3) кірістер седі, шыыстар азаяды (тапшылы 2 еседен жылдамыра тмендейді).
Тапшылыты аржыландыру – оны жабу шін осымша ашалай аражаттарды іздестіру.
Бюджет тапшылыын аржыландыруды жолдары:
1. Аша белгілерін шыару. Бл жол теріс луметтік-экономикалы салдарлары болатын инфляцияа жеткізеді. з кезегінде аша эмиссиясы айналыса аша белгілерін тікелей шыаруда да, жанама трде мемлекеттік баалы ааздар шыару жне оларды коммерциялы банктерге ткізу арылы да тлалануы ммкін, коммерциялы банктер зіні резервтерін кбейтеді жне банктік мультипликаторды арасында айналыстаы ашаны санын кбейтеді.
2. Мемлекеттік арыздар. Бл жадайда аржыландыруа бос ашалай аражаттары бар компаниялар, банктер жне т.б. атысады.
3. Шетелдік арыздар. Оларды Дниежзілік валюта оры, баса халыаралы аржы йымдары, кіметтер, банктер береді.
4. лтты байлыты пайдалану. Бл ретте мемлекет баса субъектілерге зіні активтерін сатады.
Мемлекет жргізетін аржылы (фискалды) саясатты трпатына арай бюджет тапшылытарыны сыныптамасын біратар америкалы экономистер (Р. Кэмбелл, Макконелл, Стенли Л. Брю, Э.Дж.Доллон, С. Фишер, Р. Домбуш жне басалары) сынан болатын.
Бюджет тапшылыыны зіні сапасы р трлі болуы ммкін жне оны пайда болуыны саналуан себептеріне арай сыныптайды.
Елді бюджет рылысына арай республикалы (ірлік) жне жергілікті бюджеттерді тапшылытарын ажыратады. Билікті жергілікті органдары шін бл проблеманы маызы зор, йткені орталы кіметке араанда оны шешу шін оларды аржылы ресурстары шектеулі болады.
Бюджет тапшылыыны пайда болу себептері зады трде ттенше тапшылыты, дадарыса арсы тапшылыты, дадарыстан кейінгі тапшы-лыты бліп крсетуге ммкіндік береді.
Тапшылыты бірінші тріні негізінде ттенше жадайлар (соыстар, длей апаттар жне т.б.) жатыр, олардан сатану иын рі ммкін емес. Бл жадайда мемлекетті кдуілгі резервтері келтірілген зиянны салдарларын жоюа жетпейді, сондытан ерекше кздерге жгіруге тура келеді.
Дадарыса арсы тапшылы экономика дамуына ірі мемлекеттік жмсалымдарды жзеге асыру ажеттігімен байланысты, ол экономика мемлекеттік реттеу дерістерін, оамды ндіріс рылымында прогресті байланыстарды амтамасыз етуге мтылысты бейнелеп крсетеді.
Дадарыстан кейінгі тапшылы экономикадаы дадарысты рылым-дарды, оларды аржылы жадайатты кйреуін, аржы-кредиттік байланыстарды тиімсіздігін, елдегі аржылы жадаятты баылап стап труа кіметті абілетсіздігін бейнелеп крсетеді.
Бірінші, сондай-а екінші жадайда да бюджет тапшылыын е алдымен дадарыс жне экономикадаы оны салдарлары тудырып отыр. Бдан ынталандырушы жне ынталандырмайтын маызы бар тапшылытарды бліп крсетуге болады.
Тапшылыты экономикалы мазмны мен ыпал ету баытына арай активті жне пассивті бюджет тапшылытары болып блінеді. Активті тапшылы аржылы параметрлерді (салы салуды, шыыстарды жекелеген трлеріні млшері) мемлекеттік жедел отайландыру нтижесінде пайда болады. Дж. Кейнс теориясына сйкес тапшылыты бл трі лтты табысты суіне ммкіндік туызады. Пассивті тапшылы лтты табысты ІЖ-ні су арыныны ысаруы нтижесінде пайда болады, ал бл бюджетті кіріс базасы негізіні – салыты тсімдерді лдырауына жеткізеді.
Экономикалы теорияда рылымды жне циклды бюджет тапшылыын ажыратады. Тап экономиканы жай-кйі рылымды жне циклді тапшылытарды дегейін анытайды.
Пайда болу сипаты бойынша бюджетті кездейсоты (кассалы) жне аиатты (бюджет) тапшылыын бліп крсетуге болады. Бюджетті кездейсо тапшылыы, басаша кассалы деп аталатын аражаттарды тсімдері мен жмсалымдаы кассалы (уаытша) алшатытан пайда болады. деттегідей, кассалы тапшылытара кірісті бір кзіне жоары туелдігі немесе тсімдер кздеріні маусымды сипаты бар (мысалы, жер салыынан, жеке адамдарды млкіне салынатын салытан жне біратар баса салытар мен алымдардан тсетін тсімдер) бюджеттер шырайды. Мндай бюджеттерге деттегідей жергілікті бюджеттер жатады.
Наты немесе бюджет тапшылыыны бл сзді шын маынасында пайда болуы бюджетке кірістер тсуіні кездейсо уатытша кірістерінен жне шыыстарды озы графигінен ( кірістер мен шыыстарды тосан сайыны тізімдемесі) емес бюджет шыыстарыны суімен жне олардан кірістерді тым алып оюына байланысты. Мндай тапшылы детте Республикалы бюджет туралы зада шекті млшер ретінде белгіленеді, біра бюджетті атарылуы барысында одан не тмен, не жоары болуы ммкін.
Жоспара атысы бойынша бюджет тапшылыын Республикалы бюджет туралы заа кні брын салынан (жоспарлы) жне жоспардан тыс (кездейсоты, біра рдайым кассалы емес) тапшылы ретінде сипаттауа болады. Жоспардан тыс тапшылы кірістерді млшерін онда болмаан ысартудан, есепті жылы шыыстарды кбеюінен пайда болады. Егер р трлі резервтік, саты, бюджеттен тыс арнаулы орларды аражаттарын пайдалы жне баса жедел шараларды жргізу есебінен жадаятты орауа болмаса жоспардан тыс тапшылы леуметтік- экономикалы бадарла-маларды орындалу барысына те жаымсыз сер етуі ммкін. Жоспардан тыс тапшылыты жою масатында бюджетті атарылу барысында оны шыыс-тарын секвестірлеу те-мте теріс болып табылады.
затыы бойынша бюджет тапшылыын созылмалы (жйелі) жне уаытша (дркін-дркін) тапшылыа блуге болады. Созылмалы тапшылы за уаыт бойы жылдан жыла пайда болуы жне аса «жазылуы аса иын ауру» болып табылады. Оны болуыны негізгі себептері болып экономикалы дадарысты за циклі ( бірінші кезекте жауапсызды, ола экономикалы саясат тудыран жне т.б. ), за соыстар жне бейбіт кезде скери масаттара жмсалатын шамадан тыс шыыстар («ыри аба соыс» кезінде), ттенше оиалар, телімділікті белгілі бір мерзімсіз ондаан жылдара созылан ымбат тратын инвестициялы бадарламалар ызмет атарады.
затыы бірнеше айа, жыла те болатын немесе атарынан 3-5 жыл бойы айталанатын бюджетті уаытша (дркіндік) тапшылы сондайлы келесіз рі жабуа иын болмайды, себебі оны негізінде жатан экономи-кадаы дадарысты былыстар емес, керісінше біратар объективтік (длей апаттар жне басадайы) жне субъективтік (жоспарлау мен болжаудаы ателер, лемдік тауар жне ор рыноктарындаы бааларды ауытуы жне басалары) себептер жатыр.
аражаттарды пайдалану баыттарына (немесе бюджет сапасына) арай аымдаы бюджет тапшылыын (аымдаы тапшылы) жне даму бюдже-тіні тапшылыын (инвестициялы тапшылы) блуге болады.
азастанда, дние жзіні кптеген елдерінде сияты, тапшылыты бкіл клемін немесе оны лкен блігін аымдаы бюджеттен даму бюджетіне кшіруді занамалы негізі аланан. Даму бюджетіні тапшылыын жою шыыстарды секвестрлеу жолымен, сонымен бірге мемлекеттік арыздар шыару немесе кредиттік ресурстарды пайдалану есебінен жзеге асыру арастырылан.
лемдік тарихты барысы бюджет тапшылыы жалпыа орта былыс екенін длелдейді. Онымен іс жзінде барлы мемлекеттер атыысады. Дамыан елдерде бюджеттерде тапшылы 30-жылдардан бастап жоспарлана бастады. Сонымен бірге тапшылыты аржыландыруа дайы ндіріс дерістерін реттеуді белсенді тетігіні мртебесі берілді, бл салада белгілі бір ережелер мен тапшылыты басару механизмдерін жасауа ммкіндік берген ылыми-практикалы зерттемелер жргізілді.
Бюджет тапшылыын жою салыты жне салыты емес кірістерді клемін кбейту, сонымен бірге инфляциялы емес жне эмиссиялы емес кздер есебінен, соны ішінде халыты бос ашаларын тарту жолымен (банк жйесі арылы, за мерзімді мемлекеттік баалы ааздарды орналастыру арылы жне т.б.) жзеге асырылуы тиіс. Трлі дегейлер бюджеттерін баланстауды ішкі резервтерін толы пайдалану сырты рынокта арыз аражаттарыны клемін, мемлекеттік борышты жне ызмет крсету шыыстарын ысартуа ммкіндік туызады. лемдік тжірибеде тап ірлік жне жергілікті дегейдегі балансталынан бюджет макроэкономикалы тратылыты шешуші факторы болып табылады.
Салытарды млшерлемелерін кбейту бюджет тапшылыын аржылан-дыруды дісі емес, оны ысартуды амалы болып табылады.
Бюджетті кірістерін кбейтуге жне шыыстарын ысартуа, бюджет тапшылыын реттеуге, баса экономикалы дадарыса арсы шараларды жиынтыында нысаналы басаруа баытталан шараларды зірлеу жне дйекті іске асыру мемлекетті аржы жадайын тратандыруа жадай жасайды, оны леуметтік-экономикалы дамуына жрдемдесетін болады.
Бюджет тапшылыына атысты фискалды саясат ш тжырымдамаа негізделеді.
1.Жыл сайын баланстандырылатын бюджет. Мндай бюджет мндаа дейін фискалды саясатты масаты деп есептелді. Алайда бюджетті мндай жай-кйі фискалды саясатты тратандырушы, циклге арсы баыттылыын азайтады. Бюджетті тегеру тіпті экономикалы циклды ауытуын лайтуы ммкін. Жмыссыздыты болуы жне халыты табысыны лдырауы кезінде салы тсімдері автоматты трде ысарады. Бл жадайда бюджетті тегеру шін мемлекетке не салытарды млшерлемелерін арттыруы не мемлекетті шыыстарын ысартуы не бл екі рекетті де жзеге асыруы ажет. орытындысы жиынты сранымны ысаруы жне ндірісті одан сайын лдыруы болып табылады.
Бюджетті баланстау саясаты сонымен бірге инфляцияны детуі ммкін. Инфляцияны болуы кезінде ашалай табыстарды артуы автоматты трде салы тсімдерін кбейтеді. Бюджетті артыын жою шін мемлекет мына шараларды олдануы тиіс: не салытарды млшерлемелерін тмендетуі, не мемлекетті шыыстарын кбейтуі, не бл екі шараны штастырылуын пайдалануы тиіс. Бл жадайларды кез келгенінде инфляция кшейеді.
2.Циклдік негізде баланстандырылатын бюджет. Бл тжырымдамаа сйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалы циклды барысында тегеріледі. ндірісті лдырауын болдырмау шін мемлекет тапшылыты дейілеп жасай отырып салытарды азайтады жне шыыстарды кбейтеді. Экономиканы келесі рлеуі кезінде мемлекет салытарды кбейтеді жне шыыстарды ысартады, ал пайда болан бюджетті артыы лдырау жылдарындаы тапшылытарды теуге баытталады. Сйтіп, циклге арсы фискалды саясат жне экономикалы цикл ішінде бюджетті тегеру жргізіледі. лдыраулар мен рлеулер тередігі мен затыы бойынша бірдей болмайтындыы, мны зі бюджетті циклдік тегерімділігін бзатындыы бл тжырымдаманы лсіз буыны болып табылады.
3.аржыны функциялы тжырымдамасыны масаты макроэкономикалы тратылыа, инфляциялы емес толы амтылуды амтамасыз етуге жету шін жалпы экономиканы тегеру болып табылады. Бл тжырымдама кезінде бюджетті тегеру болмашы мселе болып табылады, бюджет тапшылы-тары мен мемлекеттік борышты да, бюджет артыыны да болуына рхсат етіледі. Бл жадайда экономикалы суге арай салы жйесі бюджетке тсетін тсімдерді автоматты трде амтамасыз етеді, ал микроэкономикалы тратылы бл суді ынталандыратын болады, мны нтижесінде тапшылы зін-зі аржыландырады деп шамалауа болады. Бдан баса, мемлекет салытармен іс жзінде шексіз айла-шары жасай алады жне бюджетті тапшылыын жаба алады. Бл тжырымдамада сонымен бірге тапшылытар мен ірі мемлекеттік борышты болуы алыпты экономика шін ауіпті емес деп шамаланады.
Циклдік негізде жне функциялы аржы тжырымдама-сында тегерілетін бюджетті тжырымдамасына бадарланан фискалды саясат аша айналысыны жай-кйін есепке алатын, бюджет тапшылыыны алыптасуына баылауды, мемлекет шыыстарыны баыттары бойынша тиімді шараларды аржы-ландыруды амтамасыз ететін аржылы шараларды негіздел-ген бадарламасын зірлеуді ажет етеді.
Бюджеттік деріс
Бюджеттік аражаттарды тиімді басару тікелей бюджеттік деріспен байланысты.
Бюджеттік деріс – азастан Республикасыны бюджет занамасымен бюджетті жоспарлау, арау, бекіту, атару, натылау жне тзету, бюджеттік есеп пен бюджеттік есептемені, бухгалтерлік есеп пен аржылы есептемені жргізу, мемлекеттік аржылы баылау, бюджеттік мониторинг жне нтижелерді баалау бойынша регламенттелген мемлекеттік органдарды ызметі. Бюджеттік дерісті барлы стадиялары зара байланысты жне оамны экономикалы дерістерін ана емес, сонымен бірге саяси міріні тікелей бейнеленуі болып табылады.
Бюджеттерді жоспарлау, атару, бюджетті атарылуы туралы есепті жасау атарушы билік органдарыны функ-циялары, арау жне бекіту Парламент пен жергілікті кілетті органдарды функциялары болып табылады; бюджеттерді атарылуы баылауды билікті екі тармаы орындайды. азастан Республикасы Президентіні функциялары – елді бюджеттік саясатыны негізгі баыттарын, республикалы бюджетті жне оны атарылуы туралы есепті зірлеу тртібін анытау, мемлекеттік ттенше бюджетті енгізу туралы шешім, Республикалы бюджеттік комиссияны ру, азастан Республикасы задарына сйкес басадай кілеттіктерді жзеге асыру.
Бюджеттік дерісте мына жаттар пайдаланылады:
1) республиканы немесе ірді леуметтік-экономикалы дамуы мен бюджеттік параметрлеріні болжамы.
2) республикалы бюджет туралы за, жергілікті бюджет туралы мслихат шешімі;
3) мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарлары;
4) операциялы жоспарлар.
леуметтік-экономикалы дамуды жне бюджеттік параметрлерді болжамы стратегиялы жне бадарламалы жаттарды: макроэкономикалы крсеткіштерді болжамын, леуметтік параметрлерді болжамын, азастан Республикасыны бесжылды кезеге арналан леуметтік-экономикалы дамуыны рдістері мен басымдытарын, ш жыла арналан бюджеттік параметрлерді болжамын ескере отырып зірленеді.
Бюджеттік параметрлерді болжамы:
азастан Республикасыны салыты-бюджеттік саясатыны негізгі баыттарын;
Мемлекеттік жне республикалы бюджеттерді, азастан Республикасы лтты орыны, азастан Республикасы шоырландырылан бюджетті болжамдарын;
Республикалы бюджеттік бадарламаларды кімшілері бойынша шыыстарды болжанатын клемін жне басаларды амтиды.
Мемлекеттік органны стратегиялы жоспары жоспарлы кезеге жыл сайын азастан Республикасыны стратегиялы жне бадарламалы жат-тары, леуметтік-экономикалы дамуды жне бюджеттік параметрлерді малдаан болжамы негізінде зірленеді.
Мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарлары бекітілгеннен кейін мемлекеттік органдарды басшылары меморандумдар зірлейді.
Меморандум мемлекеттік орган басшысыны кезекті аржы жылына арналан республикалы бюджетте кзделген бюджеттік аражаттар шегінде стратегиялы жоспарда кзделген мемлекеттік орган ызметіні тура жне тпкі нтижелерге ол жеткізуін амтамасыз ету ниетін растайтын жатты білдіреді.
Стратегиялы жоспарды жзеге асыру шін мемлекеттік орган операциялы жоспар зірлейді, ол ресурстарды, стратегиялы жоспарды масаттарына, міндеттеріне жне нтижелеріні крсеткіштеріне ол жеткізу жніндегі іс-шараларды жауапты орындаушылары жне жзеге асыру мерзімдері бойынша байланыстырылан мемлекеттік органны аымдаы аржы жылындаы наты іс-имылдарын амтитын жат болып табылады.
Республикалы бюджетті мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган – Экономика жне бюджеттік жоспарлау министрлігі зірлейді.
Бюджеттік тсімдерді болжауды леуметтік-экономикалы дамуды жне бюджеттік параметрлерді болжамын ескере отырып, мемлекеттік жоспарлау жніндегі укілетті орган жзеге асырады.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді тиісінше мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы жне жергілікті укілетті органдар жыл сайын жоспарлы кезеге зірлейді.
Республикалы бюджет жобасын зірлеуді кезедері, мерзімдегі жне іс-шаралары белгіленген.
Республикалы бюджет жобасын зірлеу дерісі мынадай кезедерді:
1) азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы дамуы мен бюджеттік параметрлері болжамыны жобасын зірлеу жне оны азастан Республикасы кіметіні малдауын;
2) орталы мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарларыны жобаларын, бюджеттік тінімдерді зірлеу жне оларды Республикалы бюджет комиссиясында арауды;
3) республикалы бюджет туралы за жобасын зірлеуді амтиды. Мемлекеттік жне республикалы бюджеттерді, азастан Республикасы лтты орыны, азастан Республикасыны шоырландырылан бюджетіні болжамдары, республикалы бюджеттік бадарламалар кімшілері бойынша шыыстарды болжамды клемдері жне мемлекеттік органдарды страте-гиялы жоспарларыны жобалары айындалатын, азастан Республикасыны кіметі малдаан республиканы леуметтік-экономикалы дамуыны жне бюджеттік параметрлеріні болжамы бюджетті жоспарлауды базалы негізі болады.
Республикалы бюджет жобасы азастан Республикасы заымен, жергілікті бюджет жобасы тиісті мслихаттарды шешімімен бекітіледі.
Республикалы бюджетті жобасын зірлеу тртібін азастан Республикасыны Президенті айындайды, жергілікті бюджеттерді жобаларын зірлеу тртібін кімет айындайды.
теусіз техникалы кмек трінде байлаулы гранттар алынан кезде ана, сондай-а тек азастан Республикасы ратификациялаан халыаралы келісімшартта кзделген жадайларда тауарларды (жмыстарды, ызмет-терді) ны трінде бюджеттік тсімдерді крсетуге жол беріледі. Бл ретте шыыстарда алынан тауарларды (жмыстарды, ызметтерді) нына те клемде бюджеттік бадарлама кзделуге тиіс.
Бюджет шыыстарын жоспалау шін бюджеттік бадарламаларды кімшілері аымдаы аржы жылыны 15 мамырына дейін мемлекеттік жоспарлау жніндегі укілетті органа стратегиялы жоспарларды жобаларын, ткен аржы жылындаы стратегиялы жоспарды іске асырылуы туралы есептерді, бюджеттік тінімдерді сынады.
Бюджет шыыстары базалы шыыстар жне жаа бастамалар шыыстары болып блінеді.
Траты сипаттаы шыыстар, крделі шыыстар, сонымен бірге бюджет-тен орта аржыландыру шарттарында басталан (жаласатын) бюджеттік инвестициялы жобаларды жне концессиялы жобаларды шыыстары базалы шыыстар болып табылады. Траты сипаттаы шыыстар деп мемлекеттік ызметтер тізіліміне сйкес мемлекеттік функциялар, кілеттіктер жне мемлекеттік ызметтер крсетумен, трансферттер тлеумен жне мемлекетті баса міндеттемелерімен байланысты шыыстарды айтады.
Жаа бастамалар шыыстарына: кейіннен жаа бюджеттік бадарламалар бойынша аржыландырылатын стратегиялы жне бадарламалы жаттара сйкес леуметтік-экономикалы дамуды жаа басым баыттарын іске асыруа, макроэкономикалы жне леуметтік крсеткіштерді згеруімен байланысты емес жне іс жзіндегі бюджеттік бадарламалар шеберінде бюджеттік аражаттарды жмсауды осымша баыттарын (атарылатын мемлекеттік функцияларды, кілеттіктерді жне мемлекеттік ызметтерді клемін кеейтуді) кздейтін базалы шыыстарды лайтуа баытталатын шыыстар жатады.
Бюджеттік бадарламаларды кімшісі шыыстарды клемдерін негіздеу шін кезекті жоспарлы кезеге жаттарды жиынтыы болып табылатын бюджеттік тінімдер жасайды.
Кезекті аржы жылына арналан республикалы бюджетті бекітілетін тапшылыыны (профицитіні) млшері ішкі жалпы німге ашалай тлалауда жне пайызбен крсетіледі.
Мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган республикалы бюджет туралы заны жобасын азастан Республикасы кіметіні арауына аымдаы аржы жылыны 15 тамызынан кешіктірмей сынады.
Мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган стратегиялы жоспарлауды жобаларын бюджеттік бадарламар кімшілеріні бюджеттік тінімдерін стратегиялы жне бадарламалы жаттара, леуметтік-экономикалы даму бюджеттік параметрлер болжамына, азастан Республикасыны бюджет жне басадай занамасына, олданыстаы натуралды нормалара жне мемлекеттік ызметтерді стандарттарына оларды сйкестігі трысынан арайды.
Бюджеттік бадарламалар кімшілері мен мемлекеттік жоспарлау жніндегі укілетті орган арасындаы келіспеушіліктер бюджеттік комиссияда аралады.
Бюджеттік комиссия бюджеттік бадарламалар кімшілеріні бюджеттік бадарламаларын стратегиялы жоспарларды жобаларымен, мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы немесе жергілікті укілетті органдарды орытындыларымен зара байланыста арайды жне олар бойынша зірлейді.
Мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган Республикалы бюджеттік комиссия абылдаан шешімдерді негізінде республикалы бюджет жобасыны тпкілікті нсасы негізінде республикалы бюджет туралы заны жобасын жасайды жне оны кіметті арауына аымдаы аржы жылыны 15 тамызынан кешіктірмей сынады.
Республикалы бюджет туралы за жобасыны мтінінде:
кірістерді, трансферт тсімдеріні, шыындарды, таза бюджеттік кредиттеуді, аржылы активтермен операциялар бойынша сальдоны, тапшылыты (профицитті), тапшылыты аржыландыруды (профицитті пайдалануды) клемі;
жалаыны, зейнетаыны е тменгі млшері, айлы есептік крсет-кішті, е тменгі кнкріс дегейіні жне мемлекеттік базалы зейнетаы тлеміні млшері;
жергілікті бюджеттерден республикалы бюджетке бюджеттік алынымны клемі;
республикалы бюджеттен жергілікті бюджеттерге берілетін бюджеттік субвенциялар клемі;
кімет резервіні млшері;
азастан Республикасы лтты орынан кепілдік берілген трансферт клемі;
мемлекет кепілгерлігін беру лимиті;
азастан Республикасы кіметіні концессиялы міндеттемелеріні лимиті;
азастан Республикасыны мемлекеттік кепілдіктер беру лимиті;
кіметтік борыш лимиті жне баса да аидалар амтылуа тиіс.
Республикалы бюджет туралы заны жобасын кімет аымдаы аржы жылыны 1 ыркйегінен кешіктірмей азастан Республикасыны Парламентіне енгізеді.
Республикалы бюджет жобасыны тпкілікті нсасын арау жне айындау аымдаы аржы жылыны 1 тамызынан кешіктірілмей аяталады.
Республикалы бюджет уелі Мжілісте, ал сонан кейін Сенатта з кезегімен арау арылы аымдаы аржы жылыны 1 желтосанынан кешіктірілмей палаталарды блек отырысында бекітіледі.
Егер Парламент аымдаы жылды 1 желтосанына дейін республикалы бюджет туралы зады абылдамаса Президент кезекті аржы жылыны бірінші тосанына арналан республикалы аржы жоспары туралы жарлы шыаруа ылы, ол республикалы бюджет туралы зады Парламент бекіткенге дейін олданылады. Бл республикалы аржы жоспары кезекті аржы жылына арналан республикалы бюджет болжамыны трттен бір блігі клемінде аымдаы жылды 25 желтосанынан кешіктірілмей бекітіледі. Кезекті аржы жылыны бірінші тосанына арналан республикалы аржы жоспары бекітілген жадайда, осы аржы жылына арналан республикалы бюджет сол жылы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс. Бл ретте осы аржы жылына арналан республикалы бюджет сол жылды бірінші тосанына арналан республикалы аржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Республикалы бюджет туралы за осымшаларымен бірге, Президентті алдаы аржы жылыны бірінші тосанына арналан республикалы аржы жоспары туралы Жарлыы осымшаларымен бірге баралы апарат ралдарында жарияланады.
азастан Республикасы Президентіні азастан Республикасыны аумаында ттенше немесе соыс жадайын енгізу немесе оны кшін толы немесе ішінара жою туралы жарлытары ттенше мемлекеттік бюджетті зірлеу, енгізу немесе оны олданысын тотату шін негіз болып табылады. азастан Республикасыны бірнеше іріні аумаында бір мезгілде ттенше жадайды енгізу ттенше жадайды салдары республиканы лтты мддесі мен экономикалы ауіпсіздігіне наты атер тндіруі ммкін жадайда ана ттенше мемлекеттік бюджетті енгізу шін негіз болып табылуы ммкін.
Ттенше мемлекеттік бюджетті азастан Республикасы занамасында
белгіленген тртіппен мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган зірлейді жне ол азастан Республикасы Президентіні жарлыымен бекітіледі.
Бюджетке тсімдерді тсуін, бюджеттік бадарламаларды (кіші бадар-ламаларды) іске асырылуын амтамасыз ету, бюджет тапшылыын аржыландыру (профицитті пайдалану) жніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджетті атарылуы болып табылады.
азастан Республикасы кіметіні республикалы бюджет туралы зады іске асыру туралы аулысы жоспарланып отыран жыл алдындаы жылды 20 желтосанына дейін абылданады жне аулы бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне, бюджеттік жоспарлау жніндегі укілетті органа республикалы бюджетті уаытылы атарылуын амтамасыз ету жніндегі тапсырмаларды кздейді.
Республикалы бюджетті атарылуын кімет, жергілікті бюджеттерді атарылуын жергілікті атарушы органдар амтамасыз етеді. Бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган бюджеттерді атарылуы саласында мемлекеттік саясатты алыптастыруды жне іске асырылуын жзеге асырады, зіні зыры шектерінде Республикалы жне жергілікті бюджеттерді атарылу мселелері бойынша нормативтік ыты актілерді зірлеп, бекітеді, Республикалы жергілікті бюджеттерді атарылуы, бухгалтерлік жне бюджеттік есеп, аржылы жне бюджеттік есептеме саласында діснамалы басшылыты жзеге асырады.
Бюджетті атарылуы аымдаы аржы жылыны 1 атарында басталып, 31 желтосанында аяталады.
Бюджетті атарылуы кассалы негізде жзеге асырылады.
Бюджетті атарылуы республикалы бюджет туралы замен немесе жергілікті бюджет туралы мслихатты шешімімен бекітілген тиісті аржы жылына арналан бюджеттік аражаттар клеміні шектерінде жзеге асырылады.
Бюджетті атарылуын йымдастыру жне бюджеттерді атарылуы бойынша бюджеттік бадарламалар кімшілеріні ызметін йлестіру бюджетті атарылуы жніндегі тиісті укілетті органа жктеледі.
Бюджетті атарылу рсімдерін жне олара кассалы ызмет крсетуді азастан Республикасыны кіметі айындайды.
Аударым операцияларын орталытандырып жзеге асыру жне оларды есебін жргізу шін лтты банкте лтты валютамен бірыай азынашылы шот ашылады. Ол олма-ол ашаны баылау шоттарындаы аражаттарды алдытарын кіріктіреді.
Бюджетті атарылуы кезінде мемлекеттік жоспарлау жніндегі укілетті орган аржыландыруды жылды жоспарын – бюджет шыыстарыны экономикалы сыныптамасы бойынша бюджеттік бадарламаларды (кіші бадарламаларды) жылды тсімдер клемімен тедестірілген аржыланды-руды жылды клемдерін айындайтын жатты жасап, бекітеді. аржылан-дыруды жылды жоспары да бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне баытталады.
Бюджеттік тсімдер бойынша атарылуы бюджетті атару жніндегі орталы жне жергілікті укілетті органны азастан Республикасы занамасына сйкес бюджетке тсетін тсімдерді толы жне уатылы есепке алынуын амтамасыз ету жніндегі іс-шаралар кешенін жргізуі болып табылады.
Бюджетті тсімдер бойынша атарылуы: тсімдерді бірыай азынашылы шота есепке жатызуды; тсімдерді республикалы, жергілікті бюджеттер жне лтты ор арасында блуді; бюджеттен арты (ате) тленген тсімдер сомасын айтаруды не оларды берешекті теу есебіне есепке жатызуды кіріктіреді.
Бюджетке тсетін тсімдер ашалай нысанда жзеге асырылады жне бюджетке тсетін тсімдерді сыныптамасына сйкес кімет белгілеген тртіппен толы клемде бірыай азынашылы шота есепке жазылады.
Бюджетке шетелдік валютамен тсетін, лтты банк шетелдік валютамен бюджетті атару жніндегі орталы укілетті органны шотына есепке жазылан тсімдер айта айырбасталуа жне бірыай азынашылы шота есепке жазылуа тиіс.
Тсімдерді республикалы, жергілікті бюджеттер жне лтты ор арасында блуді бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган рбір жмыс кні Бюджеттік кодекске сйкес жзеге асырады.
Бюджетті шыыстар бойынша атарылуы бюджеттік бадарламалар кімшілеріні жне олара ведомстволы баынышты мемлекеттік мекемелерді здеріне арналан бюджеттік аражаттарды Бюджеттік кодексті талаптарына, тиісті нормативтік ыты актілерді аидаларына сйкес жне мемлекеттік органдар ызметіні алдын-ала белгіленген крсеткіштерге ол жеткізу масаттарында здеріні пайдалануы болып табылады.
Бюджетті шыыстары бойынша атаруылуы мемлекеттік мекемелерді келісімшарт нысанында жасасылан тіркелген азаматты-ыты ммілелерге жне баса міндеттемелерге сйкес тлемдер мен аударымдарды жзеге асыру нтижесінде бірыай азынашылы шоттан аражаттарды есептен шыаруды кіріктіреді.
Бюджетті атару кезінде мемлекеттік мекемелер бюджеттік аражаттарды бірыай бюджеттік сыныптамаа жасасылан азаматты-ыты ммілелерге, олара сай бюджеттік аражаттар блінген нормативтік ыты актілерге сйкес пайдалануа міндетті.
Мемлекеттік мекемелер тиісті аржы жылына арналан міндеттемелер бойынша аржыландыруды дара жоспарларында бекітілген сомалара сйкес берілген сомалар, рсаттар шегінде ана міндеттемелер абылдайды.
Мемлекеттік мекемелерді міндеттемелері бойынша тлемдер мен аударымдарды жзеге асыру алдын ала аы тлеу нысанындаы тлемдерді оспаанда, тлемдерді растайтын жаттарды негізінде орындалады. Бюджеттен тленетін тлем сомасы мемлекеттік мекемелер міндеттемелеріні сомасынан аспауа тиіс.
Бюджеттен тленетін тлемдер тиісті бюджеттегі олма-ол ашаны баылау шотындаы бюджеттік аражаттарды алдыы шегінде жзеге асырылады.
Тлемдерді уаытылы жне толы тленуін амтамасыз ету шін бюджеттік жоспарлау жніндегі укілетті орган республикалы жне жерілікті бюджеттерге тсетін тсімдерді бюджеттік аражаттарды бос алдытарын жне аымдаы аржы жылыны тиісті кезеіне арналан бюджеттік бадарламалар (кіші бадарламалар) дегейіндегі тлемдер бойынша аржыландыру жоспарларына сйкес жргізілетін тлемдерді есепке ала отырып, бюджет аражатыны (олма-ол ашаны) ктілетін клемін айындайды.
Тлемдерді бюджетке тсетін тсімдерді мерзімдеріне сйкес тлемдерді уатылы тленуін амтамасыз ету жніндегі іс-шаралар кешені бюджеттік ашаны басару деп аталады. Оны басаруды бюджетті атару жніндегі укілетті орган жзеге асырады. Ол тсімдер мен тлемдер бойынша аржыландыруды жиынты жоспарында кзделген клемде тлемдерді олма-ол ашамен амтамасыз ету шін ажетті шараларды абылдайды.
Бюджетті орындалу барысында бюджеттерді натылау – тиісті аржы жылы ішінде республикалы бюджет туралы заа немесе жергілікті бюджет туралы мслихаттарды шешіміне згерістер мене толытырулар енгізу арылы бюджеттік крсеткіштерді згертілуі ммкін.
азастан Республикасыны саяси, экономикалы, экологиялы жне леуметтік тратылыына ауіп тндіретін ахуалды жою ажет болан, республикалы жне жергілікті бюджеттер кірістерін ысартуды немесе шыыстарын лайтуды кздейтін азастан Республикасыны занамалы актілері абылданан немесе згертілген жне бюджеттерді атару барысында тсімдері аымдаы аржы жылы оларды бекітілген жылды клемінен он пайыздан астам сомаа кеміген, жоары бюджеттен осымша блінген жне блінген нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттерді клемдері згерген жадайларда міндетті трде бюджеттерді натылау жргізіледі.
Республикалы бюджетті натылау азастан Республикасы занамалы актілеріне сйкес кіметті жне (немесе) Парламент депуттаттарыны сыныстары негізінде жзеге асырылады. Республикалы бюджетті натылау жніндегі сыныстарды Республикалы бюджеттік комисия арайды. Республикалы бюджетті натылау кезінде Бюджеттік кодексте белгіленген республикалы бюджетті зірлеу мен бекіту кезіндегі талаптар саталады.
Бюджеттерді атару кезінде бекітілген тсімдер бюджеттерге толы тспеуі салдарынан бекітілген бюджеттік бадарламаларды толы клемде аржыландыру ммкін болмаан жадайларда секвестр – бюджеттік аражаттарды шыыстарын белгілі бір шектерде ысартуды кздейтін арнайы тетік енгізіледі.
Тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы зада немесе жергілікті бюджет туралы мслихатты шешімінде секвестрлеуге жатпайтын республикалы жне жергілікті бюджеттік бадарламаларды тізбесі белгіленеді.
Бюджеттік бадарламаларды оларды бекітілген жылды клеміні он пайызынан кем сомаа секвестрлеу азастан Республикасы кіметіні немесе жергілікті атарушы органны шешімі бойынша, ал он пайыздан астам сомаа секвестрлеу заны немесе мслихат шешіміні негізінде жзеге асырылуы ммкін.
Алайда бюджеттік бадарламалар ысартылан кезде оларды басымдыы мен леуметтік баыттылыы ескеріледі.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді секвестрлеу кезінде бюджеттік аражаттар есебінен жасалан азаматты-ыты ммілелер бойынша туындаан атынастарды реттеу азастан Республикасыны азаматты задамасына сйкес жзеге асырылады.
Бюджетті тзету деп кезекті аржы жылына арналан міндеттемелер
бойынша аржыландыруды жиынты жоспарына кіметті, жергілікті атарушы органдарды аулылары жне зге нормативтік ыты актілер негізінде тсімдер мен тлемдер бойынша, згерістер мен толытырулар енгізу арылы бекітілген (натыланан) республикалы бюджет туралы зады іске асыру туралы бюджеттік крсеткіштерді згертуді айтады.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді тзету орталы мемлекеттік органдар жне жергілікті бюджеттен аржыландырылатын атарушы органдар мен олара ведомстволы баыныштаы мемлекеттік мекемелер рылан, таратылан, айта йымдастырылан, функциялары згертілген жадайларда, бюджетте бюджеттік бадарламаларды белгілі бір кімшісіні бюджеттік бадарламалары рамында бекітілген бюджеттік бадарлама аражаты бюджеттік бадарламаларды трлі кімшілері арасында блінген жадайларда жзеге асырылады. Бл ретте тзету аталан жадайлара байланысты тиісті бюджеттік бадарламаларды республикалы бюджет туралы замен жне мслихатты жергілікті бюджет туралы шешімінде бекітілген (натыланан) осы бюджеттік бадарламаларды жалпы сомасы шегінде біріктіруді, блуді, беруді білдіреді.
Міндеттемелерді уатылы абылданбау, бюджеттік бадарламалар бойынша тлемдерді уатылы жргізілмеу себептерін анытау, бюджеттік тсімдер мен шыыстарды атарылу болжамдарын жасау масатында жзеге асырылатын бюджетті атарылу крсеткіштерін, сондай-а бюджеттік бадарламалар кімшілеріні стратегиялы жоспарларында айындалан нтижені крсеткіштері бойынша деректерді траты жне жйелі жинау, баылап отыру жне талдау масаттарында бюджеттік мониторинг жргізіледі.
Бюджеттік мониторингті бюджеттік бадарламалар кімшілері, бюджетті атару жніндегі орталы жне жергілікті укілетті органдар жзеге асырады.
Бюджеттік мониторинг бюджетті атару жніндегі орталы жне жергілікті укілетті органдарды бюджеттік есептемесі бюджеттік бадарламалар кімшілері сынатын апарат негізінде жзеге асырылады.
Республикалы жне жергілікті бюджеттік бадарламалар кімшілері бюджетті атару жніндегі орталы жне жергілікті укілетті органдара бюджеттік бадарламаларды іске асырылу мониторингіні нтижелері туралы есептер береді.
ткен аржы жылындаы Республикалы бюджетті атарылуы туралы жылды есепті бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган есепті айдан кейінгі жылды 1 суірінен кешіктірмей кіметке, мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті органа жне мемлекеттік аржылы баылау органдарына сынады.
Республикалы бюджетті атарылуы туралы жылды есеп бекітілген, натыланан тзетілген республикалы бюджетті, тіркелген міндеттемелерді, зге нормативтік ыты актілер негізінде тсімдер мен тлемдер бойынша аржыландыруды жиынты жоспарына тленбеген міндеттемелерді жне республикалы бюджетті бюджеттік бадарлама (ішкі бадарлама) бойынша тленген міндеттемелерін крсетеді.
Есепті аржы жылындаы республикалы бюджетті атарылуы туралы жылды есепті осымшаларымен бірге азастан Республикасыны кіметі жыл сайын аымдаы жылды 1 мамырынан кешіктірмей азастан Республикасыны Парламентіне жне Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіне сынады.
Парламент республикалы бюджетті атарылуы туралы кіметті жылды есебін, Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіні республикалы бюджетті атарылуы туралы есебін аланнан кейін з кезегімен, арау арылы алдымен – Мжілісте, содан кейін Сенатта талылайды. Есепті аржы жылындаы республикалы бюджетті атарылуы туралы жылды есептері Парламентті Мжілісі мен Сенатында талылааннан кейін Парламент Палаталарыны бірлескен отырысында бекітіледі.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді атарылуына, оларды атарылуы бойынша есепке алу мен есептеме жргізуге, оларды атарылуын баылауа республикалы дегейде Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті, жергілікті дегейде мслихаттарды тексеру комиссиялары жзеге асырады.
Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті бюджеттік атынастарды реттеу саласында республикалы бюджетті атарылуына сырты баылауды жргізу тртібін белгілейді, ішкі баылау жніндегі орталы укілетті органмен бірлесіп мемлекеттік аржылы баылауды стандарттарын зірлейді, сондай-а оларды бекітеді жне оларды саталуына, республикалы бюджетті жне ттенше мемлекеттік бюджетті атарылуына, баылау іс-шараларыны орытындылары бойынша абылданан шешімерді орындалуына баылауды жне азастан Республикасыны задарына сйкес зге кілеттіктерді жзеге асырады.