Мемлекеттік борышты басару

Мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­ты­ бас­а­ру – мемлекетті зі жне оны кепілдігімен алынан борыша ызмет крсету, оны жоспарлы теу, жаа арыздарды тарту мен жзеге асыруды шарттарын жасау жніндегі мемлекет шараларыны бкіл спектрі; мемлекетті оан укілетті органдары арылы тымды жне тиімді арыз алуды амтамасыз ету жне мемлекеттік кредитке ызмет крсетуді нын отайландыру жніндегі ызметі. Мемлекеттік борышты басару келешекте макроэкономикалы иыншылытардан жне тлем балансыны проблемаларынан аман болу масатында жзеге асырылады. Бл ретте – борышты есепке алу, талдау жне алыптастыру, згерту жне оан ызмет крсету дерістерін адаалап, баылап отыру жніндегі укілетті органдарды ызметі ретіндегі мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­­ мо­ни­то­рин­гі­­ жргізіледі.

Мемлекеттік борышты басаруды натылы дерісі:

1) алдаы жоспарлы кезеге арналан мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген арыз алу мен борышты, мемлекет кепілгерлігі бойынша борышты жай-кйі мен болжамын онда оан сйкес кіметтік борышты жне жергілікті атарушы органдарды борышын теу жне ызмет крсету клемдері, мемлекеттік кепілдіктер мен мемлекет кепілгерлігін сынуды лимиттері белгіленетін крсеткіштерді айындай отырып жыл сайыны баалауды кіріктіреді. Алдаы жоспарлы кезеге арналан мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген арыз алу мен борышты, мемлекет кепілгерлігі бойынша борышты жай-кйі мен болжамын жыл сайыны баалауды дайындауды мемлекеттік жоспарлауды жніндегі орталы укілетті орган азастан Республикасыны лтты банкімен бірлесіп, бюджетті атару жніндегі орталы укілетті органны атысуымен жинаталан мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген борышты, мемлекет кепілгер- лігі бойынша борышты клемдері мен рылымыны негізінде жзеге асырады;

2) мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті органны азастан Республикасыны кіметі бекіткен республикалы бюджет туралы зада бекітілетін тртіппен кіметтік борыш лимитін жне жергілікті атарушы органны борышын, мемле- кеттік кепілдіктер жне мемлекет кепілгерлігін беру лимиттерін айындауын;

3) бюджетті атару жніндегі орталы укілетті органны тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджетте бекітілетін азастан Республикасы кіметіні арыз алу клемдерін, нысандары мен шарттарын, кіметтік борышты теу мен ызмет крсету клемдерін айындауын;

4) бюджетті атару жніндегі орталы укілетті органны мемлекеттік арыздарды жне мемлекетті оны кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша міндеттемелерді орындауа байла- нысты талаптарды тіркеуін, мемлекеттік арыздар мен мемлекеттік борышты, мемлекет кепілдік берген борышты жне мемлекет кепілгерлігі бойынша борышты алу, пайдалану, теу жне ызмет крсету мониторингін, сондай-а оны кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша міндеттемелерді орындауа байланысты туындаан мемлекет талаптарын жзеге асыруын;

5) борыш рылымын отайландыру жніндегі, соны ішінде борышты мерзімінен брын теу,йымдастырылан баалы ааздар рыногында мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздарды эми- тентті сатып алуы мен сатуы, мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген борышты, мемлекетті кепілгерлігі бойынша борышты айта рылымдау, борышты айта аржыландыру, мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген арыз алу мен борыш, мемлекетке пілгерлігі борыш жне мемлекетті алдындаы борыш туекелдерін басару жніндегі іс-шаралар дайындап, іске асыруын;

6) мемлекеттік борышты, мемлекет кепілдік берген борыш- ты, мемлекет кепілгерліктері бойынша борышты жне мемлекет алдындаы борышты туекелдерін басару зіне бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган рсімдер мен операцияларды регламенттеу, белгіленген лимиттер мен талаптарды сатау, ралдар мен рыноктарды ртараптандыру, р трлі туынды аржылы ралдарды (туекелдерді басару масаттары шін рынокта пайдаланылатын опциондар, своптар, форвардты, фьючерлік жне баса ммілелер) олдану дістерін пайдаланып, оларды анытауды, сйкестендіруді, баалау мен барынша азайтуды, сондай-а шінші тлаларды алдындаы борышты міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен жне кепілгерліктермен амтамасыз етілген заи тлаларды борышын басаруда уатылы ден ою мен ажетті шаралар абылдауды кіріктіреді.

Мемлекеттік борышты, мемлекет кепілдік берген борышты, мемлекет кепілгерліктері бойынша борышты жне мемлекет алдындаы борышты туекелдерін басару кімет айындаан тртіппен жзеге асырылады.

азастан Республикасыны Бюджеттік кодексімен тиісті мемлекеттік рылымдар шін а­рыз­ алу­ды­ шек­те­лім­де­рі белгіленген. Бл шектелімдер тиісінше республикалы бюджетте, жергілікті бюджетте жоспарланатын, алынан жне телмеген арыздарды тіркелген сомалары болып табылады, бл сомалар берілген кнге (аржылы жылды аяына) тиісті рылымны наты борышынан аспауы тиіс.

азастан Республикасы кіметіні мемлекеттік арыз алуы республикалы бюджет туралы замен белгіленген кіметтік борыш лимитімен жне кіметтік арыза ызмет крсетуге баыт- талатын бюджеттік аражаттар клемімен шектеледі.

Облысты жергілікті атарушы органыны, республикалы маызы бар аланы, астананы мемлекеттік арыз алуы тиісті жергілікті атарушы органны белгіленген борыш лимитімен жне тиісті жергілікті атарушы органны борышын теуге жне оан ызмет крсетуге баытталатын жергілікті бюджет аражаттарыны клемімен шектеледі.

азастан Республикасы кіметіні борышын теуді жне оан ызмет крсетуді, ол шыаран мемлекеттік баалы ааздарды йымдастырылан баалы ааздар рыногында сатып алуды бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган республикалы бюджет туралы зада кзделген бюджеттік аражаттар есебінен лтты банк арылы кімет белгілеген тртіппен жзе- ге асырылады.

Тиісті аржы жылына жергілікті атарушы орган борышыны лимитін кімет белгілейді. Жергілікті атарушы органны борышын теуге жне ызмет крсетуге арналан шыыстарды клемі тиісті аржы жылына арналан жергілікті бюджет кірістеріні он пайызына те млшерден аспауа тиіс.

Замен мемлекеттік кепілдіктерді беруді лимиті – тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджеттіі рамында бекітілетін тіркелген сомасы белгіленеді, бл соманы шегінде азастан Республикасыны мемлекеттік кепілдігі – кіметті кредитор алдында азастан Республикасыны арыз алушы-резиденттеріні одан тиісті соманы белгіленген мерзімде тлемеген жадайда берешекті толы немесе ішінара теу міндеттемесі.

2009-2011 жылдара арналан республикалы бюджет туралы зада 2009 жыла арналан республикалы бюджете кіметтік борыш лимиті 1577 млрд миллиард теге млшерінде, ал азастан Республикасыны мемлекеттік кепілдіктерін беру лимиті 30 миллиард теге млшерінде белгіленген. Мемлекет кепілдендірген арыздарды теу жне олара ызмет крсету шін 1550,5 миллиарда жуы теге кзделіп, мемлекетті кепілдемелер беру лимиті 70 миллиард теге клемінде белгіленген.

Жергілікті атарушы органдарды борышын теу жне оан ызмет крсетуді олар жергілікті бюджеттерде арастырылан аражаттар есебінен кімет анытаан тртіппен жзеге асырады.

Мемлекеттік борышты басаруды лемдік практикасы сонымен бірге мынадай дістерді арастырады: айта аржыландыру, жаырту, мерзімді зарту, сйкестендіру, кемімелі арасалма бойынша облигацияларды айырбастау, арызды теуді мерзімін зарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.

айта ­ар­жы­лан­ды­ру ­мемлекеттік берешекті жаа арыз шыару есебінен теуді білдіреді. Бл ретте, брын шыарылан арыздарды орнына бірдей нды арасалмапен баамды айырмашылыты есепке алмай жаа арызды облигациялары беріледі.

Жа­ыр­ту деп брын шыарылан арыздарды шарттарын табыстылыы бойынша аз жаынан да, кп жаынан да згертуді айтады. Бірінші жадайда кімет борыш бойынша елеулі шыыстар кезінде, екіншісінде инфляцияны болуы кезінде немесе арызды облигацияларды сатып алудаы халыты мдделігін кшейту масатымен істейді.

Мер­зім­ді­ зар­ту мерзімі бойынша арызды бастапы шарттарын оларды зарту немесе ысартумен байланысты згерту болып табылады. Сй­кес­тен­ді­ру бірнеше арыздарды бір арыза біріктіруді білдіреді, бл мемлекеттік борышты басаруды оайлатады.

Об­ли­га­циялар­ды­ ке­мі­ме­лі­ ара­сал­ма ­бой­ын­ша­ айыр­бас­тау лтты аша бірлігіні дефляциясы жадайында жне мемлекетке арыздар бойынша тым ымбат ашамен есептесу тиімсіз кезде жргізіледі.

а­рыз­дар­ды­ теу­ді­ мер­зі­мін­ зар­ту мемлекетті едуір берешегі кезінде, сондай-а олармен байланысты болатын аржылы иыншылытар кезінде олданылады, кімет арыздарды теуді жне олар бойынша тлемаыны мерзімдерін кейінге алдыра тру туралы млімдейді.

Мем­ле­кет­тік­ бо­рыш­ты­ т­леуден­ бас­тар­ту (кшін жою) елде саяси режім ауысымы жне жаа кіметті брыны міндеттемелерді оларды засыздыы себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет банкрот- тыыны салдарынан болуы ммкін.

Мемлекеттік борышты басаруды аталан дістері р трлі йлесімде бір мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді зарту жне сйкестендіру немесе айырбастау жне сйкестендіру жне т.с.с. олданылуы ммкін.

аржыны сауытыру, соны ішінде мемлекеттік борышты су арынын тмендету жніндегі шараларды ішінде мемлекеттік меншікті бір блігін ткізуге болады, яни жекеше сектора сату жолымен активтерді бір блігінен бас тарту; бл тиімділігі аз меншікті олдау жніндегі мемлекет ктеретін ауыртпалыты азайтады.

лтты экономиканы дамыту шикізат салаларына шетел кредиттерін, инвестицияларын салмайынша, экспорт жне импорт алмастырушы салалара, аграрлы сектор мен ттыну тауарларыны ндірісіне озат технологияларды тартпайынша ммкін емес. Біра шетел капиталы мен валюталы ресурстарды тарту оларды жоары тиімділікпен пайдалануа, лайыты арызды ара- жаттарды айтарымына длелді тсілдемені ажет етеді: негізгі борышты сомасы мен пайыздарын тлеу бл жадайда наты німні бір блігін баса елдерді арамаына беруді ажет етеді. Елеулі сырты борышты кбеюі лтты валюта баамыны, экспорт пен импортты арасалмаыны згеруімен, отанды экономиканы дамуындаы иыншылытармен байланысты за мерзімді теріс экономикалы зардаптарды тудыруы ммкін.