Й шаруашылытарыны аржылы ресурстары жне бюджеті

й шаруашылыы мшелеріні ндірістік ызметі нтиже-сінде жасалынан й шаруашылытарыны аржылы ресурс-тары – бл отбасы арамаындаы жиынты аша. й шаруа-шылыыны ашалай орыны клемі шаруашылытаы ркім-ні кш салуына байланысты.

й шаруашылыыны аржылы ресурстары, деттегідей, нысаналы арналымы бар ошауланан ашалай орлар трінде болады. Екі негізгі ор жасалды:

ттыну оры, ол осы жымны – отбасыны жеке ажет-тіліктерін (таам німдерін, нерксіп ндірісіні тауарларын сатып алу, трлі аылы ызметтерді тлеу жне басалары) анааттандыруа арналан;

жинаашалар (кейінге алдырылан ажеттіліктерді) оры, ол келешекте ымбат тратын тауаларды сатып алу шін пайдалануа немесе пайда алуа арналан капитал ретінде.

аржылы ресурстарды ор нысаны й шаруашылыыны ажеттіліктерін ттас аланда шаруашылы жымыны ммкіндігімен йлесуіне, сонымен бірге отбасындаы ркімні ажеттіліктері алай анааттандырылып отыраны баылауа жадай жасайды.

й шаруашылытарыны аржылы ресурстарыны рамы мыналарды кіріктіреді:

1) меншікті аражаттар, яни отбасыны рбір мшесіні тапан жалаысы, осалы шаруашылытан алан табыс, коммерциялы ызметтен тскен пайда;

2) рынокта жмылдырылан, кредит йымдарынан алан кредиттік нысандаы аражаттар, дивиденттер, пайыздар;

3) айта блу ретінде тскен аражаттар – зейнетаылар, жрдемаылар, бюджеттерден жне бюджеттен тыс леуметтік орлардан алынан несиелер.

й шаруашылыыны аржысы республикалы, жергілікті бюджеттермен жне бюджеттен тыс леуметтік орлармен жне меншікті трлі нысандары ксіпорындарыны орталытан-дырылмаан аржылармен, сондай-а аржы рыногымен зара іс-рекет етеді. Оларды арасында здіксіз біржаты, екі - жне ш жаты аша аындары пайда болады. й шаруашылыы мен мемлекет арасында аша аындарыны траты озалысы жзеге асырылады. й шаруашылытарыны мшелері мемле-кеттік сектор шін жмыс кшін береді, мемлекетке з ндірісіні тауарлары мен ызметтерін сатады. Осысы шін отбасы ебекаы мен табыс алады. Бдан баса аржылы атынастар азынаа жне леуметтік бюджеттен тыс орлара салытар, алымдар, баждар жне аударымдар тлеген кезде пайда болады. Сонымен бірге й шаруашылытары кіметтен р трлі ашалай трансферттер, сондай-а натуралды нысанда оамды игіліктер мен ызметтер алады.

й шаруашылыында аша аындары мемлекеттік емес сектормен – ксіпорындармен, йымдармен, компаниялармен пайда болады. Олардан тауарлар, ызметтер ала отырып, й шаруашылытары ашалай нысанда олара алынан трлі игіліктерді нын айтарады. Заи тлалар сонымен атар бл жымны мшелерінде тиісті меншік болан жадайда й шару-ашылытарын кредиттік ресурстармен, сондай-а табыстармен, дивидендтермен, пайыздармен, жалгерлік аымен амтамасыз ете алады.

аржылы ресурстарды толы айналымыны нтижесінде й шаруашылытары азіргі жне келешектегі жеке ажет-тіліктерін анааттандыра алады.

азастан халыны аржылы ресурстарына жинатаушы зейнетаы орлары салымшыларыны зейнетаы орланымдары (олар 2009 жылды басында 1439,5 миллиард тегені ІЖ-нін 9,5% рады), халытын екінші дегей банктеріндегі салым ашалары (1500 миллиард теге немесе ІЖ-ні 9,9%), леуметтік сатандыруды мемлекеттік орында шоырлан-дырылан аражаттар – 137 миллиарда жуы теге жатады.

аржылы ресурстар й шаруашылыыны бюджетін алыптастырады. зіні материалды мазмны жаынан й шаруашылыыны бюджеті – бл й шаруашылыыны ашалай орын жасау мен пайдалану нысаны *. Ол й шаруашылыы мшелеріні жиынты табыстары мен оларды жеке ажет-тіліктерін амтамасыз ететін шыыстарын біріктіреді. Отбасы бюджетіні аражаттары ажеттіліктерді лаюымен байланыс-ты немі жетіспейді. Бюджеттік аражаттарды жетімсіздігі, сіресе бізді елде, негізгі жмыс орнында жмыс кшін сатудан жне ебектік келісімшарт бойынша ебекке аы алудан баса жеке осалы шаруашылы жргізуге, дара-ебектік жне ксіпкерлік ызметті жзеге асыруа, зіні жылжымайтын млігіні артытары мен за уаыт пайдаланатын заттарды жала беруге, баалы ааздарды сатып алуа жне сатуа жне т.б. мжбр етеді.

Бюджет шеберінде мынадай ошауланан ашалай орлар алыптасады:

дара, отбасыны жекелеген мшелеріне арналатын жне р трлі тауарлар сатып алуа, кіл ктеруге, оуа, медициналы ызмет алуа жне сол сиятылара пайдаланатын орлар;

орта пайдаланатын тауарларды (теледидар, тоазытыш жне т.б.) сатып алуа арналан бірлескен ор;

орланым мен амтамасыз ету орлары, болаша крделі шыыстара (й, птер, жер учаскесін, клік ралдарын сатып алуа, сондай-а коммерциялы ызмет шін бастапы капитал-ды алыптастыруа) пайдаланылады.

орлану орын жасаудаы ажеттілік тек кп аражатты ажет ететін за пайдаланылатын тауарларды сатып алу шін, демалыс жне ымбат медициналы ызмет шін ана емес, сонымен бірге артайанда лайыты мір сруді амтамасыз ету шін пайда болады.

й шаруашылыыны траты жне уаытша табысын ажыратады. Траты – бл адам міттеріне сйкес болашата саталынатын табыс. Траты экономикалы оамда табысты бл тріне, деттегідей, ебек ызметіне аы тлеуді жатызады. Уаытша табыс деп болашата жоалатын табысты айтады, мысалы, акционерлік оамны тотатылуына байланысты баалы ааздардан тскен табыс. азастанда елді жалпы экономикалы жадайы трасыздау болып транда й шаруашылыыны бкіл табысы уаытша, иын болжанатын табыс болып келеді.

Отбасы бюджетіні кірісін й шаруашылытарыны ттыну клемі анытайды. Млшері жылдан жыла айталанатын траты табыс оларды ттыну шыыстарында айтарлытай ауыту тудырмайды. Бл кезде уаытша табыс елді жалпы тлем абілеті бар сранымына айтарлытай ыпал етуі ммкін. Уаытты жеке кезеінде оны суі тауарлар мен ызметтерді осымша талаптарын жасап, рыноктаы жадаятты крделендіреді.

Мемлекет й шаруашылыы бюджетіні клеміне айтарлы-тай ыпал жасайды, йткені рынокты экономикада ол тгелдей материалды жне ашалай аражаттарды жалпы толы айналымына біріктірілген. Бл ыпал:

1) салы жйесі арылы й шаруашылытары салытар, алымдар, баждар тлейді жне баса міндетті аударымдар жасайды;

2) мемлекеттік сектордаы жмыскерлерді ебегіне аы тлеу арылы;

3) берілетін трлі оамды игіліктер мен ызметтер арылы;

4) мемлекеттік баа белгіленімі арылы жзеге асырылады.

й шаруашылытарыны бюджеттері трпаттары бойынша – алыптасу аидаттарына, бюджет моделіне арай ажыраты-лады. Модель отбасында, сіресе ерлі-зайыптылар арасында андай аржылы жне жеке атынастар алыптасуына арай айындалады. Осы критерийлерге сйкес отбасы бюджеттеріні ш трпаты бліп крсетіледі: бірлескен, бірлескен-блектелген (пайлы) жне блектелген.

Бірлескен бюджет кезінде отбасы мшелеріні тапан барлы аражаттары бірге осылады жне алынан аражат-тарды блу мен пайдалану мселелері бірлесіп шешіледі.

Бюджетті бірлескен-блектелген трпатын шамамен тепе-те табыстары бар отбасыны мшелері алыптастырады. аражаттарды пайдалану кезінде алдымен орта ажеттіліктерге (тама, коммуналды тлемдер, баса шыыстар) арналан сома есептеп шыарылады, ал алан сома отбасы мшелеріні арасында тебе-те, не орта бюджетке рбір мшесіні лесіне сйкес блінеді; жеке адамда алан лес оны з білгенінше жмсалады.

Блектелген бюджет рбір мшесіні жоары табысы бар жне зін-зі амтамасыз ететін отбасылары шін абылданан. Бл трпатта жекелеген бірлескен ажеттіліктерге аша блінуі ммкін жне оны тепе-те бледі. Бл трпаттаы о нрсе й шаруашылыы мшелеріні аржылы туелсіздігі жне баса-ларды алдыда есеп бермей шыыстарды жоспарлауы болып табылады.

____________________________

* Финансы. Учебник для вузов/ По.ред. Г.Б. Поляка. –2-е изд. –М.: – ДАНА,2004