Макроэкономикалы тепе-тедік жне аржы

Сан алуан жанама, сондай-а тура нысандар мен дістерді олдана отырып, леуметтік-экономикалы дерістерге ыпал жасау оларды аржылы трлерін кіріктіреді. Блайша ыпал етуді масаты – лтты шаруашылыты эволюциясын амтамасыз ету, бл леуметтік-экономикалы жйені жмыс істеуіні белгілі бір уаыт кезедерінде леуметтік сфераны дйекті блжытпай дамыту.

Экономиканы реттеу дерістерінде жалпы макроэкономикалы тепе-тедікке жету тек теориялы сызбаларда ммкін болатынын есте стаан жн.

Макроэкономикалы тепе-тедікті жай-кйі мынадай аса маызды экономикалы параметрлерді теестіруді йарады: сраным мен сыным; тауар жне аша массасы; жинааша мен инвестициялар; инфляция жне жмыссызды; ебек німділігі жне оан аы тлеу; аржылы ресурстар жне оамны леуметтік-экономикалы ажеттіліктері; мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстары; бюджет тапшылыыны млшері жне оны жабуды кздері; тлем балансыны активі мен пассиві. Аталан ара атынастарды тіпті біреуі бойынша ана тепе-тедікке жету бір мезгілде біреуінде немесе бірнеше басаларында йлесімсіздікті тудыратыны аны.

Бдан баса, макроэкономикалы дегейге мдделерді, ажеттіліктерді жне оларды артында тран ірі экономикалы объектілерді: секторларды, лтты шаруашылы салаларыны, ірлерді, шаруашылы кешендерді ммкін болатын ресурстарыны йлесімсіздігі шыады. Егер бан реттеуді жоарыда аталан параметрлері мен объектілеріне осылатын ажеттіліктер мен ресурстарды компоненттерін біріктіретін шаруашылы жргізуді кейінгі (келесі) дегейлерінде ажеттіліктер мен ресурстарды теестіруді ажеттігін осса,онда толы макроэкономикалы тепе-тедікке жету елестетпелі міндет болып алатынымен келісуге тура келеді. Наыз экономикалы ызметке (кез келген экономикалы жйеге сияты) осы мезетте оамда іс-рекет ететін арама-арсылы кштер мен рдістерді, шаруашылыты мінез-ылыты топтауырындарын (стреотиптерін), р трлі баыттаы мдделерді бейнелеп крсететін «тепе-тесіздікті алыпты жай-кйі» тн асиет. Мндай жарым-жартылай жай-кйлерді кбіні жиынтыы барлы экономикалы параметрлерді белгілі бір тегерімділігін анааттандырады. Сондытан да экономикалы жйені жарым-жартылай тепе-тедігіні бір жай-кйінен экономикалы параметрлерді кп саныны тегерімділігін жасартуа жауап беретін жне оамны ресурстарын нерлым тиімді пайдалануды амтамасыз ететін баса тепе-тедігіне эволюциясы кезінде ыпал етуді нысандары мен дістерін дркін-дркін згертіп отыру йарылады.

Батысты аржы теориясында мемлекет аржыларыны лтты нім млшерімен лшенетін ндіріске серін тсіндіру шін «мультипликатор»* ымы пайдаланылады.

Мультипликаторды тжырымдамасы жалпы лтты німні (Ж) ауымын екі діспен анытаудан барып шыады:

1) шыыстар бойынша, яни бкіл ндірілген нім массасын сатып алуа ажетті экономикалы субъектілерді барлы шыыстарыны жиынтыы бойынша;

2) табыстар (немесе блу) бойынша, яни субъектілерді нім ндіруден алатын табыстары трысынан.

Тепе-теді лтты нім жне шыыстардаы лтты німдерді осы згерісін тудыран бастапы згерістен ауытуды ара атынасын шыыстарды мультипликаторы, ал салыты тлемдердегі згерісті тепе-теді ішкі лтты німні одан туындайтын згерісіне атынасын салытарды мультипликаторы деп атайды.

Бірінші критерий бойынша Ж-ні ны мына формула бойынша алыптасады (І тарауды 1,2 параграфын араыз):

Ж = C + I_g + G + X_{n ,}

 

Бдан ары, жалпы лтты німнен Ж мен капиталды ттынуа аударылатын аударымдар, яни амортизациялы аударымдар арасындаы айырма ретіндегі таза лтты нім (Т) бліп шыарылады.

Инфляцияны немесе дефляцияны (бааларды тмендеуі) ескере отырып тзетілген Ж крсеткіші наты Ж болып саналады.

Кейнстік моделдерде шыыстардаы згерістер тудыран ндіріс клеміні, табысты жне жмыстылыты арасындаы тепе-тедік тсіндіріледі. «ндірісті тепе-тедік дегейі – німні осы клемін сатып алу шін жеткілікті жалпы шыыстарды амтамасыз ететін ндіріс клемі немесе Т-ні тепе-тедік дегейінде сатылан тауарларды (Т-ні) жалпы саны сатып алынан тауарларды (C + I_g + G + X_n) жалпы санына дле-дл те»*.

Тиісінше, ндірісті жалпы клемінен жалпы шыыстарды кез келген асып кетуі тепе-тедікті бзылуы болып табылады, мны зі соыны суіне апарады; жалпы шыыстарды кез келген жетіспеушілігі Т-ні тмендеуін тудырады.

График трінде (20.1 сызба) бл жай-кй координаттарды жйесінде бейнеленеді, ОА биссектрисасы табыстар мен ттынуды немесе наты Т мен шыыстарды тедігін білдіреді, яни бл сызыты кез келген нктесінде дегейлес білікке (Т) бліп шыарылан шамалар сатылас білікке (жиынты шыыстар) бліп шыарылан шамалара те болады.

 

*Мультипликатор (лат. Multіplіcator кбею , су) азіргі макроэкономикада – бір айнымалыны баса , туелді айнымалыа (мыс., инвестицияларды згеруі нтижесінде кірісті згеруі ) серін бейнелейтін коэффициент

* К.Р. Макконен, С.Л. Брю. Экономика: принципы, проблемы, политика. Том 1. М.: Республика, 1992, с. 220.

 

 

Жиынты шыыстарды басым блігі С элементі болып саналады, ал дегейлес білікке оны ылди брышы ттыну дегейін айындайды: брыш 45º-а жаыныра болса, й шаруашылытарыны ттыну дегейі кбірек болады. Биссектриса мен ттыну сызыы арасындаы сатылас бойынша айырым жинаашаларды (олардан инвестициялар шін аражаттар алыптасады) шамасын крсетеді.

Биссектрисаны C, I_g, X_n шыыстарыны сызытарымен иылысуы «Т шыыстары» жйесіні тепе-тедік жай-кйін сипаттайды. Оны стіне, шыыстарды рбір элементіні дйекті осылымы тепе-тедік нктесін оа жылжытады, мны зі Т-мен лшенетін лтты ндірісті стелуіне сйкес келеді.

Шыыстарда бір шамаа, мысалы, аb-а су лтты німні лкен шамаа – QQ₁-а суін тудыратын жадай моделді келтірілген сызбасындаы есте аларлы болып табылады. Бл серді ндіріс клеміне жмсалатын арастырылан шыыстарды мультипликаторлы (кбейтушілік) рекеті, ал былысты зін мультифликатор тудырады. былысты мні мынада: экономика шін кірістер мен шыыстарды айталанып отыратын, здіксіз аыны, ондаы бір экономикалы агентті шыындаан ашалай аражаттарын басасы табыс трінде алатын жне рбір келесі циклда шшеде, біра Т-ні кп дркіндік згеріміне жеткізетін тізбекті реакция туады. Табысты бір блігін экономикалы агент ттынбауы, керісінше жинатауы дерісті басылуын тудырады. Табыстаы тсім ашаларды лесі аз болса, рбір циклдегі кезекті жмсалым кп болады жне тиісінше мультифликатор жоары болады. Мультифликаторды санды мні шыыстардаы згерім сімі Т-ні анша рет сіретінін жне керісінше – шыыстарды ысаруы мультифликатора лтты німні дркіндік азаюын тудыратынын білдіреді.

Мультипликатор іс-рекетіні негіздемесі «немдеуге шекті бейімділік» – МРS жне «ттынуа шекті бейімділік» – МРС ымдарымен аныталады. Бірінші жадайда бл немдеулердегі згерісті табыстаы згерісіне атынасы, екіншісінде – ттынуа згерісті табыстаы згерісіне атынасы. Осыны негіздей отырып, мультипликаторды санды мнін мына ара атынаспен білдіруге болады:

 

 

Мультипликаторды былысы лтты ндірісті натылы клемі мен жмыстылыты згерту, инфляцияны стінен баылау жне экономикалы суді тездету масатымен мемлекетті шыыстарымен жне салытармен саналы айла-шары жасау болып табылатын дискредициялы фискалды саясатты жргізген кезде пайдаланылады.

Салытар ттыну мен немдеуді клемін тмендетуге жне тепе-теді Т-ні млшерін азайтуа жеткізетін табыстарды ысаруын тудырады. німні клеміне (салыпен бірге) немдеу мен импорт осыан сас рекет етеді. Бларды барлыы табыстар-шыыстар жйесінен кему болып табылады, яни ішкі ттынысты шалмайды. Инвестициялармен, экспортпен жне мемлекеттік сатып алумен толтырылуы ммкін шыыстардаы зілімді жасай отырып, ттыныс азаяды.

Салытарды тмендеуі жиынты шыыстар графигіні ауысуын жне Т-ні еселенген артуын тудырады. Шыыстар мультипликаторыны іс-рекетіне арама-арсы салы мультипликаторыны іс-рекеті осылайша крінеді.

Салы мультипликаторыны маызды сипаттамасы оны табыстарды ттыну компонентіне туелділігі болып табылады, яни ол мынаан те:

 

m_t = Т х МРС,

 

мндаы: Т – салыты тлемдерді млшері.

Сйтіп, сан жаынан салы мультипликаторы мемлекет шыыстарыны мультипликаторынан аз болады (МРС пен МРS-ті осы млшерлері кезінде). Демек, мемлекет шыыстарындаы згерістер осындай млшердегі салытарды згерістеріне араанда жиынты шыыстара кштірек ыпал жасайды. Табыстар мен шыыстар мультипликаторларыны бл асиеттері мемлекетті шыыстары мен салы салуды те артуы сол млшерге тепе-теді Т-ні суіне жеткізетін баланстандырылан бюджет мультипликаторыны феноменін тудырады. Мысалы, егер Т мен G райсысы 10 миллиард тегеге кбейтетін болса, онда Т-ні 10 миллиард тегеге кбейетінін ктуге болады. Сонымен, баланстандырылан бюджетті мультипликаторы мынадай лшемге те болады:

m_в = m_e + m_t = 1

мндаы:

m_в – баланстандырылан бюджетті мультипликаторы;

m_e – шыыстарды мультипликаторы;

m_t – салытарды мультипликаторы.