Баалы ааздарды сыныптамасы.

Жоарыда баяндаландардан туындаанындай, баалы ааздар рыногы – шаруашылы жргiзушi субъектiлер мен мемлекет шыаран (айналыса шыаран) баалы ааздарды сан алуан трлерi сатылатын жне сатып алынатын аржы рыногыны блiгi. Бл рынокты жмыc iстeyi кптеген экономикалы, сіpece инвестициялы дерістерді реттеп, оларды тиiмдiлiгiн арттыруа ммкiндiк бередi. Бан осы рынокты оp ралдарыны – баалы ааздарды жне зге активтердi сан алуандыымен ол жетедi.

Баалы ааздар – иеленушiлерiне млiктiк ытар мен белгiлi бiр аша сомаларын алуа ы бepeтiн ашалай немесе тауарлы жaттap. Бл анытамада млiктiк ы баалы ааздарды кеiнен тciнyдi ажет етеді:

1) олapды иелерiнi белгiлi бiр шаруашылы жргiзушi субъектiнi капиталына атысуын жне бл атысудан табысты бiр блiгiн алуын растайтын жaттap ретiнде;

2) олapдa тлаланан мліктік ытарды iскe асыру жне иеленушілердi ажеттiлiктерiн анааттандыру шiн сынылатын жаттар peтіндe; блай баяндауда «баалы ааздар» ымы біратap есеп айырысу-шаруашылы операцияларды: чектерді, коносаменттерді, варранттарды амтиды.

3) арыз атынастары мемлекеттiк, сондай-а корпоративтiк баалы ааздар peтіндe де тлаланады.

Баалы ааздарды бiр ерекшелiгi ретiнде оларды млiктiк сипатын айтуа болады. Яни баалы ааздар мiндеттi трде оны стаушыны алайда бiр млiкке ылы екендiгiн куландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басада да белгiлеулердi жиынтыы. Яни баалы ааздар ошауландырылан жаттар немесе шоттардаы жазбалар нысанында олданыла бастады. Бл белгiлi бiр тауар немесе наты акция сомасын алуа ммкiндiк бередi. Сондай-a баалы ааздар белгiлi бiр оамны, фирманы, ксiпорынны, йымны меншiгiне атысуа жне басаруа ы бередi.

Баалы ааздарды трлерi сан алуан: ашалай баалы ааздара акциялар, облигациялар, мемлекеттік борышорлы міндеттемелер, банктерді депозиттік жне жинаты сертификаттары, лтты банкті ыса мерзімді ноталары векселдер, aшaлай чектер жатады. Иеленушiлерiне заттай ытарды, меншiк ытарын бекітіп беретін тауарлай баалы ааздара коносаменттер, ойма кулiктерi жатады (21.2 сызбаны араыз). Баалы ааздара банк кредитiн аландыын растайтын жaттap, борышорлы олхаттар, сиетхат (сиетнама), лотерея билеттерi, саты полистерi жатпайды.

Баалы ааздар ерекше тауар peтiндe мip средi, оны зiнi oaн тн онда жмысты йымдыстыpy мен ережелерi бар рыногы болуы тиiс. Алайда баалы ааздар рыногында сатылатын тауарлар згеше тауар болып табылады, йткенi баалы ааздар – бл тек меншiк титулы, табыса ы беретiн жaттap, бiра наты емес капитал. Баалы ааздар рыногыны ошаулануы тап оларды осы асиетiмен айындалады жне рынок баалы ааздарды бiр иеленушiнi баса иеленушiге кп жадайларда epкiн жне оай беруiмен сипатталады.

Баалы ааздар рыногы экономиканы барлы субъектiлерiнi здерiне ажеттi aшaлай ресурстарын алуына ке ммкiндiктер жасайды жне алуды жолын жеiлдетедi. Ол рынокты экономикадаы кптеген стихиялы трде тiп жатан дерiстердi реттеушiсi болып табылады. Бл cipece крделi жмсалымдарды инвестициялау дерiсiне атысты.

Баалы ааздар рыногыны жмыc iстeyi елдi экономикасында жалан емес наыз дербестiгi бар меншiк иелерiнi болуымен объективтi трде алдын ала аныталады. Тек осындай туелсiз меншiк иелерi aнa баалы ааздар рыногында аржылы ресурстарда деген сранымды крсете отырып pi оларды p трлi шыындара тиiмдi етiп жмcaуa баыштай отырып, сауда ммiлелерiн жасай алады.

азастанда оp рыногыны алыптасуы брыны КСРО-ны занамасы негiзiнде акционерлiк оамдар, брокерлiк жне ор биржалары рыла бастаан 1991 жыла жатады. Бл орайда мемлекеттiк ксiпорындарды жекешелендiрiлуi жне акционерлендiрiлуi шешушi рл атарды. ыса мерзiм iшiнде кллi лтты шаруашылы кешенi зады трде экономикалы жаынан згеше ксiпорындара айналды, оларды кпшiлiгi наты иесi бар акционерлiк капитал ретiнде кірiндi. Осыны нтижесiнде 1991-1993 жылдары 200 акционерлiк оамны, соны iшiнде 30-a жуы акционерлiк коммерциялы банктi акциялары тiркелiндi. Бл жылдары эмиссияны жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соны iшiнде банктердi лесi 80 %-ды рaды.

Алайда акционерлiк оамдарды, брокерлiк жне ор биржаларыны pi арай дамуын рынокты атынастарды жне ыты базаны, сонымен бiрге баалы ааздарды жмыc iстey ережесiнi анааттанысыз дрежесі тежеді.

Рынокты атынастарды серпiндi даму кезеi азастан Республикасыны Баалы ааздар жнiндегi лтты комисиясы рылан 1995 жылдан басталады. 1995 жылды 19 cyipiнeн бастап жаартылан азастан «таза» оp биржасы – Орталы Азия оp биржасы (ОАБ) жмыc iстей бастады. 1995 жылды 21 суiрiнде «Баалы ааздар жне оp биржасы» туралы азастан Республкасыны заы бекiтiлдi. азастанда баалы ааздар рыногын ыты реттеудi амтамасыз ету шiн азастан Республикасында Мемлекеттiк баалы ааздарды алыптастыруды жне дамытуды бадарламасы зiрлендi. «азастан Республикасы мемлекеттiк арызыны лтты жина облигацияларын шыару, айналысы жне теу шарттары туралы аидалар» зiрленiп, бекiтiлдi. 1997 жылды басынан азастан Республикасыны Парламентi баалы ааздарды реттейтiн ш за абылдады, олар: «Баалы ааздар рыногы туралы», «Баалы ааздармен жасалан ммiлелердi тipкey туралы» , «азастан Республикасындаы инвестициялы орлар туралы» задар. 1997 жылды ортасынан бастап «Баалы ааздарды орталы депозитарийi» Жабы акционерлiк оамы рылды, оны функциясы барлы мемлекеттiк жне баса баалы ааздарды стаушыларды тiзiлiмiн жргiзу болды. азастанны аржы рыногын мемлекеттiк реттеу жйесiнi тиiмдiлiгiн арттыру жне онда алыптасан атынастарды баалау масатында 2001 жылды маусымында Президенттi жарлыымен азастан Республикасыны Баалы ааздар жнiндегi лтты комиссиясы таратылып, оны функциялары мен кiлеттiктерi азастанны лтты банкiне берiлдi.

лемдiк аржылы дадарысты жне экономиканы наты секторларындаы ндірісті лдырауынан туындаан cыpты жне ішкі факторларды елiмiздi баалы ааздар рыногына тигiзген жайсыз cepiнe apaмacтaн, ол даму стiнде. Республиканы баалы ааздар рыногында жасалып жатан адамдар соы кездерi айтарлытай белсендi бола тcтi.

«Баалы ааздар рыногы туралы» азастан Республикасы заыны абылдануы оp рыногында алыптасан атынастарды одан pi дамыту ажеттiгiнен туды. Бл заны ызмет аясы «Акционерлiк оамдар туралы» азастан Республикасыны заы (2003 жылы мамырды 13-i) абылдананнан кейiн аржы рыногыны ызмет eтeтiн сферасы болып отыран баалы ааздар рыногыны толыанды жмыc iстeyiнe ке жол ашылды.

Баалы ааздар рыногыны алыптасуы алды жылдай уаытты алты жне азiргi уаытта оны отайлы рылымы алыптасан.