Валюталы ресурстарды алыптастыру

Жне пайдалану

 

азастан Республикасыны халыаралы экономикалы атынастарын дамытуда орталытандырылан валюта орларын алыптастыру жне пайдалану арылы сырты экономикалы байланыстарды аржылы реттеу маызды рл атарады. Сырты экономикалы ызметті ырытануы жадайында валюталы тсімдерді негізгі клемі ксіпорындарды меншігінде болады. Алайда халыаралы атынастара мемлекетті атысуы жне лтты валюта – тегені ныайту шін бкіл ел ауымында да, сондай-а азастан Республикасы рамындаы кімшілік-ауматы рылымдар дегейінде де орталытандырылан валюта орлары рылады.

Мемлекетті, мемлекеттік емес секторды валюталы ресурстары валюталы операциялар жасалынан кезде алыптасып, пайдаланылады. Валюталы операциялар – бл: меншік ыыны жне зге ытарды валюталы ндылытара туіне байланысты, соны ішінде шетел валютасы тлемдері мен шетел валютасындаы тлем ралдарын аражат ретінде пайдалануа байланысты ммілелер; валюталы ндылытарды кез келген тсілмен елге немесе елден келу/кету жне жнелту; лтты валютаа, сондай-а номиналы мен (немесе) ны лтты валютада крсетілген баалы ааздар мен тлем ралдарына меншік ыы мен баса ытарды ауысуына байланысты резиденттер мен бейрезиденттерді арасындаы ммілелер.

Валюталы операциялар аымдаы жне капитал озалысына байланысты операциялара блінеді.

Аымдаы операциялара мыналар жатады:

тауарлар мен ызметтерге тлем мерзімі зартылмаан есеп айырысуларды жзеге асыру шін аша аудару;

экспорт-импорт ммілелері бойынша 180 кннен аспайтын мерзімге кредит беруге байланысты есеп айырысуларды жзеге асыру;

180 кннен аспайтын мерзімге кредиттер беру жне кредиттер алу;

депозиттер, инвестициялар, арыз жне зге де операциялар бойынша аша аудару жне дивидендтер, пайыздар, т.б. кірістер алу;

сауда тріне жатпайтын аша аударымдары, оан оса гранттар, мрагерлік сомаларды аударымдары, жалаы, зейнетаылар, алименттер жне зге операциялар.

Капитал озалысына байланысты операциялар мыналарды кіріктіреді:

инвестициялар;

жылжымайтын млікті мліктік жне баса да ытарына тленетін аша аударымдары;

180 кннен астам мерзімге экспортты-импортты ммілелер бойынша кредит беру жне алу.

Валюталы операциялар: экспорт, импорт, ызметтер крсету, капиталды инвестициялау, халыаралы, мемлекеттік жне коммерциялы кредит, экономикалы кмек крсету, елді алтын-валюта резервтеріні озалысы, дипломатиялы жне баса органдарды стау, шетелдік іс сапарлар, туризм, халыты миграциясы, мемлекетаралы трансферттер, мдени, ылыми, техникалы ынтыматасты жне сырты экономикалы ызметті баса трлері кезінде жасалады.

Сырты экономикалы ызметті аталан трлеріні кбісі валюталы ресурстарды орнын толтыратындытан, сондай-а оларды есебінен аржыландырылатындытан елдегі пайдаланылатын барлы валюталы ресурстарды тсу кздері болуы тиіс.

Валюталы ресурстар аржылы ресурстарды рамды блігі болып табылады жне сас орталытандырылан (мемлекеттік) жне орталытандырылмаан (шаруашылы жргізуші субъектілерді ресурстары) болып блінеді.

Мемлекетті валюталы ресурстары мыналарды есебінен алыптасады:

экономиканы мемлекеттік секторыны – ксіпорындарды, йымдарды, компанияларды, фирмаларды, оамдарды жне т.б. німін, тауарларын жне ызметін экспорта шыарудан тскен тсім-ашадан;

тауарлар мен жктерді кеден шекарасы арылы озалысы жніндегі операцияларды дайындау кезіндегі шетел валютасындаы кеден баждарынан, баса тлемдерінен;

келісімшарттарды, ммілелерді, контракттарды шетелдік атынасушылары тлейтін салытардан, бонустардан, роялтилерден тсетін тсімдерден;

валюталы зады бзаны шін шетелдік валютада тленген айыпплдар мен сімнен;

шетел банктерінде жне баса аржы йымдарына депозиттеді орналастырудан тсетін тсімдерден, сондай-а шетелдердегі млік пен активтерді пайдалананнан алынан табыстардан;

шетел мемлекеттеріні, банктеріні, халыаралы жне мемлекетаралы аржы йымдарыны кредиттері мен арыздарынан;

валютадаы гранттар мен тегін кмек тріндегі тсімдерден.

Валюталы ресурстар кбінесе мемлекетті арамаына шоырландырылады. Басым мселелерді немесе жалпы мемлекеттік бадарламаларды бір блігін орындау шін белгіленген лесте жалпы мемлекеттік ресурстарды бір блігі билікті жергілікті органдарына берілуі ммкін. Бдан баса, билікті жергілікті органдары валютаны валюта рыногында сатып ала алады. Мемлекетті укілетті органдары мен оны аржы агенттері де банкаралы биржада валютаны сатып алушылар бола алады.

Мемлекетті валюталы ресурстары былайша пайдаланылады:

1) лтты банк: «валюталы басыншылытарды» – елдегі траты аша айналысын амтамасыз ету жніндегі мемлекетті стратегиялы жоспарлармен аныталатын, реттелетін дегейде лтты валюта баамын олдап отыру масатында валютаны сатуды жзеге асыру шін; лтты банкті арыздары мен баса міндеттемелері бойынша есеп айырысы шін;

2) аржы министірлігі: арыздар туралы келісімшартпен белгіленген уаытта сырты берешекті теу графигі бойынша жабу шін; халыаралы йымдардаы мшелік шін жарналар тлеу; елшіліктерді, консульдытарды, кілдіктерді жне баса елдердегі осындай органдарды жмысын аржыландыру шін;

3) кімет органдары: мемлекеттік ажеттерді – тауарлар мен кпшілік олды бйымдарды: елді лтты шаруашылыында дайы ндірістік дерістерді алыпты аымын амтамасыз ету шін ажетті шикізатты, отынды, уат кздерін, техниканы, азы-тлікті біратар трлерін жне т.б. импорттау бойынша орталытандырылан сатып алуды анааттандыру шін;

4) басаруды жергілікті органдары – коммуналды шаруашылыты, ндірістік емес сфераны ажеттіліктерін, ірлерді жергілікті инфрарылымын дамыту, халыты трлі елеулі ажеттіліктерін анааттандыру шін.

Меншікті барлы нысандары компанияларын, фирмаларыны жне йымдарыны валюталы ресурстарыны негізгі кзі экспортталатын німнен алынан валюталы тсім-аша болып табылады. Брын валюталы тсім-ашаны бір блігін ксіпорын салытар мен кеден баждарын тлегеннен кейін лтты банкке оны белгілейтін баамы бойынша сатуа, ал бір блігін укілетті банктер арылы лтты банк белгілейтін тртіпке сйкес ішкі валюта рыногында сатуа міндетті болатын. олданыстаы тртіп бойынша за жзінде белгіленген салытар мен баждарды тлегеннен кейін алан валюта заи тлаларды арамаында алады жне иегерді немесе рылтайшыны арап шешуі бойынша жмсалады.

Экспортты нім ндірмейтін шаруашылы жргізуші субъектілер жне валютаа мтаж тлалар оны валюта рыноктарында лттык валютаны айырбастау жолымен сатып алады. Осылайша барлы йымды-ыты трлерді шаруашылы органдары валюта орларын кбейте алады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді валюталы ресурстарын алыптастыруды келесі кзі – банктерді валюталы кредиттері. нім ндірумен немесе ызмет крсетумен айналысатын, басымды сипаты бар, саланы, ірді, жалпы лтты шаруашылыты дамыту трысынан маызды немесе дамуды тиісті бадарламаларын жзеге асыруа атысатын компаниялар, фирмалар шін шетел банктерінен алынан кредиттерді елді кіметі кепілдендіре алады; азастанда мндай практика коммерциялы есеп аидатын дамыту ажеттігімен жне арызды аражаттарды тиімді пайдалану шін жауаптылыты оларды пайдалаушылара ауысуымен байланысты бірте-бірте шектеліп келеді. ндірісті осыан сас баыттарын аржыландыру шін валюталы аражаттар компаниялара, фирмалара кімет шешімімен орталытандырылан валюталы ресурстарынан блінуі ммкін.

лестік пегіздерде рекет ететін шаруашылы жргізуші субъектілер шін (акционерлік, бірлескен, кооперативтік) валюталы ресурстарды толытыруа осы шаруашылы рылымдары атысушыларыны валютадаы осымша салымдары есебінен жетуге болады.

Валюталы аражаттар тсімдеріні ммкін болатын кзі келісімшарттарды, келісімдерді, арбитраж органдары белгілеген контракттар бойынша міндеттемелерді, баса елдерді саты органдары тарапынан болатын валютадаы саты темдерді орындамааны шін алынатын компенсациялар болып табылады.

айта блу ретіндегі валюталы аражаттар басаруды жоары буыны тарапынан тменгі шаруашылы біліністерге блінуі ммкін (басаруды бл дегейінде валюта орларын жасау кезінде).

Валюталы ресурстарды аталан кздеріні аражаттары жиынтыында шаруашылы жргізуші субъектілерді валюталы орларын рады, бл орлар субъектілер жымдарыны ндірістік жне леуметтік дамуыны р трлі масаттарына пайдаланылады (8-тарауды 8.2 параграфын араыз). Валюта орларын пайдалануды ммкін баыттары мыналар болып табылады:

1) лемдік рыноктарда жмыс істейтін компанияларды, фирмаларды экспортты луетін лайту;

2) импортты алмастыратын нім ндіруді йымдастыру немесе мндай німні олданыстаы ндірісін лайту; бл масаттарды жзеге асыру шін валюталы ресурстар есебінен рал-жабды, саймандар, материалдар, технологиялар, лицензиялар, ноу-хау сатып алынады, негізгі ралдарды лизингі жніндегі операциялар жргізіледі, шетел мамандары шаырылады, кадрларды оытады.

3) валюталы кредиттерді жне оларды пайдалананы шін пайыздарды теу;

4) мамандандырылан сырты экономикалы йымдара сырты рыноктарда операциялар жасауа жрдемдесу жніндегі ызметтері шін комиссиялы сыйаылар тлеу;

5) капитала атысу ретінде шетелдік компанияларды, фирмаларды аржы жне кредит мекемелеріні баалы ааздарын сатып алуа жмсау;

6) сырты экономикалы міндеттемелер бойынша келісімшарттарды шарттарын бзаны шін айыпплдар, сімплдар, темаылар тлеу;

7) ішкі ажеттіліктерді амтамасыз ету шін лтты валютаны сатып алу;

8) йым жымдарыны ажеттіліктерін анааттандыру шін ттыну жне мдени-трмысты арналымны шетелдік тауарларын, дрілік заттарды, медициналы жабды пен саймандарды сатып алу (белгіленген нормативтерге сйкес).

Иегерлерді немесе рылтайшыларды арап шешуі бойынша аржылы ресурстарды басаша пайдалануы да ммкін.

Заи тлалар здеріне арасты валюталы орларды дамуды: ндірістік инфрарылымны, бірігіп пайдалануды объектілері рылысыны, ылыми зерттеулер жргізуді жне ылыми зерттемелерді ндіріске енгізуді, келешекке арналан жобаларды, апаратты жйелерді, маркетингтік зерттеулерді аржыландыруды жне т.б. жалпы міндеттерін орындау шін біріктіруге ылы.