Елді тлем балансы
Кез келген елді дние жзіні баса елдерімен экономикалы байланыстары оны тлем балансында бейнелеп крсетіледі.
Тлем балансы дегеніміз уаытты белгілі бір межелдемесінде бір елді лемні баса елдерімен шаруашылы операцияларды жалпы орытып крсететін крсеткіштерді жйесі. Ол мына блімдерді кіріктіреді:
аымдаы шот (сауда балансы);
капиталмен жне аржылармен операцияларды шоты (крделі шот), ателер мен рсатнамалар, жалпы баланс; аржыландыру (соны ішінде резервтік активтер).
22.3 кесте. 2008 жылы азастан Республикасыны жиынты
Тлем балансы
(миллион АШ долларымен)
| ШОТТАРДЫ АТАУЫ | ||
| А.АЫМДАЫ ШОТ | ||
| Сауда балансы | ||
| Экспорт | ||
| Импорт | ||
| ызметтер балансы | ||
| Экспорт | ||
| Импорт | ||
| Табыстар балансы | ||
| Тартылан арыздар мен кредиттер бойынша сыйаы тлемдері | ||
| Тура инвесторларды табыстары | ||
Аымдаы шот мыналарды бейнелеп крсетеді: тауарлармен операцияларды – экспорт пен импортты; ызметтерді – жк, жолаушылар тасымалы, байланыс, туризм ызметтері; техникалы кмек; арыздардан, кредиттерден алынатын табыстар; трансферттер; ізгіліктік кмек; техникалы жрдемдесу; гранттар.
Кейде ызметтер факторлы жне факторлы емес болып блінеді. Факторлы ызметтер крсету ндіріс факторларын – ебек пен капиталды пайдаланудан алынан табыстардан трады, бл ызметшілерге берілетін темаылар, инвестициялар мен резервтерден тсетін табыстар; капиталдан тсетін табыстар, дивидендтер, пайыздар, басадай табыстар трінде болуы ммкін. Факторлы емес ызметтер крсету жк жне жолаушылар тасымалдарын, байланысты, туризмді, крсететін консультациялы жне оыту ызметтері тріндегі техникалы кмекті жне біратар ызметтер крсетуді кіріктіреді.
Капиталмен жне аржылар мен операцияларды шоттары тура шетелдік инвестицияларды тартуды немесе капиталды шетелге айтуын, портфелдік инвестицияларды, мигранттарды (жылыстау жне йылым) трансферттерін, коммерциялы кредиттерді, арыздарды, баса инвестицияларды (депозиттерді, валютаны жне т.б.) бейнелеп крсетеді.
Аымдаы операциялар шоты жне капиталмен шот зара байланысты: біріншіні тапшылыы сырттан капиталды йылымы есебінен жабылады; аымдаы операцияларды активтік шоты жадайы кезінде капитал мен кредиттер жылыстайды.
Жалпы баланс брыны ш блімні жиынын білдіреді.
«аржыландыру» блімі брыны блімдерді: аымдаы операцияларды, капиталмен операцияларды шоттарын, ателер мен рсатнамаларды тедестіреді.
ателер мен рсатнамалар «клекелі бизнесті» оса аланда, бейрезиденттермен жасалынатын ресми есепке алынбаан операцияларды сипаттайды.
Резервтік активтерді жайасымы монетарлы алтынды, арыз алуды арнаулы ытарын, шетелдік валютадаы талаптарды кіріктіреді; баса елдерге атысты міндеттемелерді шегергеннен кейін таза алтын резервтері жасалады.
Тлем балансыны ерекшелігі сол, онда босалы орлар мен орланымдар емес, аражаттарды аыны,оларды кезе ішіндегі згерісі бейнелеп крсетіледі. Трлі валюталара атауланылан операцияларды, соманы аударуды нды баалау бірыай валютаа келтіріледі (азастанда – АШ долларында). Экономикалы ндылытармен жасалатын операцияларды тіркеу, оларды жасау, трансформациялау, айырбастау, аудару немесе теу, меншік иесіні (резидентті немесе бейрезидентті) аусымы мезетінде жргізіледі.
Операциялар осарлы жазба жйесі бойынша – дебет жне кредит бойынша екі млшер тедігімен, біра арама-арсылы белгілермен бейнелеп крсетіледі. Кредит жазбаларыны сомасы дебет сомасына те болуы тиіс, ал таза баланс нлге те болады. Бл ретте аымдаы операцияларды шотындаы о сальдо (кредит жазбаларыны асып тсуі) тауарлар мен ызметтерді крсетуді экспортын, табыстар мен трансферттерді тсуін білдіреді; теріс сальдо (дебет жазбаларыны асып тсуі) тауарлар мен ызметтер крсетуді импортын, табыстар мен трансферттерді тлеуді білдіреді. Крделі шотта о млшер бейрезиденттер алдында міндеттемелерді суін жне резиденттер тарапынан бейрезиденттер талаптарды ысартуды сипаттайды; теріс млшер бейрезиденттер алдында елді міндеттемелеріні ысаруын жне резиденттер тарапынан бейрезиденттерге талапты суін білдіреді. Жиынты тлем балансыны жайасымдары 22.3 кестеде крсетілген.
Тлем балансыны жай-кйі е алдымен сауда балансыны жай-кйімен айындалады. Сондытан сырты экономикалы ызметтегі мемлекетті іс-имылдарыны аса маызды масаты тауарлар экспорты мен факторлы жне факторлы емес ызметтер крсетуді лайту есебінен тлем балансын сауытыру болып табылады. Мндай міндетті шешу лтты шаруашылыты ттынушыны орнына «ндіруші трпатындаы» экономика арнасына айта бадарлау жнінде едуір кш жмсауды жне шикізат ндіруші секторды экспортты луетін ана емес, сонымен бірге ндірісті кейінгі технологиялы згертіп жасау салаларыны німі бойынша да лайтуды талап етеді.
лемдік рыноктаы бааны тратануы 2009 жылды екінші жартысынан бастап тауар экспортыны жне сауда балансы профицитіні айтарлытай суіне ммкіндік берді. 2009 жылды тртінші тосанында сауда балансыны профициті шінші тосандаы дегейден 24,5%-а сіп, 6 миллиард АШ долларын рады. Соны нтижесінде аымдаы шотты тапшылыы ысарып, ттастай аланда 2009 жылы 2,8 миллиард доллар болды.
2009 жылы елімізге тауар импорттауды 2008 жылмен салыстыранда 25,2%-а тмендеді. Сонымен бірге ткен жылы импорт клеміні санды млшері бір мезгілде жасалан девальвация серінен 15,4%-а тмендеді.
Айрыша аржыландыру – тлем балансыны теріс сальдосын, аржыландыруды айрыша иындытарына байланысты бл сальдоны дстрлі ралдармен аржыландыратын дегейге дейін тмендету масаттарында елді шетелдік ріптестеріні келісімі мен олдауы кезінде оны жргізетін операциялары.
Айрыша аржыландыру жніндегі операциялар тлем балансыны кез келген баптары бойынша туі ммкін жне деттегідей жекелеген топа ошауланбайды. Бларды о мнділері мыналар: борышты кшін жою; берешекті акциялара айырбастау; тлем балансын реттеу шін арыз алу; берешекті айта ресімдеу, берешек бойынша тлемдерді мерзімін ткізіп алу.
Мемлекеттік органдар валюта баамын немесе пайызды млшерлемелерді аражаттандыру жолымен ктермелейтін кімет пен орталы банктен баса, экономиканы баса секторларыны шетелден аражаттар тартуды да тлем балансын айырыша аржыландыруды дісі деп саналады.
Тлем балансы, жоарыда крсетілгендей, резиденттер мен бейрезиденттер арасындаы наты жне аржылы ресурстарды аындарын бейнелеп крсетеді. аржылы ресурстарды халыаралы оалысы нтижесінде пайда болатын босалы орлар халыаралы инвестицияларды балансында тіркеледі. Халыаралы инвестициялар балансы – тлем балансынан туындайтын статистикалы есеп, ол сырты аржылы активтер мен елді міндеттемелеріні ордаланан босалы орларын крсетеді.
Іс жзінде халыаралы инвестициялар балансы дегеніміз тлем балансыны аржылы шоты, оны активтері мен пассивтері мына сызба бойынша рылан: кезе басындаы босалы орлар – операциялар – баалар згерімі – валюта баалараны згерімі – зге тзетімдер – жыл аяындаы босалы орлар.
Инвестициялы жайасым – арастырылып отыран кезе бойына орын алан аржылы операцияларды, нды згерімдерді жне баса тзету жасау рсімдеріні жиынтыын бейнелейтін белгілі бір кезені соындаы жне елді сырты активтері мен пассивтеріні млшерін анытайтын халыаралы инвестициялар балансы.
Елді жиынты сырты активтері мен пассивтеріні айырымы оны таза инвестициялы млшерін береді.
Таза инвестициялы жайасым – елді олындаы халыаралы аржылы ресурстар жне оны баса елдер алдындаы берешегі арасындаы ара салма..
Таза инвестицияларды осалы орлары тура инвестициялары бар ксіпорындар есептемесінде крсетілетін оларды аымдаы рынокты балансты ны негізінде аныталады. Портфелдік инвестицияларды осалы орлары есептік кезені белгілі бір кніне рынокта алыптасатын аымдаы баалар бойынша есептеледі. Таза инвестициялы жайасым негізінде елді шетелдік активтер мен пассивтерге оны таза инвестициялы табысыны біратар елдерде бюджетті кіріс блігіні жне тлем балансыны аымдаы шотыны ірі бабы болып табылатын дегейін шамалап баалауа болады. Шет жатан тсетін инвестициялы табысты негізінде дрекі баалау осы елді таза шетелдік инвестицияларыны клемін баалау негізіне жне ткен жыл ішінде осындай активтер бойынша басым орташа пайызды млшерлемеге негізделуі ммкін. детте «Либор» млшерлемесі жне плюс 1-1,5 пайызды тарматы млшеріндегі сыйлыаы пайдаланылады. Алайда, таза инвестициялы жайасым мысалы, алашы жылдары дивидендтер детте акционерлік капитала жмсалынан инвестициялар сомасынан аз болуы нтижесінде теріс боланмен егер сырты пассивтер бойынша тлемдерге араанда сырты активтерге табыстарды нормасы арты болса, таза инвестициялы табыс о болады.