Аржымен зара байланысы.
Экономикалы былыс ретінде инфляция кптен бері мір сріп келеді. Ол тіпті ашаны шыуымен бірге пайда болды рі ашаны ызметімен тыыз байланысты деп саналады.
«Инфляция» термині (латынны inflatio сзінен шыан – кебіну, ісіну) аша айналысына атысты XIX асырды орта шенінде пайда болды жне АШ-ты Азамат соысы жылдары (1861-1865жж) ааз долларыны («гринбергтерді») исапсыз кп шыарылуымен байланысты болды. XIX асырда бл термин сондай-а Англия мен Францияда олданылды. Экономикалы дебиеттерде инфляция ымы XX асырда бірінші дниежзілік соыстан кейін кеінен таралды, ал брыны кеестік экономикалы дебиеттерде ол 20-сыншы жылдары жазыла бастады.
Инфляцияны дстрлі е жалпы анытамасы – тауар айналымыны ажеттілігімен салыстыранда айналыс сферасыны арты ааз аша массасымен лыа толы кетуі, оны нсыздануы жне соны нтижесі ретінде – тауарлар мен ызметтерге бааны суі; ашаны сатып алу жарамдылыыны тмендеп кетуі. Демек, инфляция – бл тауарлар мен ызметтерге бааны жалпы жне ркелкі суінде крінетін ашаны нсыздануы. Инфляция кезінде оамды ндіріс дерісіні алшатытарына жне арты кп ашаны шыарылуына байланысты аша айналысыны заы бзылады. Инфляция – аша жйесіні дадарысты жай-кйі.
Ашаны нсыздануына мына факторлар себепші болады: айналыса арты ашаны шыарылуы; олайсыз тлем балансы; кіметке сенімні жоалуы.
Инфляцияны іс-рекетін аржы проблемаларымен байланыстырып отыру ажет, йткені инфляция былысы мынадай аржылы факторлара туелді болып келеді: белгілі бір салы нысандары мен дістерін олдану; инфляциялы сипаттаы шараларды мемлекеттік бюджет арылы аржыландыруды клемдері; мемлекеттік бюджетті тапшылыын жабуды дістері; мемлекеттік берешекті млшерлері.
Ттас аланда аржы жйесіні жмыс істеуіні тиімділігі, оны институттары жмысыны жнге салынандыы аша айналымыны жылдамдыына, аша айналысыны жай-кйіне ыпал етуі ммкін.
Ыайласпа материалды баламаны йармайтын мемлекет аржысыны сферасындаы аржылы атынастарды зіндік ерекшелігі алдымен инфляцияны туу ммкіндігіні негізін алайды. аржылы дадарыс мемлекет шыыстарын, сіресе німсіз шыыстарды кбейтуді ажеттігі бл ммкіндікті наты болмыса айналдырады.
за уаыт бойы инфляцияны монетарлы былыс деп санай отырып, ол ашаны нсыздануы мен тауар бааларыны суі трысында тсіндіріліп келді. лі де біратар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада бааны жалпы дегейіні артуы ретінде анытайды. Алайда инфляцияны тауар баасыны суінде крінгенімен оны тек таза аша феноменіне жатыза салуа болмайды. Бл рынокты шаруашылыты трлі сфераларындаы дайы ндірісті сйкессіздігінен туатын крделі леуметтік-экономикалы былыс. Инфляция лемні кптеген елдеріндегі экономиканы азіргі дамуыны е ткір проблемаларыны бірі болып есептеледі.
Бгінде инфляция бааны суі нтижесінде ашаны сатып алу жарамдылыыны лдырауымен ана емес, сонымен бірге елді экономикалы дамуыны жалпы олайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияа ндіріс пен ткізу сферасындаы р трлі факторлар тудыран ндірістік дерісті арама-айшылытары себепші болады. Инфляцияны уел бастаы себебі – лтты шаруашылыты трлі сфераларындаы жинатау мен ттыну, сраным мен сыным, мемлекетті кірістері мен шыыстары, айналыстаы аша массасы мен шаруашылыты ашаа ажеттілігі арасындаы алшатытар.
Инфляцияны ішкі жне сырты факторларын (себептерін) айыра білу ажет. Ішкі факторларды арасында ашаа жатпайтын жне ашалай-монетарлы факторларды білуге болады. Ашаа жатпайтындары – бл шаруашылы сйкестігіні бзылуы, экономиканы циклдік дамуы, ндірісті монополиялануы, инвестицияларды тегерімсіздігі, леуметтік-саяси сипаттаы ерекше жадайлар жне басалары. Ашалай факторлара мемлекетті аржылы дадарысы, бюджет тапшылыы, мемлекеттік борышты суі, ашалай эмиссия, сондай-а кредит жйесіні кееюі, аша айналысы жылдамдыыны артуы нтижесінде кредиттік ралдарды суі жне басалары жатады.
лемдік рылымды дадарыстар (шикізатты, энергетикалы, валюталы дадарыстар), баса елдерге инфляцияны экспорта шыаруа баытталан мемлекеттік валюталы саясат, алтынды, валютаны жасырын экспорта шыару инфляцияны сырты факторлары болып табылады.
Сйтіп, кп факторлы деріс ретінде инфляция – бл аша айналысы заыны бзылуымен байланысты болатын оамда дайы ндіріс дамуындаы алшатыты крінісі.
аржы мен инфляция зара байланысты рі зара туелді болып келеді (23.1 сызбаны араыз). аржы инфляциялы дерістерді тездеткіші бола алатыны сияты, инфляция да аржылы атынастара сер етеді.
Ашаны нсыздануы жне бааны ктерілуі бюджет шыыстарыны кбеюіне, мемлекетті шынайы кірістеріні тмендеуіне, салы ауыртпалыын кшейту ажеттігіне, мемлекеттік бюджет тапшылыынан болатын мемлекеттік борышты суіне рындырады. Инфляцияны жоары арыны мемлекетті аржылы ресурстарын нсыздандырады, йткені салыты кірістер мен арыздар оларды есептегеннен кейін уаытты белгілі бір межелдемелері арылы тседі, сондытан мемлекетті алу стінде олар нсызданады. Осыан сас мемлекеттік берешекті проблемасы шиеленіседі, йткені арыздарды тарту шін мемлекет зіні баалы ааздарыны табыстылыын несиелік пайыз дегейінен жоары ктеруге мжбр болады, бл мемлекеттік борышты атаулы суін тудырады. аржылы атынастар мен инфляциялы дерістерді бір баытты келесіз сипаты, бірін-бірі зара толытыра отырып, экономикалы жйеде келесіз нтижелерге апарады. Мселен, инфляция біратар леуметтік-экономикалы проблемаларды тудырады: ашалай табыстарды нсыздануы, за мерзімді инвестициялара деген экономикалы ынтаны тсуі, ашалай жинатарды нсыздануы, натылы пайызды тмендеуі, экономикалы байланыстарды бзылуы жне т.б.
Тмен инфляция немесе оны болмауы лтты шаруашылыты трлі дегейлеріні аржылы крсеткіштерін жасартатыны секілді сас жадайда аржылы атынастарды о баыттылыы инфляция дегейін тмендетеді.
| ндірістік емес ажеттіліктерді шамадан тыс аржыландыру |
| Жанама салытарды басым болуы |
| Мемлекеттік борышты суі |
| Мемлекеттік бюджет тапшылыы |
| Мемлекеттік бюджет тапшылыын ашалай эмиссиямен жбу |
| Мемлекет кірістеріні кбеюі |
Инфляция бааларды индексімен лшенді: азргі кезені ттыну арналымыны тауарлар мен ызметтер жинатылымыны баалары сомасыны атынасымен жне базалы кезені осындай жинаталым бааларыны сомасымен (салыстыру шін тауарларды олайлы жинаталымы тадап алынуы ммкін). Барлы тауарлар бааларыны динамикасы бааларды жалпы жиынды индексімен лшенеді; лшеу шін сондай-а бааларды топталан индекстері пайдаланылады, мысалы, ктерме баалар индекстері. Инфляция арыныны крсеткіші есепті жне базалы кезедерден инфляциясы индекстеріні ара атынасымен лшенеді.
азастанда ттыну тауарларыны баасы мен ызметтер крсетуді тарифтері ткен жыла араанда былайша сіп отырды (есе): 1990ж –1; 1992ж –2,5; 1993ж –30,6; 1994ж –22,7; 1995ж –1,60; 1996ж –1,39; 1997ж –1,17; 1998ж –1,07; 1999ж –1,18; 2000ж –1,13; 2001ж –1,06; 2002ж –1,07; 2003ж –1,068; 2004ж –1,069; 2005ж –1,075; 2006 ж. – 1,086; 2007 ж. – 1,108; 2008 ж. – 1,095.
Егер инфляцияны арыны жарты жыл ішінде жне одан кбірек жадайда айына 50 пайыз (немесе аптасына 11,5 пайыз) кпшілік таныан деп арналады раса, онда мндай дегей сіреинфляцияа сйкес келеді.Сйтіп,азастанда бл дегей 1992-1995жж.ішінде айтарлытай асып тсті.
Соы жылдарды ішінде баа сферасында е стті жыл 2001 жыл болды,бл жылы азастанда инфляция денгейі 6,4%-а дейін тмендеді. Келесі жылдары оны денгейін 3-5%-а дейін тмендетуге сті тседі деп йарылды. Алайда 2002 жылдан бастап бааларды суін бсендету рдісі тоталды.
азастан Республикасы Статистика жніндегі агенттігіні мліметтері бойынша инфляция баяулап 2009 жылы жылды тлаланымда 6,2%-ды (2008 жылы – 9,5%-ды) рады ал орта есеппен ол жылына 7,3%-да алыптасты. Бл 2008 жылмен салыстыранда 3,3%-а тмен.
2009 жылды соына инфляция 8,0-8,5 дегейінде баалануда,. Инфляция бойынша болжамды параметрлерді тмендеуі лемдік экономикадаы, сондай-а азастан экономикасындаы инфляциялы дерістерді бседеуіне негізделген. Бдан баса, 2009 жылы апан айыны басында жргізілген девальвация, ктілгендей, ішкі рыноктаы бааны суіне айтарлытай серін тигізген жо.
Инфляциялы дерісті уаттылыын баалауды жне инфляцияны трлерін мынадай критерийлер бойынша ажыратады:
баалар суіні арыны бойынша:
баяу – баа жылына 10 пайыз скенде; бл кезде ашаны номиналды ны саталады, ксіпкерлік туекел болмайды;
ршімелі – баа 100 пайыз шегіне скенде; ашаны затталынуы седі;
сіреинфляция – баа жздеген пайыза скенде; баа мен табыстарды арасындаы алшаты лая бастайды;
баалар суіні тегерімділік дрежесі бойынша:
баланстандырылан жне баланстандырылмаан инфляция; баланстандырылан инфляция кезінде р трлі тауарларды баасы бір-біріне атысты згерусіз алады, баланстандырылмаан инфляция кезінде оларды бір-біріне ара атысы н бойы згеріп отырады, оны стіне р трлі йлесімде;
болжаулы (болжап айтушылы) дрежесіне арай:
ктілген жне ктілмеген;
шыу немесе пайда болу орнына арай:
импортталан жне экспортталан; сондай-а дамуды ркелкілігімен сипатталатын сатылы, баа шамалы скен немесе згерусіз алан, біра тауар тапшылыы кшейген кездегі тыртылан инфляцияны ажыратады.
аржы мен инфляцияны зара байланысын инфляцияны екі трпаты бойынша баылап отыруа болады: сраным инфляциясы (ттынушылар инфляциясы) жне шыындар инфляциясы (ндірушілер инфляциясы). Бірінші жадайда ол заи жне жеке тлаларды аша массасыны суімен байланысты німге, тауарлара жне ызметтерге сранымны суіні салдары болып табылады. Екінші жадайда шаруашылы жргізуші субъектілерді ебекке аы тлеуге, кредиттер бойынша пайызды млшерлемелерді кбеюіне, ттынатын шикізата, материалдара бааны, ызметтерге (тасымалдауа, электр уатына, апарата жне т.б.) тарифтерді суіне жмсалатын шыындарды кбеюі инфляцияны тудырады. Наты экономикалы мірде инфляцияны жоарыда аталан трлері жне олара ілеспелі салдарлар тыыз тоайласады, зін зара толытырады, бл инфляциялы шиыршы деп аталынатынды тудырады, бл кезде ндірісті ттынылатын компоненттері баа мен ебекке аы тлеуді суі нтижесінде шыындарды кбеюі шыарылатын нім ныны артуына сотырды, мндай німді ттыну жалаыны жне экономиканы шектес секторларында материалды шыындарды осымша суін талап етеді жне осылайша шексіздікке кете береді (23.3 сызбаны араыз).
23.3 сызба. Инфляциялы шиыршы