азастанны Ресейге бодандыа туіні басталуы:тарихнамасы жне деректер.
1. аза халыны елдігі жолындаы тарихи крес барысында, сіресе, XVII асырды екінші жартысынан бастап аза хандары зінін лкен кршісі Ресей мемлекетімен байланыс жасауа кіл блді. Орыс мемлекетіні аза хандыымен сауда жне елшілік байланыстары азан (1552 ж.) жне Астрахань (1556 ж.) хандытарыны Ресейге осылып, оны Жайы пен Еділ аралыындаы даланы алып жатан Ноай Ордасына саяси стемдігін орнатаннан кейінгі жерде лая тсті. Еділ бойындаы халытарды орыс мемлекетіні рамына кіруі, оны шекарасын азастан жеріне жаындата тсті. Маыстау мен стірт арылы тетін рлытаы керуен жолдары, Каспий, сондай-а, Еділ мен Кама арылы тетін су жолы Ресейді Кавказ, Орта Азия жне азастанмен экономикалы байланысын кшейтуде зор рл атарды. азастан лкесі арылы тетін ататы Жібек жолы баран сайын халыаралы маыз ала бастады. Бл жол Шыыс жне Батыс Еуропа елдерін Орталы Азиямен байланыстырды, сауда-саттыты, экономикалы арым-атынасты дамытуа ммкіндік туызды.Орыс мемлекеті е алдымен аза даласы арылы тетін атынас, сауда жолдарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету шін аза хандарымен байланысын ныайтуды кздеді. Сондай-а, Сібір хандыына, Орта Азия билеушілеріне арсы кресте жне жоар феодалдары тарапынан кшейе тскен ауіпке байланысты одатас іздеген аза хандыы Орыс мемлекетімен экономикалы, саяси-елшілік байланыс орнатуа мдделі болдыОрыс мемлекеті мен аза хандыыны арасындаы саяси байланыстарды дамуы Туекел хан елшілігінен басталды. 1594 жылды аяында Ресеймен досты келісім жасау шін Мскеуге аза елшісі лмхамед жіберілді. Туекел орыс патшасымен "досты пен ынтымак" жасауа асыты. йткені Бар ханы Абдулламен уаытша бітім жасап, ноайлармен арадаы атынас те шиеленісіп тран болатын. Елшілікті алдына Мскеуде аманат ретінде сталып отыран ханны жиені Оразмхамедті босату жне Борис Годуновтан "отты ару" алу еді. Орыс патшасы Туекел хана жауабында оан "отты аруы бар кп скер" жіберетініне жне азатарды оларды барлы жауларынан "сатайтынына" уде берді. Біра ол ра уде болып, аясыз алды.XVI асырды ая шенінде Ресей мен аза хандыыны арасында елшіліктер алмасу кшейе тсті. Мны зі Батыс Сібірді игеру, Тмен, Тобыл, Тара алаларыны есуі, аза даласы арылы Орта Азиямен сауданы кшеюіне байланысты еді. XVIII асырды бас кезінде Батыс азастанда Орыс мемлекетімен шекаралас жатан ірлерде орыс оныстары пайда болды.Ресей мен азастан хандыыны екі жаты жаындасуына XVIII асырды басында жонар феодалдарыны шапыншылыына арсы тру мдделілігі де себеп болан еді. Бл кезде аза хандыыны Бар жне Хиуамен атынастары да шиеленіскен кйінде ала берді. Еділ зеніні бойындаы алматар мен башрттар Кіші жзді жеріне шабуыл жасап, немі ауіп туызып отырды. Осындай крделі мселелерді шешу шін Солтстіктегі уатты крші Ресеймен ммілеге келуді керек етті. азастанны баса крші ел халытарымен арым-атынасын ушытырып, зіне туелді болуын іске асыруа баытталан жымысы саясат жргізіп отыран Ресеймен те ыты, тату-ттті арым-атынас орнату аза хандары шін, оны ішіндегі елді батыс бетіндегі алматар мен башрттарды тынымсыз шабуылынан мазасы кетіп отыран Кіші жзді ханы білхайыр шін аза даласында тынышты орнатуды кепілі сияты крінді.аза даласы Ресейді Шыыс мемлекеттермен жаластыратын кпір іспетті еді. Ол арылы Еуропа елдерінен Шыыстаы елдерге жне одан кері арай рлы пен сумен е тте ежелгі сауда жолдары тетін. Осы жолдармен Ресейден Орта Азияа, Ауанстана, Персияа, ытайа, ндістана жне баса шыыс елдеріне баруа болатын еді.Орыс патшасы Петр Бірінші бл елдермен экономикалы жне саяси байланыс орнату, оны дамыту шін алдымен азастан жне Орта Азия елдерін Ресейге осып алу керек деп есептеді. Осы масатта аза жеріне бірнеше экспедиция жіберілді. Соларды бірі - 1718 жылы Семей амалыны, ал 1720 жылы И. М. Лихарев экспедициясы лбі зеніні Ертіске ятын жерінде скемен бекінісіні негізін салды.XVIII асырды 20-шы жылдарында Петр Бірінші кіметі Орта Азия жне азастан билеушілерімен елшілік арылы байланыс жасап трды. ара теіз бен Балты тенізі арылы Еуропаа терезе ашан Петр Бірінші енді Азия елдеріне тте баратын жолды іздестіре бастады жне бл жолды аза даласы арылы тетінін жасы тсінді.Ресеймен арым-атынасты ныайтуды ажеттілігіне бл тста азаты баса да жздері мен ру басшылары бой ра бастаан еді. йткені одаан жылдар бойына созылан жоар алматарыны жне кршілес жатан елдерді шапыншылы рекеттері аза елін бден тоздырып лсіреткен болатын.
2. XVIII асырды бас кезінде аза хандары орыс патшасынан жоар алматарына арсы кмек срап елші жіберді. 1730 жылы 8 ыркйекте Уфаа білайырды Сейіткл ойдалов пен лымбет оштаев бастаан елшілігі келді. Олар йел патша Анна Ивановнаа Кіші жзді Ресей империясыны рамына осу жнінде тініш жасады. "Біз білайыр хан, - деп крсетілді жолдамада, - маан арасты Орта жз бен Кіші жзді кптеген... халымен сізді алдыызда кллі бас иеміз... Сізді аморлыыызда болса дейміз". 1731 жылы 19 апанда орыс патшасы білайыр хана жне "бкіл аза халына" оларды Ресей ол астына ерікті трде абылдананы туралы грамота жіберді. Оны азатара жеткізу шін 1731 жылды 30 суірінде Кіші жзге А. И. Тевкелев бастаан елшілік келді. Олармен бірге Петрограда жіберілген аза елшілері де оралды. Сонымен, 1731 жылы 10-шы азанда аза слтандары мен ру басыларыны жиналысында Кіші жзді Ресей рамына бодан болып абылдануы жнінде шешім абылданды. Осыдан кейін 1731 жылы 15 желтосанда Тевкелевпен келіссз жргізген Орта жзді ханы Смеке Ресей империясыны рамына кіретінін білдіріп ант беріп, "зіні мрін басты". Біра бл шарт тек 1734 жылдан кейін ана жзеге асырыла бастады.Ресей патшасыны Кіші жзді ол астына аланын естіп, лы жзді атынан одар би, Тле би, Сатан батыр, Блек батыр патша йел Анна Ивановнаа хат жазып, лы жзді де з ол астына абылдау жнінде тініш жасады. Бл хатты Петрограда Хангелді батыр жеткізді.1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы лы жзді Ресей рамына абылдау жніндегі жата ол ойып, лы жз хандыына: "Сіздерді ол астымыза білайырды алан шарттар бойынша аламыз", - деген ааз жіберді.азатар Казакстанны Ресеймен бірігуі елді экономикалы ркендеуіне, саяси, мдени жадайыны жасаруына игі ыпал жасайды деп міт етсе, патша кіметі зіні отаршылды саясатын жргізу шін пайдасы бар деп санады.
1734 жылы 10 маусымда Анна Ивановна білайыра Ор зеніні саасынан бекініс салу ажеттігі жнінде хат жолдап, ала салатын жерге И. К. Кириллов пен А. И. Тевкелевті жіберді.
Патшаны мірімен аза даласындаы зендерді бойына бекініс амалдар салынып, олар біртіндеп ірі алалара айнала бастады. Сол тста Жайы зені бойынан 14 амал салынды. Баса зендерді жаалауларынан да бірнеше амал-бекіністер бой ктерді. XVIII асырды 50-ші жылдарында Ертіс зеніні жаасына Омбы, Железинск, Семей, скемен, Ямышев сияты амалдар салынды. Мндай скери бекіністер салу, Ресейге отарлау саясатын жргізуге ке ммкіндіктер ашты.
Жайы бойында трызылып жатан алалар мен бекіністерді маында азатарды кшіп-онуына тыйым салынды. Ертіс, Тобыл, Есіл, й зендеріні бойындаы нарлы жерлерінен айрылып, отстікке арай ыысан Орта жзді азатары Бара мен Ташкент тбіне келіп оныстануа мжбр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясыны бастыы генерал-лейтенант князь В. А. Урусов Орынбора елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 ыркйек аралыында Нралы, Ералы слтандармен, Жнібек, Бкенбай жне Есет батырлармен, кейінірек Орта жзді ханы білммбет жне Абылай слтанмен келіссздер жргізді. Оны барысында Кіші жз бен Орта жзді 399 кілі Ресейге арайтындыы жніндегі шарта ол ойды. Алайда, осы шарттан кейін де Ресейге Кіші жзді біраз блігі, Орта жзді тек аз блігі кірді. Ал, Солтстік-шыыс жне Орталы азастанны негізгі айматары Ресей рамына тек XIX асырды 20-40 жылдарында ана, патша кіметіні скери-саяси кш крсету нтижесінде осылды.
45) Сырым Датлы бастаан Кіші Жз азатарыны отарлы езгіге арсы кресі
1773-1775 жыддардаы ктерілістен кейін біршама саябырлаан патша кіметіні отаршылды саясатына арсы баытталан крес 1783-1784 жылдары айта жандана бастады. Бл ктерілісті феодалдыжне отар-шыддыа арсы сипаты болды. Нралы ханны патша кіметіне ара сйеуі, оны отарлы саясата олдау білдіруі оны Кіші Жздегі беделінен жрдай айырды. Бны озі Нралы ханны саяси ошаулануы-на, халы барасыны айтадан бас ктеріп, Кіші Жзде хан билігін жо-юды талап еткен наразылыына алып келді.
Кіші Жзде басталан бл ктерілісті Байбаты руыны старшины 1773-1775 жылдардаы ктерілісті белсенді атысушыларыны бірі, халыа шешендігімен де, батырлыымен де белгілі болан Сырым Датлы басарды. 1783 жылды кктемінде Жайы казактарынын азактарды «ішкі жаа» тіп кеткен 4 мы жылысын айдап кетуі, оны аддыдаы атал ыста кп малынан айырылып кйзеліп отыран казатарды жа-дайын одан рі ауырлата тсті. Осындай жадайда Кіші Жз азатары-ны алашы толуы басталып, ол отарлы езгіге арсы креске ласты.
1785 жылды басында Сырымны отряды 2700 адам, Бара батырды отряды 2 мы адам, Тіленші батырды отряды 1500 адам, барлыы 6 мы адамнан асады. Кресті кшеюінен ауіптенген Нралы хан патша кіметінен ктерілісті басу шін Орынбордан скер жіберуін срайды. Патша скерлерімен ашы кресті аламаан Сырым Датлы алашы кезде партизанды крес тсілдерін олданып, аз ана отрядымен Сахарный бекінісі мен Антонов амалдарына шабуылдар жасайды. Сырым Датлы зі 500 жігітімен жазалаушы отрядтарыны тылына тіп кетіп скери бекіністерді шабуылдайды. Патшаа, хана, жазалаушы отряда арсы Сырым Датлы ктерілісшілеріні кресі халытан олдау тауып, кп ел Нралы ханнан бліне кшеді.
1785 жылы жазда ру басшыларыны жиыны теді. Жиында генерал-губернаторды ктерілісшілерге арналан «ашы хаты» талыланды. «Ашы хатты» талылаан ктерілісшілер патша кіметіне з талаптарын да ойды. Бл талаптарды е бастысы азатара Еділ мен Жайы аралыындаы жерлерді айтару, Орал аза скерлеріні тонаушылыын тотату жне Нралы ханды хан билігінен тайдыру болды. Ру басшыларыны талысынан кейін Кіші Жз ш блікке: Байлы, Жеті ру жне аракесек болып блінді. Патша кіметі Кіші Жздегі бл кімшілік бліністі ресми бекітіп, оны ру басшылары болып Байлында Тормамбет би, Жетіруда Тіленші би, аракесекте Сегізбай би сайланды.
1786 жылы Нралы хан Орынбора ашып Калмыков бекінісін паналайды. 1786 жылы 3 маусымда II Екатерина патша Нралыны ханды биліктен тсіру жніндегі жарлыа ол ойып, оны Уфаа жібереді, ол сонда 1790 жылы леді. Жадайды пайдаланып алуа тырысан патша кіметі Кіші Жзде ханды билікті жоюды йарып, басаруды жаа формаларын жасауды Орынбор генерал-губернаторы Игельстрома тап-сырады. Игельстром жобасы бойынша бкіл Кіші Жз аумаы ш блікке блінген басаруды жаа формасы шекаралы сот жобасы сынылды. Ру басшылары да осыан кірді. Шекаралы сота баынатын сот шешімін орындаушыларды жалаы алатын траа мен екі заседатель басаруа тиіс болды. Біра Игельстром сынан басаруды бл жйесі мірге бейімсіз болып шыты, даладаы бкіл билік ру басшыларыны олына кшті. Басаруды бл жйесіне слтандар да арсылы білдірді, олар ханды билікті айта талап етті. Слтандарды бл талабын Нралы ханны інісі Ералыбасарды.
Каза даласындаы баылауды олдан шыарып алудан ауіптенген патша кіметі ханды билікті алпына келтіруді йарды. 1789 жылы казан айында Игельстром Кіші Жзді басаруды жаа жобасын сынды. Жобада хан билігі алпына келтіріліп, Кіші Жз алты блікке блінді. Хан басшылы жасайтын Бас басарма рылды. Жоба бойынша сонымен бірге патша кіметі Кіші Жздегі хан мен слтанны билігіне ысым жасаудан бас тартты. Біра бл жоба да іске аспай алды. 1790 жылы бір топ билер Смеке ханны лы Есім слтанды хан етіп жариялайды. Патша кіметі бл сайлауды мойындамай, Нралы ханны інісі Ералыны хадыа бекітті. Бл ктерілісшілерді наразылыын тудырады жне олар Ералы ханны ордасына арай жылжиды. Бл кезде Сырым Датлы хан билігін жою идеясынан ауытып, хан билігін шектейтін хан кеесін руды сыды.
1792 жылдан бастап хан билігін алпына келтіруге арсы крес кшейе тседі, Сырым ктерілісшілерге айта осылып Елек амалын оршайды. 1794 жылы Ералы хан айтыс болады. Патша кіметіні біраза дейін жаа хан таайындауа батылы бармады. 1794 жылы ана Нралыны баласы Есім хан болып таайындалады. 1797 жылы кктемде ктерілісшілер отряды хан ордасына шабуыл жасап Есім ханды лтіреді. Осыдан кейін патша кіметі ктерілісшілерді талабына кніп, 1797 жылы тамыз айында хан кеесін руа мжбр болады. Сырым хан кеесіне мше болып, Айшуа слтан хан болып бекітіледі. Патша кіметі зіні талаптарын орындааннан кейін Сырым батыр кресті тотататынын млімдейді. Кіші Жз казатарыны он трт жыла созылан отарлы езгі мен саясата арсы баытталан кресі осылайша аяталады.